Алгебра ва анализ масалаларини тақрибий ечиш - Algebra - Referatlar

Алгебра ва анализ масалаларини тақрибий ечиш

Yuklangan vaqt:

14.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

717.5 KB

Ko'chirib olish

Алге бра ва анализ масалаларини та қ рибий е чиш Режа: 1. Ҳисоблаш математикаси нима? 1.1 Яхлитлаш хатоси 2. Ночизи қ тенгламани тақрибий ечиш учун итерация усули 2.1 . Илдизларни ажратиш

ҲИСОБЛАШ МАТЕМАТИКАСИ НИМА? Асосий тушунчалар: Масала ечиш этаплари, ҳисоблаш усуллари, амалий математика тарихи, абсалют ва нисбий хато,муҳим ва ишончли рақамлар, хатоликлар назариясиниг асосий масаласи ( функциянинг қийматини ҳисоблашдаги хатоик) Асосий натижалар: Масала ечиш этаплари : модель→алгоритм→дастур→компьютер→натижа . 2. Ҳ исоблаш усуллари :масалани тақрибий ечиш усулларини яратади. 3.Амалий математика тарихи :I-давр эрамиздан аввал 3-4-минг йиллар олдин, II-давр Ньютондан кейин, III-давр 1920 й.дан кейин(мураккаб ҳисоблашлар ва компьютер ) . 4. Хатоликлар: a aа = , / / , a , / , a a a a A - a a a А a a a a              . 5.Функция хатолигини ҳисоблаш : 1 1 1 ( ) ( ) ( ) , max ,n n n i y i i c G i i i i i i f c f c f x y x x x x x x                      1 1 1 ln ( ) ln ( ) max , n n y y i i c G i i i i f c f x x x y x x                 6. Математик масалаларни ечувчи программалар: Mathcad , Mapple … . Математика бу таш қи дунёнинг геометрик формалари ва сонли муносаба a тлари ҳақидаги фандир (Энциклиопедиядан). Ҳ исоблаш математикаси (ҳисоблаш усуллари) фани турли хил амалий масалаларнинг моделлари бўлмиш математик масалаларни тақрибий ечиш учун сонли усуллар яратиш билан шуғулланади. Ихтиёрий амалий масалани ечиш учун акад.А.А.Самарский ибораси билан айтганда ҳисоблаш эксперименти ў тказилади. Бу экспериментнинг асосий бос қ ичларини қ уйидагича тасвирлаш мумкин: модель→алгоритм→дастур→компьютер→натижа .

Амалий масала бу бирор во қ еа, жараёндир. Масаланинг математик модели бу амалий масалани математик муносабатлар билан баён эти б, типик математик масала синфига ке л т и ри шдир. Синфдан ечими аниқ масала танланиб, масалани ечиш учун алгоритм танланади. Алгоритм асосида компьютер учун дастур тузилади. Дастур компьютерда ишга туширилиб натижа олинади. Натижа мавжуд ечим ёки маълумотлар билан солиштирилади, у лар мос бўлса алгоритм ҳам модель ҳам қ аноатлан арли деб топилади.А кс ҳ олда амалий масала яна текширилиб моделга тузатишлар киритилади ва ҳ оказо. Бу жараён ечим етарли аниқлик билан топилгунча давом этади. Ҳисоблаш эксперименти амалий масалани ечишда назарий математика, ҳисоблаш усуллари, алгоритмлар назарияси, дастурлаш, Э Ҳ Мнинг ў рнини я ққ ол тасвирлайди. 2. Математик масалани ечишда турли хил усуллар ишлатилиши мумкин. Агар м умкин б ў лса ани қ усуллар , мумкин б ў лмаса тақрибий усул лар ишлатилади. Сонли усуллар (ҳисоблаш усуллари) масала ечишнинг энг кучли воситаларидан бири ҳ исобланади. Содда ҳисоблаш усулларидан биз к ў п фойдаланамиз. Масалан, квадрат илдиз ч иқ ариш. Шундай масалалар борки, мураккаб ҳи соблаш ла рни талаб қ илади : об- ҳ авони башорат қ илиш , космик кема ҳаракати, кўп йиллик режаларни яратиш . К ў п ҳ олларда ҳисоблашларни тез бажаришга тўғри келади. Масалан, суткалик об- ҳ аво башорати бир неча соатда ҳ исобланиши керак, космик кема траекторияси бир неча минутда ҳисобланиши керак ва ҳ оказо. Замонавий ҳисоблаш усуллари ва Э Ҳ М лар бундай имкониятларга эга. Ҳисоблаш усуллари масалани ечиш учун алгоритм беради. Алгоритм асосида компьютер учун дастур тузилади. Алгоритмни асослаш масалани тўғри ечиш учун асос ҳисобланади. Лекин алгоритмнинг баҳосини амалий ҳисоблашлар бажаргандан кейин берилади. Бир нарсага эътибор бериш керак. Компьютер билан ишла ё тган фойдаланувчи ў з алгоритми, дастурини синчи к лаб текшириб чи қ иши

керак. Акс ҳ олда Питер айтгандек: “ Компьютер ҳисобловчининг ночорлигини к ў п мартага оширади”, деган ҳ одиса р ў й бериши мумкин. 3. Мураккаб масалаларни ечиш учун, алгоритмлар яратиш билан шу ғ улланувчи математиканинг б ў лимини амалий математика дейилади. Амалий математиканинг асосий масаласи ечимни берилган ани қ лик билан топишдир. Классик математика ечимнинг мавжудлиги, ягоналиги, х оссаларини ани қ лаш билан шу ғ улланади. Амалий математика тарихини уч даврга б ў лиш мумкин. Биринчи давр эрамиздан 3-4 минг йил олдин бошланган. Бу давр да юза, ҳ ажмлар, содда механизмлар ҳисобланган. Иккинчи давр И. Ньютондан (1642-1723 й.й.) бошланган. Бу даврда астраномия масалалари, оддий дифференциал тенгламаларга, чизи қ ли тенгламалар системасига олиб келувчи масалалар и ечила бошланди. Ҳ арбий масалалар одам бажариши қ ийин б ў лган масалаларни ечишга ундайди. Учинчи давр-компьютерлар даври-20 асрнинг 60 йиллларидан бошланади. Бу даврда ҳусусий ҳосилали дифференциал тенгламалар, ночизиқ тенгламалар ва уларнинг системаларини ечиш усуллари пайдо бўлди. 4.A -аниқ сон, a унинг тақрибий қиймати бўлса, a A  a -тақрибий сон хатоси, = а A-a  -тақрибий сон a нинг абсолют хатоси дейилади. Ҳар қандай a a  сон тақрибий a соннинг чегаравий абсолют хатоси дейилади. / a a A  миқдор эса a тақрибий соннинг нисбий хатоси дейилади. A a  бўлгани учун амалиётда / a a a  деб олинади.Ҳар қандай a a    сон а тақрибий соннинг чегаравий нисбий хатоси дейилади. Демак, / / a a a a a a     эканлигидан / , a a a a a a      Абс о лют ва нисбий хато ёрдамида аниқ сон , (1 ) a aA a A a      к ў ринишида ёзилади. Мисол 3 1,732050..., A= 3, 1, 7321 a   , 0,0001, 0, 00006. a a     Агар a A бўлса ками билан, агар a A бўлса кўпи билан тақрибий сон олинади.Масалан, 3A  учун , 1, 7 3 a ками билан, 1, 7 4 a кўпи билан олинмоқда.

Мисол 2 . 3.14159... A   сон 00010.0 аниқлик билан яхлитлансин. Жавоб, 3.1416 a . ч унки, 0.00001 0.0001/2 0.00005 A a    . a A, миқдорлар бирор нормаланган фазонинг элементлари бўлса, у ҳолда юқоридаги таърифлар қуйидагича ўзгаради: , / , / . a a a aa A a a a a a          Мисол 3 .   a b dx x f f J A ) ( ) ( интеграл ) (f J a Th  трапециялар формуласи билан алмаштирилсин: 0 1 1 ( ) [ ( ) 2( ( ) ... ( )) ( )], , 0, ..., , . 2 Th n n i h b a J f f x f x f x f x x a ih i n h n            Кейинчалик к ў рамизки, 2 ( ) ( ) ( ) , . 12 Th h J h J f f c a c b      Мисол 4 . ) (x f A  функция ] , [ b a кесмада 1n та узлуксиз ҳ осилаларга эга б ў лсин ва n i b a xi ,...,0 ], , [   ну қ таларда n - даражали Лагранж кўпхади ) (x Pn билан устма-уст тушсин: 0 ( ) ( ), 0, ..., , ( ) ( ) ( ), ( ) ( ) /( ) n n n i i n i i i j i j i j iP x f x i n P x f x l x l x x x x x           , У ҳолда | ]} , [ ,) ( max{ ) ( b a x x f x f C   нормада қуйидаги баҳони оламиз: ( 1) [ , ] 0max ( ) ( )...( ) ( 1)! n x a b n n C f f P x x x x n         . Мисол 5. Умумий кўринишда берилган f Lu  дифференциал тенглама аниқ ечими ) (x u u нинг жадвали )] ( ),..., ( [ 0 n h x u x u u  ушбу h h h f uL  чекли айирмали схема ечими 0 [ , ..., ], ( ), n h i i u u u u u x   билан алмаштирилади. Унда хатолик сифатида h h hu u A a      миқдор олинади ва у 0 max{| |, ..., | |}, h n    , i h h i iu u    нормада баҳоланади, || || ( ), 0 h r O h h    . Яхлитлаш хатоси. 1 0 1 2 ... , ... m m na a a a a a a      ,бирор m+n+1 хонали ҳақиқий сон бўлсин. Соннинг ўнли ёзувидаги ҳар қандай 0 дан фарқли рақами муҳим рақам дейилади. Иккита муҳим рақамлар орасидаги ноллар ҳам муҳим дейилади, муҳим рақам кейинадаги ноль ҳам муҳим рақам

дейилади. Нолга тенг бўлмаган рақамлар олдидаги ноллар муҳим бўлмайди. Агар шу ёзувда соннинг абсолют хатоси вергулдан кейинги n – рақамининг бир бирлигидан ошмаса, (n – рақамининг бир бирлигининг ярмидан ошмаса) кенг маънода m+n+1та ишончли рақамларга эга дейилади (тор маънода m+n+1та ишончли рақамларга эга дейилади). Тақрибий сон шундай ёзиладики, унда ишончли рақамлар сақланади. Сонни бирор рақамининг 1 бирлигигача аниқлик билан яхлитлаш (кенг маънода ишончли рақамлар сақлаш ) учун шу рақамни ўнг тамондаги барча рақамлар ўчирилади. Натижада вужудга келган сон ўчирилмай қолган рақамнинг 1 бирлигидан ошмайди. Сонни бирор рақамининг 1 бирлигининг ярмигача аниқлик билан яхлитлаш (тор маънода ишончли рақамлар сақлаш) учун шу рақамдан ўнгда тўрган рақамлар ўчирилади ва а) ўчирилгаётган рақамларнинг биринчиси 5 дан катта бўлса, сақланаётган охирги рақамга 1 қўшилади, б) ўчирилгаётган рақамларнинг биринчиси 5 дан кичик бўлса ўзгартирилмайди , в) ўчирилаётган рақамнинг биринчиси 5 бўлиб, қолганларини ичида 0 дан фарқлилари бўлса , охирги рақамга 1 қўшилади, г) ўчирилгаётган рақамларнинг биринчиси 5 ва қолганлари 0 бўлса сақланаётган сон тоқ бўлса унга 1 қўшилади, жуфт бўлса қўшилмайди. Тақрибий соннинг лимит абсолют хатоси билан ишончли рақамлари орасида муносабат мавжуд: 11 1 ( )10n a m a    (кенг маънода), 1 1 1 ( ) 2 10n a ma    (тор маънода). Аксинча, агар соннинг лимит абсолют нисбий хатоси ушбу 1 1 1 ( ) 2( 1) 10 n a ma     тенгсизликни қаноатлантирса, а сон тор маънода n та ишончли рақамга эга. 5. ) ,..., ( 1 nx x f y функциянинг қийматини х =(х 1 ,,...,х n ) тақрибий ну қ тада ҳисоблаш зарур, .n x G R 

Берилган: аргументларнинг хатоликлари:, , 1... .j jx x i n    Топиш керак функцциянинг хатоликларини : , ?y y    Бу хатоликлар назариясининг т ўғ ри масаласи. Тескари масалада ,y y   лар берилади, , , 1... . j j x x i n    ларни топиш керак. Ечиш: ) (x f y функцияни X нуқтанинг бирор атрофида узлуксиз дифференциалланувчи дейлик, X шу атрофга тегишли бўлсин, Лагранжнинг чекли орттирмалар формуласига асосан 1 1 1 1 1 ( ) ( ) ( ) ( , .., ) ( , .., ) ( ) n n n n n i i i i i i i i i if c f c f x y Y y f X X f x x X x x x x x x                       c-ўрта қиймат, яъни қуйидаги формулаларни ёзиш мумкин: 1 1 1 ( ) ( ) ( ) , max ,n n n i y i i c G i i i i i i f c f c f x y x x x x x x                     1 11 ln ( ) ln ( ) max n n y y i i c G i i i if c f x x x y x x                . Тескари масала ноани қ дир. Ечимлардан бири тенг таъсир принципидан топилади.Умумий хатоликка барча аргументлар бир хил ҳисса қўшади деб қабул қилинади,яъни ( ) , 1, ..., . i i f x x const i n x      Бу бизга қ уйидаги формулаларни беради: ( ) /( ), 1, ..., . i i y x x y i f c n i n n x        Мисол 6 . Агар 15 0, 02, 19,1 0, 05, 3,14 r h       , бўлса конус ҳажми қандай абсалют ва нисбий хатоликлар билан ҳисобланишини аниқланг. Ечиш.Маълумки, 2 2 2 / 3 4498,1, / / 3 1432, 5, / 2 599, 74, / / 3 235, 5 v r h v r h v r rh v h r                  эканлиги учун лимит абсалют ва нисбий хатоликлар формуласига асосан: 26,1 26, 06 , 0, 006 4498 26,1 4498 v r h v v v v v r h                       .

Мисол 7.Тўғри тўртбурчакнинг юзини 0,1 лимит абсалют хатолик билан ҳисоблаш учун унинг томонларини қандай лимит абсалют хатолик билан ҳисоблаш зарур?, 4, 5 a b  м. Ечиш. Равшанки, , 0,1 SS ab    .Хатоликлар назариясининг тескари масаласи формулаларидан топамиз: 0,1 0,1 , , 5, 4, 0, 01, 0, 0125. 2 * 5 2 * 4i i S S x x a b i iS S S b a x n a b S n x                        6 .Ҳозирги пайтга келиб математик масалаларни ечишни автоматлаштирувчи махсус математик программалар мавжуд. Математик ва илмий ҳисоблашлар шахсий компьютерларнинг энг биринчи вазифаси бўлиб келган. Кўпинча бошқа фан мутахассислари компьютерда масала ечиш учун фақат дастурлаш тилларидан бирида, масалан, Паскаль, Фортран, Бейсик, Делфи, дастур тузиш керак деб ўйлашади.Афсуски, бундай эмас. Ҳозир фирмалар томонидан шундай программалар ишлаб чиқилганки, уларда турли хил масалаларни дастур тузмасдан ечиш мумкин. Бундай программалар ҳозир шундай кўп яратилганки, улар химия, физика, механика, иқтисодиёт, чизмачилик ва бошқа соҳаларда ҳам мавжуд. Албатта, энг кўп тарқалган -математик программалардир.Ҳозир дунёда Matchad дан ташқари Matematika, MatLab, Mapple, SWP, Derive, TK!Solver каби программалар мавжуд. Бошқа соҳаларда эса:QSP (операцияларни текшириш), GPSS(моделлаштириш), Lat e X (мақолалар тайёрлаш), Visio, AutoCad (машинасозлик) каби программалар мавжуд. Ушбу курсда Matchad программаси ёрдамида математик масалаларни ечиш параллел ўргатилиб борилади. 2. Ночизи қ тенгламани тақрибий ечиш учун итерация усули

Асосий тушунчалар: Ночизи қ тенглама тўғрисида умумий тушунчалар, илдизларни ажратиш , битта тенглама учун итерация усули ва унинг хатолигини баҳолаш, тенгламани итерация усулини қў ллаш учун қ улай к ў ринишга келтириш, усулнинг дастури, я қ инлашиш шарти. АСОСИЙ НАТИЖАЛАР: Ночизи қ тенглама тўғрисида умумий тушунчалар:f(x)=0, f( )=0  . 2.Илдизларни ажратиш масаласи f ( a ) f ( b )<0  : ( ) 0c f c  . 3.Кесмани 2 га бўлиш усули: (k) (k-1) (k-1) k (0)x = x +sign(f(a)f(x )(b-a)/2 , k=1,2,...,x =a . ( ) ( ) / 2 k kx b a    . 4 .Итерация усули: f(x)=0  x = g ( x ), 1 ( ), lim , ( ) 0k k k k x g x x f        . ( ) ( 0 ) , k kx q x     )0( )1( )1 ( )( )( 1 1 x x q q x x q q x k k k k          . Математикада тенгламалар чизиқли, алгебраик, тригонометрик, к ў рсаткичли каби гуру ҳ ларга б ў линади. Олий математикада яна дифференциал ва интеграл тенгламалар пайдо б ў лади. Ночизиқ тенгламалар турли амалий масалаларни ечишда ў з- ў зидан пайдо б ў лади. Масалан, классик б ў либ кетган берилган бурчакни учга тенг б ў лиш масаласи ушбу формулага асосан кубик тенгламага олиб келади: 3 os( ) 4 cos - 3 cos . 3 3 x x а c x              Агар cos 3 x y       десак қ уйидаги тенгламани оламиз: 3 4 3 0y y a    . у ерда ) cos( x a . Иккинчи масала сифатида берилаган b ҳажмли кубдан ҳажми икки марта катта куб топилсин деган масалани қарайлик. Равшанки, кубнинг қ иррасини х десак қ уйидаги оддий кубик тенгламага келамиз: 3 2 x b  .

Учинчи масала сифатида 2 3 x сонини нималигини билмо қ чимиз. У ҳ олда икки марта квадратга к ў тариш ушбу тенгламага олиб келади: 0 1 10 2 4    x x . Тўртинчи мисол сифатида, ,0 )( )( ,0 )0( ,0 ) ( ) ( 2         l hX l X X x X x X  чегаравий масалани қарайлик. Равшанки, ушбу функция ) cos( x X   тенгламани ва биринчи чегара шартни қаноатлантиради.Иккинчи чегара шарт қаноатланиши учун sin( ) ,s( ) 0 ( ) / l h l tg l h          , бўлиши керак. Яна ночизиқ тенгламага келдик: ( ) / tg l h    . Бундай мисолларни кўпдан кўп келтириш мумкин. Масалан, қурилиш механикасида ҳам чизиқли ихтиёрий ноъмалумли тенгламалар системасини ва ихтиёрий даражадаги алгебраик тенгламани ҳосил қилиш мумкин. Абель, Галуа назариясидан маълумки 5 ва ундан юқори даражали тенгламаларнинг ечимларини формулалар ёрдамида аниқ топиш мумкин эмас. Бошқа ночизиқ тенгламалар ва уларнинг системалари ҳам тақрибий ечилади. Баъзи бир таъриф ва теоремаларни келтирамиз. ) (x f y функция ] , [ b a да ани қ ланган ва узлуксиз б ў лсин. 0 ) (  x f тенгликни қ аноатлантирувчи ] , [ ba x ну қ та 0 ) (  x f тенгламани ечими ё ки илдизи дейилади. Теорема Агар 0 ) () ( ], , [ ) (   b f a f b a C x f бўлса, ] , [ b a да 0 ) (  x f тенгламани ҳ еч б ў лмаганда битта ечими бор. Агар ] , [) ( b a x f да монотон б ў лса (масалан, ( ) signf x const  ) бу ечим ягона. Теорема 2. ( алгебранинг асосий теоремаси-Гаусс теоремаси ) n - даражали алгебраик тенглама    n i i i n x a x P 0 0 ) ( нинг ҳ еч б ў лмаганда битта ечими бор. (Карралари, комплекс қў шмаларини қў шиб ҳисобланганда бу ечимлар сони n га тенг). 0 ) (  x f тенглама ечимларини ечиш 2 та этапдан иборат б ў лади.

1) илдизларни ажратиш, яъни илдизлар сони, улар жойлашган оралиқларни аниқлаш; 2) ажратилаган илдизларни олдиндан берилган аниқлик билан топиш. Илдизларни ажратиш учун график ё ки аналитик усул (теорама (2.1)) ишлатилиши мумкин. График усулда ) (x f y функция графиги чизилиб илдиз жойлашган орали қ лар топилади. Аналитик усулда шундай ] , [ k kb a кесмалар топиладики, ( ) ( ) 0 k kf a f b  б ў лсин. Ажратилган илдизларни берилган аниқлик билан топиш учун кесмани иккига б ў лиш, итерация, Ньютон усулларидан фойдаланилади. 2. Илдизларни ажратиш. 2. Геометрик усул. Агар мумкин б ў лса ( ) y f x функция графиги чизилади. С ў нг графикдан илдизлар сони ва улар ё тган орали қ лар ани қ ланади.Агар ( ) y f x функциянинг графигини чизиш мумкин б ў лмаса 0 ) (  x f тенглама эквивалент 1 2 ( ) ( )f x f x  ( f = 1 f - 2f ; 1 f ва 2f -функциялар) кўринишга келтирилади ва 1 1 ( ) y f x  ва 2 2 ( )y f x  функциялар графиклари чизилади. Равшанки, бу графиклар кесишган ну қ таларнинг абциссалари тенгламанинг ечимлари б ў лади. Мисол ( ) ,s( ) 0, ( , )f x x x x        тенгламанинг илдизлари ажратилсин. Ечиш. Т енгламани 1 2cos( ) ( ( ) , ( ) cos( ))x x f x x f x x    к ў ринишга келтириб ) cos( , 2 1 x y x y   функциялар графигини чизамиз. Чизмадан ягона илдиз ]2/ ,0[  кесмада ё тганини к ў риш мумкин. Мисол 2. ) , ( ,0 1 4 4       x x x тенглама илдизлари ажратилсин. Ечиш. Тенгламани 1 4 4   x x к ў ринишда ё зиб 4 1 2 , 4 1 y x y x       функцияларнинг графигини чизамиз. Тенгламанинг иккита ҳ а қ и қ ий илдизи бор: 1 2 [0,1], [1, 2]x x   , чунки (0) 1 0, (1) 2 0, (2) 9 0f f f       .

2. Аналитик усул. Илдизларни аналитик усулда ажратиш учун асосан, 2.1 теоремадан фойдаланамиз. Ф ункциянинг ани қ ланиш со ҳ асини б ў лакларга б ў ламиз. Бу б ў лаклардан чеккаларида ишоралари ҳ ар хил б ў лганларини ажратамиз. Агар бу кесмада функция монотон б ў лса илдиз я гона. Масалан, ( ) cos 0f x x x    тенглама учун (0) 1 0, ( / 2) 0 2 f f       яъни [0, ] 2  да илдиз бор; 0 sin 1 ) ('    x f лиги учун илдиз ягона. 1 4 ) ( 4    x x x f тенглама учун (0) 1 0, (1) 2 0, (2) 9 0f f f       ,яъни ]2,1[],1,0[ кесмаларда илдизлар бор. 3 3 ( ) 4 4 4( 1)f x x x     ҳ осила ]1,0[ да манфий, ]2,1[ да мусбатлиги учун ]2,1[],1,0[ кесмалардаги илдизлар ягона. 3. Итерация усули. 0 ) (  x f тенгламага итерация усулини қў ллаш учун уни шу қ улай к ў ринишга келтириш керак. Фараз қ илайлик ] , [ b a да 0 ) (  x f тенгламанинг ягона илдизи б ў лсин. Тенгламани бирор усул билан ] , [ ), ( ba x x g x   эквивалент к ў ринишга келтирайлик . Масалан : 4 4 4 1 ,4/)1 ( , cos x x x x x x      . Одатда ) (x g қ уйидагича танланади: 0 ) ( ) (    x g x x f (1) [ , ]max{| '( ) |} 1.x a b q g x    (2) (2) шарт итерация усулининг яқинлашиш шарти дейилади. Итерация усулининг мо ҳ ияти қ уйидагидан иборат: Ихти ё рий ] , [ )0( ba x  бошлан ғ ич қиймат (итерация, яқинлашиш) олиниб қ уйидаги кетма-кетлик ҳ осил қ илинади: ,...2,1 ),... ( )1 ( )(    k x g x k k (3) (3) кетма-кетлик итерация кетма-кетлиги дейилади. Усулнинг мо ҳ иятини ушбу фикр очиб беради

Теорема 3 . ( ) [ , ]g x C a b  бўлиб, } { )(kx кетма-кетлик яқинлашувчи б ў лсин, яъни ( ) lim{ } [ , ] k k x a b      б ў лсин. У ҳ олда  ну қ та ) (x g x тенглама (яъни 0 ) (  x f ни ҳам ) илдизи бўлади. Исботи: ) ( )1 ( )(   k k x g x т енгликда лимитга ў тамиз: ( ) ( 1) ( 1) lim{ } lim ({ }) (lim{ }) ( ). k k k k k k x g x g x g               , яъни ) (  g ё ки 0 ) (   f . Таъриф Ушбу шартни қ аноатлантирувчи функция 1 2 1 2 1 2 | ( ) ( ) | | |, , [ , ], 0 1,g x g x q x x x x a b q       (4) ] , [ b a да кесмани қ ис қ артириб акс эттирувчи дейилади. Таъриф 2 . ) (  g ну қ та ) (x g акслантиришнинг қў з ғ алмас ну қ таси дейилади. Масалан: ( ) 0.1sing x x функция R  сонлар ўқ ини қ ис қ артириб акс эттиради, чунки Лагранжнинг чекли орттирмалар ҳ а қ идаги теоремасига асосан ихти ё рий x 1 , x 2 ну қ талар учун 1 2 1 2 1 2 0,1sin 0,1sin 0,1cos | | 0,1 | | x x c x x x x      тенгсизлик бажарилади, бу ерда с - ў рта қиймат. Қ ис қ артириб акс эттирувчи функциялар учун одатда теорема к ў пинча ў ринли б ў лади. Теорема 4. Фараз қ илайлик ) (x g функция 0 { :| | } rG x x x r    кесмани қ ис қ артириб акс эттирувчи ва бошлан ғ ич итерация ушбу     0 0 | | 1g x x q r    (5) шартни қ аноатлантирсин. У ҳ олда )} ( { )1 ( )(   k k x g x итерация кетма- кетлиги яқинлашувчан б ў либ қ уйидаги фикрлар ў ринли б ў лади: 1). ( ) lim{ } k k x     мавжуд, ) (  g  , 2). ( ) ( 0 ) , k k x q x     (6) )0( )1( )1 ( )( )( 1 1 x x q q x x q q x k k k k          (7) Исбот. Кетма-кет ушбу фикрларни исботлаймиз.

r k k G x g x    ) ( )1 ( )( ,...;2,1 k Равшанки , G x )0( деб оламиз, шунинг учун, агар r x xk    )0( )1 ( б ў лса, у ҳ олда қ уйидаги тенгсизликлар бажарилади: ( ) ( 0) ( 1) ( 0) ( 1) ( 0 ) ( 0) ( 0 ) ( 1) ( 0 ) ( ) | ( ) ( ) ( ) | | (1 ) (1 ) .k k k kx x g x x g x g x g x x q x x q r qr q r r                   Демак, агар rG x )0( б ў лса r k G x )( б ў лар экан. 2. ) ( )1 ( )(   k k x g x кетма-кетлик ни яқинлашувчан эканлигини к ў рсатамиз. Равшанки , ( 1) ( ) ( ) ( 1) ( ) ( 1) (1) ( 0 ) | | | ( ) ( ) | | | ... | | k k k k k k kx x g x g x q x x q x x            ( ) ( ) ( ) ( 1) ( 1) ( 2 ) ( 1) ( ) (1) ( 0 ) 1 (1) ( 0 ) 1 (1) ( 0 ) 1 (1) ( 0 ) (1) ( 0 ) (1) ( 0 )| | | | | | ... | | | | | | ... | | (1 ... ) | | (1 ...) | | . 1k p k k p k p k p k p k k k k k p k k p kx x x x x x x x q x x q x x q x x q q q q x x q x x q x x q                                         яъни | | )( ) ( k pk x x    q qk 1 | | )0( )1( x x  . Бу тенгсизликда  k десак 0 | | )( ) (    k kp x x яъни  )(k x ни фундаментал кетма-кетлик эканлиги келиб чи қ ади.   r k G x )( лигидан ва r G нинг ё пи қ лигидан шундай  мавжуд б ў ладики   ( ) lim k k x    ,б ў лади. У ҳ олда ) (  g  ё ки 0 ) (  f эканлиги равшан. 3.(6) тенгсизликни к ў рсатамиз: ( ) ( 1) ( 1) 2 ( 2) ( 0) | | | ( ) ( ) | | | | | ... | | k k k k kx g g x q x q x q x                   . 4.(7) тенгсизликни исботлаймиз : Равшанки, | | | | | | | | | | )1 ( )( )( )1 ( )( )( )1 ( )(               k k k k k k k k x x q x q x x x q x q x     Бу ердан | | | |) 1( )1 ( )( )(      k k k x x q x q  . Бу тенгсизликдан (7) ни топамиз. (7) нинг ў нг томони осонгина топилади. Уни апостериор ба ҳ о дейилади, яъни қ олди қ ҳ ад баҳоси ечимнинг тақрибий қиймати топилгандан

с ў нг ани қ ланади.(6) баҳо априор баҳо дейилади. Уни биз тақрибий ечим топилмасдан баҳолашимиз мумкин.(6) ва (7) баҳолар итерацияларни қ ачонгача давом эттириб ҳисоблаш зарурлиги ани қ ланади. Масалан,    | | )(kx б ў лиши учун     | | )(k k x q , (8)     ) 1/(| | )1( )( q x x q k k (9) бажарилиши зарур.(9) тенгсизлик амалда кенг қў лланилади. Энди 0 ) (  x f тенгламани ) (x g x к ў ринишга қ андай қ илиб келтириш мумкинлигини қў райлик. Фараз қ илайли к ) (x f мавжуд ва ( ) m f x M    тенгсизлик  b a x ,  да бажарилсин. У ҳ олда M x f x x lf x x g x /) ( ) ( ) (      , l =1/ M деб олишимиз мумкин, чунки   / | ( ) | | 1 ( ) / | | 1 / | | 1, ,g x f x M m M x a b        , яъни M m q / 1  дейиш мумкин. Агар 0 ) (/  x f б ўл са 0 ) ( ) (1   x f x f тенгламани қ араб яна ю қ оридаги ҳ олга келиш мумкин. Мисол 3. 0 1 4 ) ( 4     x x x f тенгламани қ арайлик. Маълумки, илдизлар  1,0 ,  2,1 орали қ ларда ё тади ва     3 0, 0,1 , ( ) 4( 1) 0, 1, 2 , агар x f x x агар x         1,0 даги ечим учун 0 ) ( ) (1   x f x f тенгламани қ араймиз. Бу ҳ олда ) 1(4 ) ( 3 / x x g   ,     / max | ( ), 0,1 4 M f x x    . Шунинг учун 4 4 3 1 ( ) (4 1) / 4 4 4 4 x g x x x x x         2,1 даги ечим учун     / max | ( ), 1, 2 28 M f x x    28/1 28/ 28/ 32 28/)1 4 ( ) ( 4 4        x x x x x x g ;  1,0 даги ечим учун 0 0 x деймиз ва қ уйидагиларни топамиз: (1) ( 2 ) (3) ( 4 ) 5 ( 6 ) ( 7 ) 0, 25; 0, 2539062, 0, 2541561; 0.2541725; 0, 2541725; 0, 2541736; 0, 2541737;x x x x x x x       

Равшанки, ечимни 2541737,0 деб олиш мумкин.  2,1 даги ечим учун 2,1 )0(  x деб олиб қ уйидаги ҳисоблашларни топамиз: (1) ( 2) (3) ( 4) (5) ( 6) ( 7 ) (18) (19) ( 20) 1, 2616571; 1, 31156881; 1, 360912; 1, 3971063; 1, 3951456; 1, 42343308; 1, 4444457;..., 1, 4927254; 1, 49236; 1, 492936;x x x x x x x x x x          Демак, ечим сифатида 492936,1 сонни олиш мумкин. Итерация методининг дастурини келтирамиз: program iter )0, (i ; ,nst:eps=0.001; m=20; var x,y,e,r:real;k:integer; //  1 12 ) sin( ) ( ) ( * *     x x x sqrx x f function g(x:real):real; begin g:=-(x*x*x+sin(x)+1)/12; end; begin write(‘x=?’);readln(x);k:=0; repeat y:=g(x);k:=k+1;e:=abs(y-x);x:=y;r:=g(x); writeln(k,’ ’,x:10:8;’ ’,e:10:8,’ ’,r:10:8); until(e<eps) or (k>m); end . Программа асосида экспериментлар ў тказамиз. Ҳар хил бошланғич шартлар оламиз. Натижалар оламиз: Бошланғич шарт x=?0 1 -0.08333333 0.08333333 -0.07634870 2 -0.07634870 0.00698463 -0.07694003 3 -0.07694003 0.00059134 -0.07689003 Бошланғич шарт x=?2 1 -0.82577479 2.82577479 0.02484770

2 0.02484770 0.85062249 -0.08540504 3 -0.08540504 0.11025274 -0.07617298 4 -0.07617298 0.00923206 -0.07695489 5 -0.07695489 0.00078191 -0.07688878 Бошланғич шарт x=?3 1 -2.34509333 5.34509333 05097218 2 05097218 3.39606552 -0.25239583 3 -0.25239583 30336802 -0.06118307 4 -0.06118307 0.19121276 -0.07821884 5 -0.07821884 0.01703577 -0.07678186 6 -0.07678186 0.00143698 -0.07690341 7 -0.07690341 0.00012155 -0.07689313 К ўр иниб турибдики, барча ҳ ол ларда ҳ ам биз илдиз 076886,0 ни 000009,0 хатолик билан топдик. Изо ҳ . 0 ) (  x f тенглама учун энг содда усул-бу кесмани тенг иккига б ў лиш усулидир . Бу усулнинг ғ ояси қ уйидагича: )} ( { )1 ( )(   k k x g x кетма-кетлик қ уйидагича тузилади: (k) (k-1) (k-1) k (0)x = x +sign(f(a)f(x )(b-a)/2 , k=1,2,...,x =a . Равшанки, ани қ ечим билан та қ рибий ечим орасидаги хатолик қ уйидагича: k (k) -x (b-a)/2 .  Усулнинг дастурини келтирамиз: program ikkigabolish; var a,b,x,eps,e,ra,rx,y:real;k:integer; function f(x:real):real; begin f:=x-,s(x);end; function sign(x:real):integer; begin sign:=0; if x<0.0 then sign:=-1 else sign:=1;end; begin write('a,b,eps=?'); readln(a,b,eps);e:=b-a; a,b,eps=?0 1 0.0001 k,x,e= 1 0.5000 0.5000 k,x,e= 2 0.7500 0.2500 k,x,e= 3 0.6250 0.1250 k,x,e= 4 0.6875 0.0625 k,x,e= 5 0.7188 0.0313 k,x,e= 6 0.7344 0.0156 k,x,e= 7 0.7422 0.0078 k,x,e= 8 0.7383 0.0039

ra:=f(a);x:=a; repeat k:=k+1;e:=e/2;rx:=f(x);y:=x+sign(ra*rx)*e;x:=y; writeln('k,x,e=',k:2,' ',x:8:4,' ',e:8:4); until e<eps; end. k,x,e= 9 0.7402 0.0020 k,x,e=10 0.7393 0.0010 k,x,e=11 0.7388 0.0005 k,x,e=12 0.7390 0.0002 k,x,e=13 0.7391 0.0001 k,x,e=14 0.7391 0.0001

O'xshashlar

Чизиқсиз программалаштириш масалаларини тақрибий ечиш усуллари

Чизиқли дастурлаш масалаларини график усулида ечиш

Тақрибий ҳисоблар. Абсолют ва нисбий хатолар. Тақрибий сонлар устида амаллар

Алгебра. Алгебралар гомоморфизми

Элементар ходисалар туплами саноксиз булган эхтимоллар фазоси. Алгебра ва алгебра. Улчовли фазолар