Тақрибий ҳисоблар. Абсолют ва нисбий хатолар. Тақрибий сонлар устида амаллар - Algebra - Referatlar

Тақрибий ҳисоблар. Абсолют ва нисбий хатолар. Тақрибий сонлар устида амаллар

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139 KB

Ko'chirib olish

Тақрибий ҳисоблар. Абсолют ва нисбий хатолар. Тақрибий сонлар устида амаллар Режа: 1. Хатолар. Хатоликларнинг манбалари. 2. абсолют ва нисбий хатоликлар. 3. тақрибий сонлар устида амаллар.

1. Хатоликлар. Хатоликларнинг манбалари. Миқдорларнинг сонли қийматларини аниқлашда кўпинча улар тақрибий қийматларгина топилади. Агар х сон берилган миқдорнинг ҳақиқий қиймати а га яқин бўлса, х сон шу а миқдорини тақрибий қийматини ёки яқинлашиши деб аталади ва а  х деб ёзилади. Масалан,  3.14159; е  2.71828; 1/3  0.3333 Қисқалик учун миқдорнинг тақрбий қиймати тақрибий сон, унинг ҳақиқий қиймати эса аниқ сон деб аталади. Тақрибий сонлар чекли ўнли касрлар кўринишида тасвирланади. Амалий масалаларни ҳал этишда пайдо бўладиган хатоликларни ва у демак тақрибий сонларнинг асосий манбалари қуйидагилардан иборат: 1 0 . Моделнинг хатолиги – моделлаштирилаётган ҳодисага таъсир этаётган барча омилларнинг етарли тўла ҳисобга олинмаслиги. Бу омилларнинг ҳаммаси амалда ҳисобга олишнинг иложи йўқ. 2 0 . Бошланғич маълумотлардаги хатоликлар – масала шартига кирувчи миқдорларнинг қийматларини ўлчаш натижасида ҳосил бўлади ва демак тақрибий характерда бўлади. 3 0 . Услубий хатоликлар. Бу қабул қилинган ўлчаш услуби натижаси бўлиб, унда одатда тақрибий формулалардан фойдаланилади. 4 0 . Амал хатоликлари – бу фойдаланиладиган ҳисоблаш воситалари билан боғлиқ, хусусан, ЭҲМ лар тақрибий сонлар устида амаллар бажаради. Хатоликларни тўла таҳлил этиш учун уларнинг барча турларини тўла ҳисобга олиш лозим. 2. Абсолют ва нисбий хатоликлар. Тақрибий сонларнинг асосий характерискалари абсолют ва нисбий хатоликлардир. Бирор миқдорнинг тақрибий қиймати х,аниқ қиймати эса а бўлсин. 1- таъриф. а-х айирма х тақрибий соннинг яқинлашиш хатолиги ёки хатолиги деб аталади. Агар x<a бўлса, х сон а соннинг ками билан олинган тақрибий қиймати деб аталади ва бу ҳолда хатолик а-x >0 бўлади. агар х>а бўлса, х сон а соннинг ортиғи билан олинган тақрибий қиймати деб аталади ваа бу ҳолда хатолик а-х<0 бўлади.

1-мисол. 2 сони учун 1.41 ками билан, 1.42 эса ортиғи билан олинган тақрибий қийматлари бўлади, чунки 1.41 < 2 < 1.42. Шунга ўхшаш, 2.72 сони е сонининг ортиғи билан олинган тақрибий қиймати бўлади, чнки е<2.72. 2- таъриф. а  х яқинлашишнинг абсолют хатолиги  деб, хатоликнинг абсолют қийматига айтилади, яъни  = x a  . Бундан а-х =  ёки а-х =-  эканлиги келиб чиқади, яъни а = х+  ёки а = х-  . Бундай ҳолларда қуйидагича ёзилади: a = x   а нинг тақрибий қиймати кўпинча ноъмалум бўлгани учун яқинлашиш хатолигини баҳолаш учун чегаравий абсолют хатолик тушунчаси киритилади. 3- таъриф. а  х яқинлашишнинг чегаравий абсолют хатолиги деб, шундай  а > 0 сонни айтиладики,  асолют хатолик ундан катта бўла олмайди, яъни a a x     “Чегаравий” сўзи кўпинча тушириб қолдирилади. Бу тенгликдан х-  а  а  х+  а бўлиши келиб чиқади, демак, х-  а – ками билан яқинлашиши х+  а – ориғи билан яқинлашиш. Агар чегаравий абсолют хатолик  а берилган бўлса, у ҳолда х ни а нинг  а гача аниқликдаги тақрибий қиймати деб аталади ва бундай ёзилади: a=x  а . Тақрибий сонларни уларнинг кўриниши абсолют хатоликни кўрсатиб турадиган қилиб ёзиш қабул қилинган. Ўнли каср кўринишида ёзилган х тақрибий соннинг рақами а  х яқинлашишнинг  абсолют хатолиги бу рақам турган хона бирлигидан ортиқ бўлмаса, бу рақам ишонли рақам деб аталади. Акс ҳолда уни шубҳали рақам дейилади. Барча математик жадвалларда сонларни фақат ишончли рақамлари билан ёзишдан фойдаланилади. Бу ҳолда тақрибий соннинг ёзувидан яқинлашиш хатолигини аниқлаш мумкин. Масалан, 3.1416 соннинг ёзуви абсолют хатолиги 0.0001 дан ортиқ эмаслигини кўрсатади. 520 сони унинг абсолют хатолиги 1 дан ортиқ эмас. Агарда бу сон 0,01 дан кичик абсолют хатоликка эга бўлса, уни энди 520.00 деб ёзиш лозим. Шундай қилиб, 250;

520.0; 520.00 тақрибий сонларнинг абсолют хатоликлари 1; 0.1; 0.01 га тенг. Агар бутун сон охирида ноллар бўлиб, улар ишончли рақамлар бўлмаса, бу нолларни 10 n кўпайтувчи билан алмаштирилади, бунда n - шундай ноллар сони. Масалан, Ердан Қуёшгача бўлган масофа 1495 км  10 5 км сон билан ифодаланади, бу ерда биринчи тўртта рақам ишончли, қолган барча ноллар эса шубҳали (чегаравий абсолют хатолик 100000 км). Одатда ишончли рақамли тақрибий сонларни стандарт шаклда бундай ёзилади: x=a 0 , a 1 , a 2 , …a k  10 n , бу ерда n  Z , 1  а 0 < 10 n – соннинг тартиби деб аталади. Масалан,  а = 100 бўлган 40000 сони стандарт шаклда бундай ёзилади: 4.00  10 4 . Тақрибий соннинг хатолигини у нечта ишончли қийматдор рақамга эгалигини кўрсатиш йўли билан баҳолаш мумкин. 4- таъриф. Соннинг ўнлик ёзувидаги нолдан фарқли биринчи рақамдан чапда турган барча ишончли рақамлар қийматдор рақамлар деб аталади. Масалан, 0.002080 сони тўртта қийматдор рақамга 2, 0, 8, 0 га эга; 370.0 сони ҳам тўртта қийматдор рақамга эга, 5.7  10 2 сони иккита қийматдор рақага эга. Агар тақрибий сон кўп миқдорда қийматдор рақамларга эга бўлса, уларни яхлитлаш лозим. Сонни яхлитлаш – уни кам миқдордаги қийматдор рақамлар билан ёзиладиган сонга алмаштириш демакдир. Тақрибий сонни яхлитлаш қоидаси қуйидагича: 4 дан кичик бўлса, у ҳолда охирги қолдириладиган рақам ўзгартирилмайди. - агар ташлаб юбориладиганн рақамлардан биринчиси 5 га тенг ёки ундан катта бўлса, у ҳолда қолдириладиган охирги рақам 1 га орттирилади. - агар фақат 5 рақами ёки 5 билан ноллар ташлаб юбориладиган бўлса, у ҳолда қолдириладиган охирги рақам жуфт бўлса, ўзгартирилмайди, агар у тоқ бўлса, 1 га ортирилади. Масалан,  а =0.001 бўлса, x = 60.5478 ни 4 тақрибий ишончли рақамгача яхлитласак, x = 60.548 бўлади. Ҳисоблаш натижалари аниқлагини ҳақиқий кўрсаткичи унинг нисбий хатолигидир .

5- таъриф. Берилган миқдор х тақрибий қийматининг  нисбий хатолиги деб, бу сон абсолют хатолигини х тақрибий қиймат модулига нисбатини айтилади, яъниx    х тақрибий қиймат а дан кам фарқ қилгани учун амалиётда a/  деб ҳам олинади. Нисбий хатолик берилган яқинлашишнинг сифат кўрсаткичи бўлиб, уни кўпинча фоизларда ифодаланади. 6-таъриф. а  х яқинлашишнинг чегаравий нисбий хатолиги деб,  нисбий хатолик катта бўла олмайдиган  а мусбат сонни атилади, яъни      x бу ерда x a    Шундай қилиб, чегаравий абсолют хатолик учун a x      ни олиш мумкин. демак, α аниқ сонни бундай ёзиш мумкин: a x x a    2-мисол. Ушбу тенгликлардан қайси бирининг аниқлига катта: ? 54,013/7 78,646 ми y ёкими a     Ечиш: %),15,0(0015,078,6 01,0;01,0 46    a aучунx  %9,1%15,0%)9,1(019,054,0 01,0,01,0 13 7   aaучунy  Демак биринчи тенгликнинг аниқлиги юқори. 3.Тақрибий сонлар устида амаллар. Тақрибий сонлар устида амаллар натижаси яна тақрибий сон бўлади. натижанинг хатолиги дастлабки маълумотларнинг хатоликлари орқали ушбу қоидалар ёрдамида аниқланади. 1 0 . Алгебраик йиғиндининг чегаравий абсолют хатолиги қўшилувчиларининг чегаравий абсолют хатоликларийиғиндисига тенг. 2 0 . Алгебрик йиғиндининг нисбий хатолиги қўшилувчиларнинг ёки мос равишда бўлинувчи ва бўлинманинг нисбий хатоликлари йиғиндисига тенг. 4 0 . Тақрибий сон n – даражасининг нисбий хатолиги асоснинг нисбий хатолигини тақрибий соннинг даража кўрсаткичига (n) кўпайтмасига тенг. Масалан, тақрибий сонлар кўпайтмаси: x = 25.3  4.12 =104.236; кўпайтувчиларнинг чегаравий абсолют хатоликлари мос равишда

0.1 ва 0.01 га тенг. Кўпайтувчиларнинг барча рақамлари ишончли деб олсак, чегаравий нисбий хатолик бундай бўлади:0063,0 0024,0 0039,0 12,4 01,0 3, 25 1,0     a У ҳолда кўпайтманинг чегаравий абсолют хатолиги қуйидагича: 1 657,0 236, 104 0063,0        x a a  Демак, жавобда фақат учта ишончли рақамни қолдириш лозим: 25,3· 4,12= 104. Амалиётда тақрибий сонлар устида оммавий ҳисоблашларда ушбу соддароқ қоидалардан фойдаланилади. 1 0 . Ўнли касрни қўшиш ва айиришда ўнлик белгилари энг кам бўлган сонда нечта ўнлик белги бўлса, натижада шунча ўнлик белги қолдирилади (соннинг ўнлик белгилари деб, вергулдан ўнгда турган барча рақамларни айтилади). 2 0 .Бутун сонларни қўшиш ва айиришда уларни стандарт шаклда ёзилади ва ўннинг энг юқори даражасини қавсдан ташқарига чиқариб, юқоридаг иқоидадан фойдаланилади. 3 0 . Тақрибий сонларни кўпатириш ва бўлишда энг кичик сонда нечта қийматдор рақам бўлса, натижада ҳам шунча қийматдор рақам қолдирилади. 4 0 . Квадратга ва кубга кўтаришда даража асосида нечта қийматдор рақам бўлса, натижада ҳам шунча қийматдор рақам қолдирилади. 5 0 . Квадрат ва куб илдиз чиқаришда илдиз остидаги ифодада нечта қийматдор рақам бўлса, натижада ҳам шунча қийматдор рақам қолдирилади. 6 0 . Оралиқ ҳисоблашларда юқоридаги қоидаларда тавсия қилинган битта ортиқ рақам қолдирилади. Якуний натижада бу рақам яхлитланади. 7 0 . Агар маълумотлар турли сонда ўнлик белгиларга эга бўлса (қўшиш ва айиришда) ёки турли сондаги қийматдор рақамларга эга бўлса (қолган амалларда), уларни энг кичик аниқликдаги сонгача битта қўшимча рақам билан яхлитланади, бу рақам якуний натижада яхлитланади. 25-амалий машғулот, 6-амалий мустақил иш. Мавзу: Алътернатив белгилар учун корреляция коэффицентини ҳисоблаш. Сон ва сифат белгилари орасидаги боғланиш. 1. Алътернатив белгилар учун корреляция коэффицентини ҳисоблаш.

Сифат ўзгарувчанлигида боғланишни аниқлаш учун бир қанча усуллар мавжуд. Шулардан алътернатив ўзгарувчанликдаги энг содда мавжуд боғланишни кўриб чиқамиз. Бу ҳолда иккита сифат белгиси мавжудлигини мос келиши, ёки аксинча, мавжуд эмаслигини мос келиши, тасодифий сабабларга кўра бўлиш керак бўлган ҳолларда нисбатан тез-тез учраб турадими деган масала қўйилади. Бу ҳолда корреляцион панжара, 58-жадвалда кўрсатилганидек анча соддалашади. Корреляция коэффиценти қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:) )( )( )( ( d b c a d c b a bc ad       (108) Гуруҳларга жуда қўпол ажралгани учун  нинг қиймати бирмунча ортиқроқ чиқиши мумкин (108) формула қуйидагича: ) )( )( )( ( 2/ d b c a d c b a n bc ad        (108 а ) Ёзилса, корреляция коэффицентининг қиймати аниқроқ чиқади. Корреляция коэффицентининг ҳоссалари, унинг сонли баҳоси ва муқаррарлигининг баҳоси ҳақида IV бобда айтилганлар алътернатив ўзгарувчанликдаги корреляция коэффицентига ҳам тааллуқли бўлади. Мисол. Сифатида 100 та қуён юнгининг туси ва кўзининг рангги орасидаги боғланишга оид маълумотларни келтирамиз (61-жадвал). Қуён юнгининг туси (Y) ва кўзининг ) ( 61 X рангги жадвал учун корреляцион панжара Y Қизил кўз Қизилмас кўз Жами X Оқ ранг Рангли юнг 29 1 11 59 40 60 Жами 30 70 100 Йиғиндининг ҳамма қийматларини жадвалдан формулага қўйсак, қуйидагиларни ҳосил қиламиз: 76,0 60 40 70 30 111 59 29        

(108 а ) формула бўйича тузатиш киритиш бу мисолда натижани ж уда ҳам ўзгартиради, чунончи,  1 = 0.73 бўлади. Кузатишлар сони (100) етарли катта бўлмаганидан  1 учун хато оддий формула бўйича ҳисобланиши мумкин:047.0 100 /) 73.0 1( /) 1( 2 12      n m   t=0.73/0.047=16.6 муқаррарлик критерийси жадвалда кўрсатилган ўзининг чегара қийматидан анча катта бўлади. Демак,  нинг муқаррарлиги ҳеч қандай шубҳа туғдирмайди. 2. Сон ва сифат белгилари орасидаги боғланиш. Амалиётда бирисон қатори билан, бошқаси сифат қатори билан берилган сон ва сифат белгилари орасидаги боҳланишни ўрганиш зарурати туғилади. Бу ҳолда ҳам корреляция коэффицентини ҳисоблаш одатдаги ҳисоблашдан фарқ қилмайди ва шартли ўртача қийматдан фойдаланиб, уни қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: y x y x y x xy n b nb A y A x n         ) )( ( (109) бу ерда А х , А y лар x ва y вариантларнинг энг кўп такрорланадиган қийматлари, ); ( 1 ); ( 1 y y y x x x A y n n b A x n n b       2 2 2 2 ) ( 1 1 ; ) ( 1 1 y y y y x x x x b A y n n b A x n n             Сон ва сифат ўзгарувчанликлари орасидаги корреляция коэффицентини ҳисоблашни Улуғбек номидаги Ўзбекисон Миллий унивенрсетети дарвинзм кафедрасида бажарилган ишни мисол сифатида кўриб чиқамиз. Барги (Y) икки турли бўлган икки хил ғўза ўсимлигининг кўсак оғирлиги (Х, г ҳисобида) бўйича боғланиши 62-жадвалда берилган. 62-жадвал X 5.2 5.7 6.2 6.7 7.2 7.7 8.2 8.7 9.2 n y Y Кесик барг 2 9 13 13 25 29 15 8 6 120

Оддий барг 2 3 6 12 27 22 14 10 4 100 n x 4 12 19 25 52 51 29 18 10 220 Шартли ўртача қийматларга ўтиб, корреляция коэффицентини ҳисоблаш 63-жадвалда келтирилган: 63-жадвалX 5.2 5.7 6.2 6.7 7.2 7.7 8.2 8.7 9.2 ny y-A y ny(y-A y) ny(y-A y)2 Y Кесик барг 2 (0) 9 (0) 13 (0) 13 (0) 25 (0) 29 (0) 15 (0) 8 (0) 6 (0) 120 0 0 0 Оддий барг 2 (-5) 3 (- 6) 6 (-9) 12 (- 12) 27 (- 13.5) 22 (0) 14 (+7 ) 10 (+10 ) 4 (+6 ) 100 1 +10 0 +10 0 n x 4 12 19 25 52 51 29 18 10 220 x - A x - 2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 0 +0. 5 +1 +1. 5 n x (x-A x ) -10 -24 - 28.5 -25 -26 0 14. 5 18 15 -66 n x (x-A x ) 2 25 48 42.7 5 25 13 0 7.2 5 18 22. 5 201 .5  n xy (x- A x )  ( y-A y ) -5 -6 -9 -12 -13.5 0 +7 +10 +6 - 22. 5 ; 45,0 220 100 ) ( 1 ;3,0 220 66 ) ( 1             y y y x x x A y n n b A x n n b ;9,0 83,0 09,0 92,0 )3,0 ( 219 5, 201 2       x ;5,0 2535,0 2025,0 456,0 ) 45,0 ( 219 100 2       у  072,0 99 72 99 7, 29 5, 22 45,0 220 135,0 220 5, 22 5,0 9,0 220 ) 45,0)(3,0 ( 220 5, 22                 

Корреляция коэффиценти   0,07 жуда кичик бўлгани учун икки хил ғўза ўсимлигида кўсак оғириги бўйича боғланиш йўқ экан деган ҳулосага келамиз.

O'xshashlar

Систематик сонлар ва улар устида амаллар

Алгебра ва анализ масалаларини тақрибий ечиш

Функциянинг дифференциали ва унинг тақрибий ҳисоблашдаги тадбиқлари

Чизиқсиз программалаштириш масалаларини тақрибий ечиш усуллари

Аниқ интегрални тақрибий ҳисоблаш. Хосмас интеграллар