Stereometriya - Algebra - Referatlar

Stereometriya

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

810 KB

Ko'chirib olish

Stereometriya Reja: 1. To‘g‘ri chiziq va tekisliklarining xossalari 2. Ko‘pyoqlar 3. Xulosa

Stereometriyaning ko‘pgina masal a larini yechishdan oldin quyidagi keltirilgan to‘g‘ri chiziq va tekisliklarni ta’rif va teoremalarini yodda tutish lozim. 1. To‘g‘ri chiziq va tekislikning parallelligi tekislik va unga tegishli bo‘lmagan a to‘g‘ri chiziq birorta ham umumiy nuqtaga ega bo‘lmasa, u holda ular parallel deyiladi. To‘g‘ri chiziq va tekislikning parallelik alomati. Agar to‘g‘ri chiziq  tekislikdagi biror a to‘gri chiziqqa parallel bo‘lsa, u holda u shu tekislikka ham paralleldir. To‘g‘ri chiziq va tekisliklarni parallelligi haqidagi teoremalar: a) Agar  tekislikka tegishli bo‘lgan a to‘g‘ri chiziq  tekislikka parallel bo‘lib, shu bilan birga  va  tekisliklar v to‘g‘ri chiziq orqali kesishsa, u holda a va v to‘g‘ri chiziqlar parallel bo‘ladi . b) Agar a va в parallel to‘g‘ri chiziqlar orqali kesishuvchi turli tekisliklar o‘tkazilsa, u holda a, в va ularni kesishish chizig‘i s to‘g‘ri chiziqlar o‘zaro parallel bo‘ladi. v) Agar kesishuvchi  va  tekisliklarning Har biri berilgan a to‘g‘ri chiziqka parallel bo‘lsa, u holda ulrani kesishish chizig‘i в р h am a to‘g‘ri chiziq q a parallel bo‘ladi. 2. Tekisliklarni parallelligi Agar  va  tekisliklar birorta ham umumiy nuqtaga ega bo‘lmasa, u holda ular parallel deyiladi. Ikki tekislikning parallellik alomati:  tekislikda yotgan o‘zaro kesishuvchi a va в to‘g‘ri chiziqlar  tekisligida yotgan c va d to‘g‘ri chiziqlarga mos ravishda parallel bo‘lsa, u holda  va  tekisliklar o‘zaro paralleldir. Parallel tekisliklar haqidagi teoremalar: a) Agar ikiki parallel tekisliklarni uchinchi tekislik kesib o‘tsa, u holda kesishish chiziqlari parallel bo‘ladi. b) Ikkita parallel tekislik orasiga joylashgan parallel to‘g‘ri chiziqlarning kemalari teng. 3. To‘g‘ri chiziq va tekislikning perpendikulyarligi Agar tekislikni kesib o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq tekislikdagi shu kesishish nuqtasidan o‘tuvchi istalgan to‘g‘ri chiziqka perpendikulyar bo‘lsa, to‘ g‘ ri chiziq shu tekislikka perpendikulyar deyiladi. To‘g‘ri chiziq va tekislikning perpendikulyarlik alomati. Agar tekislikni kesib o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq, tekislikning shu kesishish nuqtasidan o‘tuvchi ikki to‘g‘ri chizig‘iga perpendikulyar bo‘lsa, u holda tekislikning o‘ziga ham perpendikulyar bo‘ladi. To‘g‘ri chiziq va tekislikning perpendikulyarligi haqidagi teoremalar:

a) Bitta tekislikka perpendikulyar ikki to‘g‘ri chiziq o‘zaro paralleldir. b) Agar tekislik ikkita parallel to‘g‘ri chiziqdan biriga perpendikulyar bo‘lsa, u holda ikkinchisiga ham perpendikulyardir. v) Berilgan to‘g‘ri chiziqka perpendikulyar ikki tekislik o‘zaro paralleldir. 4. Tekisliklarning perpendikulyarligi Kesishuvchi ikkita tekislikning kesishgan to‘g‘ri chizig‘iga perpendikulyar bo‘lgan uchinchi tekislik ularni perpendikulyar to‘g‘ri chiziqlar bo‘yicha kesib o‘tsa, bu ikki tekislik perpendikulyar tekisliklar deyiladi. Tekisliklarni perpendikulyarlik alomati. Agar tekislik ikkinchi tekislikka perpendikulyar to‘g‘ri chiziq orqali o‘tsa, u holda ular o‘zaro perpendikulyar bo‘ladi. Perpendikulyar tekisliklar haqidagi teoremalar: a) Agar ikki tekislik perpendikulyar bo‘lib, ulardan biriga tegishli bo‘lgan to‘g‘ri chiziq ularning kesishish chizig‘iga perpendikulyar bo‘lsa, u holda bu to‘g‘ri chiziq ikkinchi tekislikka perpendikulyar bo‘ladi. b) Agar ikki tekislik perpendikulyar bo‘lib, ulardan biriga kesishgan chiziqdan perpendikulyar o‘tkazilsa, u holda bu perpendikulyar butunlay ikkinchisiga tegishli bo‘ladi. 5. Tekislikka tushirilgan perpendikulyar va og‘ma Berilgan nuqtadan berilgan tekislikka tushirilgan perpendikulyar deb, berilgan nuqtani tekislikning nuqtasi bilan tutashtiruvchi va tekislikka perpendikulyar to‘g‘ri chiziqda yotuvchi kesmaga aytiladi. Nuqtadan tekislikgacha masofa perpendikulyarning uzunligi deyiladi. Berilgan nuqtadan berilgan tekislik k a o‘tkazilgan og‘ma deb berilgan nuqtani tekislikdagi nuqta bilan tutashtiruvchi va tekislikka perpendikulyar bo‘lmagan istalgan kesmaga aytiladi. Uch perpendikulyar haqidagi teorema. Tekislikda og‘mani asosidan uning proyeksiyasiga perpendikulyar qilib o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziq og‘maning o‘ziga ham perpendikulyardir. Aksincha, tekislikdagi to‘g‘ri chiziq og‘maga perpendikulyar bo‘lsa, u og‘maning proyeksiyasiga ham perpendikulyar bo‘ladi. Og‘ma va tekislik orasidagi burchak deb, og‘ma va uning shu teksilikdagi ortogonal proyeksiyasi orasidagi burchakka aytiladi. 6. Ikki yoqli burchak va uni o‘lchash Ikkita yarim tekislikdan va ularni chegaralab turgan umumiy to‘g‘ri chiziqdan tashkil topgan figura ikki yoqli burchak deyiladi. Yarim tekisliklar ikki yoqli burchakning yoqlari, ularni chegaralovchi to‘g‘ri chiziq esa ikki yoqli burchakning qirrasi deyiladi.

Ikki yoqli burchakning qirrasiga perpendikulyar tekislik bilan hosil qilingan burchak ikki yoqli burchakning chiziqli burchagi deyiladi. Ikki yoqli burchakning o‘lchovi uchun unga mos chiziqli burchakning o‘lchovi qabul qilinadi. 2 . Ko‘pyoqlar Ko‘pyoqlarga doir masalalarni yechishda asosiy ko‘pyoqlar turlari va ularning xossalarini bilish talab etiladi. 1. Sirti chekli miqdordagi yassi ko‘pburchakdan iborat jism ko‘pyoq deyiladi. Ko‘pburchaklarning tomonlari ko‘pyoqni qirralari deyiladi. Ko‘pyoqni chegaralovchi ko‘pburchaklar ko‘pyoqni yoqlari deyiladi. 2. Prizma deb ikki yog‘i teng ko‘pburchaklardan iborat bo‘lib, parallel tekisliklarda yotuvchi va qolgan barcha qirralari parallel ko‘pyoqqa aytiladi. Teng ko‘pburchaklar prizmani asoslari deyiladi. Prizmani qolgan yoqlari yon yoqlari deyiladi. Prizmaning asoslarida yotmaydigan qirralari yon qirralari deyiladi. Prizmaning barcha yon qirralari parallel tekisliklar hosil qilgan parallel to‘g‘ri chiziqlarning kesmalari ekanligidan o‘zaro teng. Asoslari orasidagi masofani ifodalovchi kesma prizmaning balandligi deyiladi. Prizmani diagonali deb bitta yog‘iga tegishli bo‘lmagan uchlarini tutashtiruvchi kesmaga aytiladi. Yon yoqlari asos tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan prizma to‘g‘ri prizma deyiladi. Muntazam prizma deb shunday to‘g‘ri prizmaga aytiladiki, uning asoslari muntazam ko‘pburchaklardan iborat bo‘ladi. Ixtiyoriy prizmaning yon sirti quyidagi formula bilan topiladi: S yon = P n · AA 1 bu yerda P n – prizmaning ko‘ndalang kesim perimetri; AA 1 – yon qirrasi uzunligi. Xususiy holda to‘g‘ri prizmaning yon sirti asosining perimetri bilan balandligi ko‘paytmasiga teng. Prizmaning hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi: V = S n · AA 1 V = S asos · H , bu yerda S n - prizmaning ko‘ndalang kesim yuzi; AA 1 - yon qirrasi uzunligi; S asos – asosining yuzi; H – prizmaning balandligi. 3. Asosi parallelogramdan iborat prizmaga parallelepiped deyiladi. Uning barcha oltita yoqlari parallelogramdir. Parallepipedning xossalari: A) Parallelepipedning diagonallari o‘rtalari uning simmetriya markazi deyiladi; B) Parallelepipedning qarama-qarshi yoqlari teng va parallel; S) Parallepipedning barcha to‘rtta diagonali ham bir nuqtada kessishadi va kesishish nuqtasida teng ikkiga bo‘linadi.

Yon qirralari asos tekisligiga perpendikulyar to‘g‘ri parallelepiped deyiladi. To‘g‘ri burchakli parallelepiped to‘g‘ri parallelepiped bo‘lib, asoslari to‘g‘ri to‘rtburchaklardan iborat. To‘g‘ri burchakli parallelepipedning qirralari teng bo‘lsa, bunday parallelepiped kub deyiladi. Kubning hamma yoqlari teng kvadratlardan iborat. To‘g‘ri burchakli parallelepipedning hajmi va diagonali mos ravishda quyidagi formulalar bo‘yicha hisoblanadi: V = abc, d 2 = a 2 + в 2 +c 2 bu yerda a, в , c - to‘g‘ri burchakli parallelepipedning bir uchidan chiqqan qirralari. Kubning hajmi va diagonali mos ravishda quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi: V= a 3 , d = a3 , 4. Piramida deb , uning bitta yog‘i ixtiyoriy ko‘pburchakdan , qolgan yoqlari umumiy uchga ega bo‘lgan uchburchaklardan iborat ko‘pyoqqa aytiladi . Ko‘pburchak piramidaning asosi, qolganlari yon yoqlari deyiladi. Barcha yon yoqlarining umumiy uchi piramidani uchi deyiladi. Piramidani balandligi deb, piramidaning uchidan asos tekisligiga tushirilgan perpendikulyarga aytiladi. Muntazam piramida deb asosi muntazam ko‘pburchakdan iborat bo‘lib, balandligi bu muntazam ko‘pburchakni markaziga tushuvchi piramidaga aytiladi. Muntazam piramidaning barcha yon qirralari bir-biriga teng; barcha yon yoqlari teng yonli uchburchaklardir. Muntazam piramida yon yog‘ining balandligi bu piramidani apofemasi deyiladi. Agar piramidaning asosi n – burchakdan iborat bo‘lsa, u holda bunday piramida n - burchakli piramida deyiladi. Uchburchakli piramida tetraedr deyiladi. Agar tetraedrning barcha qirralari teng bo‘lsa, bunday tetraedr muntazam tetraedr deyiladi. Muntazam piramidaning yon sirti quyidagi formula yordamida hisoblanadi: S yon = 2 1 P · h, bu yerda P – piramida asosining perimetri, h – apofema. Piramidaning hajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: V = 3 1 S · H, bu yerda S – piramida assosining yuzi; H – piramida balandligi. 5. Piramidani uning asosiga parallel tekislik bilan kesganda ikkita ko‘pyoq hosil bo‘ladi. Ulardan biri kesik piramida deb ataladi, ikkinchisi piramida bo‘lib, u kesik piramidani to‘ldiruvchi deyiladi. Kesik piramidani asoslari o‘xshash ko‘pburchaklardan, yon yoqlari trapetsiyalardan iborat. Kesik piramidaning balandligi deb, oxirlari asoslarida bo‘lgan perpendikulyar kesmasiga aytiladi. Agar kesik piramida muntazam piramidaning qismi bo‘lsa, muntazam kesik piramida deyiladi. Muntazam kesik piramidaning yon yoqlari teng yonli

trapetsiyalardan iborat. Bu trapetsiyalarning balandligi muntazam kesik piramidaning apofemasi deyiladi. Muntazam kesik piramidaning yon sirti quyidagi formula yordamida hisoblanadi. S yon = 2 1 (P 1 + P 2 ) h , bu yerda P 1 P 2 - piramida asoslarining perimetrlari; h – apofema. Muntazam kesik piramidani hajmi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: V = 3 1 (S 1 + S S 2 1 +S 2 ) H bu yerda H – kesik piramida balandligi; S 1 S 2 – piramida asoslarining yuzlari . 6. a) Agar piramidaning barcha yon qirralari asos tekisligi bilan bir xil burchak tashkil qilsa, yoki qirralari teng bo‘lsa, u holda piramidaning balandligi asosiga tashqi chizilgan aylana markaziga tushadi. B) Agar piramidaning asosi barcha yon yoqlari bilan bir xil α burchak tashkil qilsa, yoki yon yoqlari apofemalari teng bo‘lsa, u holda piramidaning balandligi asosiga ichki chizilgan aylana markaziga tushadi, shu bilan birga S asos = S yon · cosα . S) Agar S 1 va S 2 - piramidaning parallel kesimlari yuzlari, a 1 va a 2 - kesimlarning chiziqli o‘lchovi elementi, h 1 va h 2 - piramidaning uchidan kesimlargacha bo‘lgan masofa bo‘lsa, u holda S S 2 1 = a a 2 2 2 1 = h h 2 2 2 1 tengliklar o‘rinli bo‘ladi. 1 – misol. To‘g‘ri burchakli parallelepipedning balandligi 5 sm. Asosining diagonali 6 2 sm bo‘lib, asosining tomonlari bilan 45 0 li burchak tashkil qiladi. Parallelepipedning hajmini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra AA 1 =5sm, DB =6 2 sm, <ABD = 45 0 . ABD to‘g‘ri burchakli uchburchakdan AD=DB · sin 45 0 = 6(sm), AB= AD=DB · co s 45 0 = 6(sm), ekanligini topish mumkin. U holda hajm V = AB · AD · AA 1 = 180 (sm 3 ). Javob: 180 sm 3 . 2 – misol. Muntazam to‘rtburchakli prizmaning diagonali 7 sm, yon yog‘ining diagonali 5 sm. Prizmaning diagonali va balandligi yig‘indisini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra BD 1 =7, BC 1 =5, prizmani asoslari kvadratlaridan, yon yoqlari to‘g‘ri to‘rtburchaklardir. D 1 C 1 B 1 to‘g‘ri burchakli uchburchak- dan D 1 C 1 2 =a 2 =BD 1 2 – BC 1 2 = 24 ekanligini topamiz. BB 1 S 1 to‘g‘ri bur- chakli uchburchakdan

BB 1 =21 1 21 CB BC  = а С В 2 2 1 1  = 1. U holda izlangan yig‘indi BD 1 +BB 1 = 8 Javob: 8 3 – misol. Tekislikdan a masofada joylashgan nuqtadan tekislikka ikkita og‘ma tushirildi. Og‘malarning harbiri bilan tekislik orasidagi burchak 45 0 ga teng. Agar og‘malar orasidagi burchak 60 0 ga teng bo‘lsa, og‘malarning uchlari orasidagi masofa qancha? Yechilishi: Shartga ko‘ra AA ' =a,  ACA ' = 45 0 ,  ABA = 45 0 , <BAC =60 0 . Shartdan ko‘ri- nib turibdiki, AB va AC og‘malar bir- biriga teng. ABA ' to‘g‘ri burchakli teng yonli uchburchakdan AB=a 2 . ABC teng yonli uchburchakdan kosinuslar teoremasiga ko‘ra, BC 2 = AB 2 +AC 2 – 2AB · AC · s os 60 0 = 2a 2 +2a 2 – 2 · 2a 2 · 2 1 =2a 2 . BC = a 2 . Javob: a 2 4 – misol. α va β tekisliklar orasidagi burchak 60 0 ga teng. α tekislikdagi A nuqtadan tekisliklarning kesilishi chizig‘igacha bo‘lgan masofa 3 ga teng. A nuqtadan β tekislikkacha masofani toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra AO =3, <AOB =60 0 . AB masofa A nuqtadan β tekislikkacha masofa ekanligidan, hosil qilingan AOB uchburchak to‘g‘ri burchakli. To‘g‘ri burchakli uchburchakda o‘tkir burchak qarshisidagi katet gipotenuza bilan shu burchak sinusi ko‘paytmasiga tengekanligidan: AB = AO · sin 60 0 = 3 · 2 3 = 1,5 3 Javob: 1,5 3 5 – misol. To‘g‘ri parallelepipedning asosini tomonlari 6 va 3 ga teng bo‘lib, 30 0 li burchak tashkil qiladi. Parallelepipedning kichik diagonali 42 ga teng. Shu diagonalning asos tekisligi bilan hosil qilgan burchagini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra AD=6, AB= 3 ,  BAD =30 0 bo‘lsin. Ko‘rinib turibdiki parallelepipedning kichik diagonali BD ' = 42 . ABD uchburchakda kosinuslar teoremasiga ko‘ra, BD 2 = AD 2 +AB 2 – 2AD · AB · so s 30 0 ekanligidan BD ni topamiz: BD= 30 0 cos 6 3 2 36 3      = 21 . To‘g‘ri burchakli BDD ’ uchburchakdan <DBD ' burchakning kosinusi: so s α = ВД ВД = 42 21 = 2 2  <DBD ' = 45 0 .

Javob: 45 0 . 6 – misol. To‘g‘ri prizmaning asosi teng yonli uchburchak bo‘lib, uning asosi a ga va asosidagi burchagi  ga teng. Agar prizma yon sirtining yuzi prizma asoslari yuzlarining yig‘indisiga teng bo‘lsa, uning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko‘ra AB=AC, BC=a .  ABC =  ACB =  2. S ΔABC = S yon sirt (1) ABC to‘g‘ri burchakli uchburchakdan DC= 2 а ekanligidan α o‘tkir burchak kosinusi ta’rifidan, AB=AC=  cos2 а . Bundan S ΔABC = 2 1 (  cos2 а ) 2 · sin (π – 2α)=   2 2 8 2 sin соs a ; P ΔABC =   cos ) cos 1(  а . (1) tenglikdan, 2 · S ΔABC = R · N (N- prizma balandligi) demak,   2 2 cos4 2 sin a =   cos ) cos 1(  а · N bu yerdan N ni topamiz: N = ) cos 1( cos4 2 sin     a . Prizmaning hajmi V = S Δ · N=   2 2 cos8 2 sin a · ) cos 1( cos4 2 sin     a = ) cos 1( cos 32 2 sin 3 2 3     a . Javob: ) cos 1( cos 32 2 3 2 3 sin     a . 7 – misol. Yon sirti Q bo‘lgan to‘rtburchakli muntazam piramidaning yon yog‘i asos tekisligi bilan α burchak hosil qilsa, uning hajmini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra S yon sirt = Q ,  SNO = α shu bilan birga asosi kvadratdan iborat. Quyidagi belgilashlarni olaylik AD =a, SO = H . Ma’lumki, yon yoqlari asos tekisligi bilan bir xil burchak tashkil qiluvchi yoki asosiga ichki aylana chizish mumkin bo‘lgan piramidalar uchun, S asos = S yon sirt · so s α ekanligidan

S asos = a 2 = Q · so s α  a =  cos Q . SNO to‘g‘ri burchakli uchburchakda NO = 2 a = 2 cos  Q bo‘lib, o‘tkir burchak tangensi ta’rifiga ko‘ra H = NO · tgα = 2 cos  Q · tgα . Piramidani hajmi V = 3 1 S asos · H = 3 1 Qcosα · 2 cos  Q tgα = 6 1 Qsinα  cos Q . Javob: 6 1 Qsinα  cos Q . 8 – misol. Piramidaning asosi o‘tkir burchagi α bo‘lgan to‘g‘ri burchakli uchburchak bo‘lib, uning в ga teng uzunlikdagi hamma yon qirralari β burchak ostida shu asos tekisligiga og‘gan. Piramidaning hajmini toping. Yechilishi: Masala shartiga ko‘ra, SA = SB = SC = в , < ACB = α , < SAO = < S V O = SCO < β . Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki barcha qirralari asos tekisligi bilan bir xil burchak tashkil qiluvchi piramida asosiga tashqi aylana chizish mumkin, shu bilan birga piramida balandligi shu aylana markaziga tushadi. ABS uchburchak to‘g‘ri burchakli bo‘lganligi uchun O nuqta BS gipotenuzaning o‘rtasida joylashgan. SCO to‘g‘ri burchakli uchburchakdan, SO = SC ·sinβ = в sinβ, OC = SC · cosβ = в cosβ  BC =2 в s os  . ABS to‘g‘ri burchakli uchburchakdan, AS =B S · cos  = 2 в cos  cosβ A B = B S · sin  = 2 в cosβsin  Bundan S ΔABC = 2 АС АВ  = 2 sin cos cos 4 2 2    b = в 2 cos 2 βsin2  Piramidaning hajmi , V = 3 1 S acoc · H = 3 1 v 2 cos 2 βsin2  · v sinβ = 3 3 b cos 2 β sinβ sin2  . Javob : 3 3 b cos 2 β sinβ sin2  .

9 – misol. To‘rtburchakli muntazam piramida asosining yuzi 16 sm 2 , yon yoqlari balandliklari asos tekisligi bilan  = 30 0 burchak tashkil qiladi. Piramida hajmini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra S acoc = 16 sm 2 . Bundan A B =16 =4 sm. to‘g‘ri burchakli SOE uchburchakda < OES =30 0 ekanligi- dan. N = OS =OE · ctg  = 2 АВ ctg  = 2 ctg30 0 = 2 3 . U holda piramida hajmi V = 3 1 S acoc · SO = 3 1 · 16 · 2 3 = 3 3 32 . Javob: 3 3 32 10 – misol. Oltiburchakli piramidaning balandligi 8 m . Uning uchidan 3 m masofada asosiga parallel tekislik bilan kesilgan . Hosil bo‘lgan kesim yuzi 4 m 2 . Piramidaning hajmini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra N =8m, h=3m, S kec = 4m 2 , piramidaning parallel kesimlari yuzlari haqidagi teoremadan: S S acoc acoc = h H 2 2 . Bu yerdan S acoc = 9 256 (m 2 ). U holda piramida hajmi V = 3 1 S acoc · H = 27 2048 (m 3 ). Javob: 27 2048 (m 3 ). 11 – misol. T o‘rtburchakli muntazam piramidaning uchidagi tekis burchagi φ ga teng. Yon yog‘ining asos tekisligi bilan hosil qilgan burchagini toping . Yechilishi: Shartga ko‘ra < BSC = φ , piramida asosi kvadrat. α = < OES burchakni topish talab etilgan. BSE to‘g‘ri burchak- li uchburchakdan SE = BE · ctg 2  = 2 a ctg 2  U holda OSE to‘g‘ri burchakli uchbur- chakdan cosα = SE OE = 2/2 a a ctg 2  = tg 2  yoki α = a rc cos (tg 2  ). Javob : α = a rc cos (tg 2  ).

12 – misol. Uchburchakli muntazam piramidaning to‘la sirtini toping. Bu yerda asosining tomoni a, yon yog‘ining asos tekisligi bilan hosil qilgan burchagi α . Yechilishi: Masala shartiga ko‘ra, AS =S В =A В =a,< AKS = α , S to‘la sirt = S yon sirt = S asos = 3 S Δ VS S + S acoc . Ma’lumki S asos =2 1 AS · BS · sin 3  = 4 32 a S ΔVSS = 2 1 CB · SK = 2 1 CB ·  cos OK = 2 a ·  cos OK = =  cos2 a · 3 1 AK =  cos6 a · AC · sin 3  =  cos 12 3 2 a . U holda S to‘la sitr =   cos4 )1 (cos3 2  a . Javob:   cos4 )1 (cos3 2  a 13 – misol. Asosidagi ikki burchagi α va β , balandligi N, qirralarining harbiri asos tekisligi bilan γ burchak tashkil qiluvchi uchburchakli piramidaning hajmini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra < CAB = α , < ABC = β , < SAO = < SCO = < SBO = γ , u holda OA = OB = = OC = H tgγ = R , bu yerda R – ABS uchbur- chakka tashqi chizilgan aylana radiusi. Bundan sinuslar teoremasiga ko‘ra a= 2 Rsinα =2 Hctgγsinα , в = 2 Hctgγsinβ , c = 2 Hctgγsin ( α + β ). Piramida asosining yuzi S ΔABC = R авс 4 =2 H 2 ctg 2 γ sinα sinβsin ( α + β ). Piramidaning hajmini topish formulasidan osongina hisoblasak V = 3 1 S ΔABC · H Javob: 3 2 H 3 ctg 2 γ sinα sinβsin ( α + β ). 14 – misol. Muntazam kesik piramidaning asoslari kvadratlardan iborat bo‘lib, tomonlari mos ravishda a va в ga teng (a > в ). Yon qirrasi asos tekisligi bilan α burchak tashkil etadi. Kesik piramidani hajmi va yon yog‘ining asos tekisligi bilan hosil qilgan burchagini toping. Yechilishi:

A 1 E va M N to‘g‘ri chiziqlardan o‘tuvchi MA 1 B 1 N tekislik AD qirraga perpendikulyar. AD qirradagi ikki yoqli burchak o‘z navbatida < EMA 1 bo‘ladi. MA 1 B 1 N trapetsiyadan ME =2 в a ekanligi kelib ch iqadi. Kesik piramidaning balandligini AEA 1 uchburchakdan topamiz. ya’ni, ABE= 2 1 1C A АС  = 2 2 ) ( в a . bundan N=A 1 E = 2 2 ) ( в a tgα . Hajmini quyidagi formula bilan hisoblaymiz: V = 3 H (S 1 +S 2 + 2 1S S ) = 3 H ( a 2 + в 2 + a в ) Izlanayotgan φ =  EMA 1 , burchakni A 1 ME uchburchakdan , bu ye rda ME = 2 в a . Demak, tgφ = ME E A 1 = 2 2 ) ( в a tgα : 2 в a = 2 tgα . Javob: V= 2 3 ) ( 3 3  tg b a  ; φ = arctg ( 2 tgα). 15 – masala. n – burchakli muntazam piramidaning asosining yuzi Q harbir yon yog‘i piramida balandligi bilan φ burchak tashkil qiladi. Piramidani yon sirti va to‘la sirtini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra < OSM = φ . Demak α = 90 0 – φ xuddi shunikdek barcha yon yoqlari asos tekisligi bilan bir xil burchak tashkil qiladi. Shuning uchun S yon sirt =  cos S = ) 90 cos(  Q =  sin Q . Javob: S yon sirt =  sin Q S t o‘ la sirt = Q (  sin 1 1 ). 16 – masala. Uchburchakli piramidaning ikki yon yog‘i to‘g‘ri burchakli teng yonli uchburchaklar bo‘lib, gipotenuzalari в ga teng hamda ular α burchak tashkil qiladi. Piramidaning hajmini toping. Yechilishi: Barcha qirralari teng yonli to‘g‘ri burchakli uchburchakni katetlari ekanli- gidan teng, shuning uchun balandlik DO piramidaning asosiga tashqi chizilgan aylana markaziga tushadi. Piramida aso- sining yuzi

S asos =2 1 в 2 sinα . DOC uchburchakdan H = 2 2 ОС DC  , bu yerda DC = 2 в ; OC = R Aylana radiusi. Ma’lumki ABC uchburchak teng yonli, shuning uchun < BAC = 90 0 - 2  va xuddi shuningdek sinuslar teoremasiga ko‘ra BC = 2 R sin (90 0 – 2  ), Bu yerda OC = R = 2 2  сos в ekanligidan N = 2 2  сos в  cos . Hajmi V = 3 1 S acoc · H formula bilan hisoblanadi. Javob: 6 1 в 3 sin 2   cos . 17 – misol. Muntazam to‘rtburchakli prizma asosining tomoni 2 ga diagonali bilan yon yog‘i orasidagi burchak esa 30 0 ga teng. Prizmaning hajmini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra AB 2 , <D 1 AC 1 =30 0 S acoc = (AB) 2 = 2 To‘g‘ri burchakli AD 1 C 1 uchburchakdan AD 1 = D 1 C 1 · ctg 30 0 = 6 ADD 1 to‘g‘ri burchakli uchburchakdan N=DD 1 = 2 21 АД AД  = 2. Piramidaning hajmi V = S acoc · H = 4. Javob: V = 4 18 – misol. To‘g‘ri prizmaning asosi gipotenuzasi 12 2 ga teng bo‘lgan teng yonli to‘g‘ri burchakli uchburchakdan iborat. Kateti orqali o‘tgan yon yog‘ining diagonali esa 13 ga teng. Prizmaning hajmini toping. Yechilishi: Shartga ko‘ra AB 1 =13; AC=AB=12 2 ABS to‘g‘ri burchakli uchburchakdan 2AB 2 =BC 2  AB = 12 Prizmaning balandligi N= BB 1 , to‘g‘ri burchakli ABB 1 uchburchakdan N = B B А А 22 1  = 5. Prizmaning hajmi V = SH = 360 kub birlik. Javob: 360 kub birlik.

19 – misol. Muntazam tetraedr qirrasini 1:5 nisbatda bo‘luvchi nuqta orqali bu qiraga perpendikulyar tekislik o‘tkazilgan. Tetraedrning hosil qilingan bo‘laklarining hajmlari nisbatini toping. Yechilishi: Ushbu tasdiq o‘rinli: agar K, L va M nuqtalar mos ravishda uchburchakli SABC piramidaning SA , SB , SC qiralarida yotsa va | SK | =  | SA |, | SL |=  | SB |, | SM | =  | SC | O‘rinli bo‘lsa, u holda V SKLM =  V ABC bo‘ladi. (KLM)  [SA]  [KL]  [SA] (1) |SK| =5 1 |SA| (2) (1) va (2) lardan |SL| = 5 2 |SB| |SM| = 5 2 |SC| (3) (2) va (3) lardan V SKLM = 5 1 · 5 2 · 5 2 V SABC = 125 4 V SABC . V KLMABC = V ABCS – V KLMS = V SABC · (1 – 125 4 ) = 125 121 V SABC . V V ВС KLM А SKLM = 121 4 . Javob: 125 4 . 20 – misol. Uch burchakli muntazam piramida asosining tomoni a ga, kvadrat shaklidagi kesimning yuzi m 2 ga teng. Piramida yon sirtining asos yuziga nisbatini toping. Yechilishi: |B D| = |DC| bo‘lsin. Tetraedrning AC D tekislikka nisbatan simmetri- yasida tetraedr va MNPQ kvadrat o‘ziga o‘tadi, bundan P  Q . Demak, P Q  AD   ∆A QP ~ ∆ABC  | AQ | = | QP | = m . ∆ SMN ~ ∆ SBC  ∆ | | | | QM AC = | | | | QВ AВ  |AC| = = | m a аm  . | S D| = | | | | 2 2 D С SC  = )(2 23 22 ma ama a m   . S yon = 3 · S SBC = 3 · |DS| · | S D| = ) (4 2 3 3 2 2 2 m a am a m a    . S acoc = 2 1 |AC| · |AB| · sin 60 0 = 4 3 a 2 .

Javob: m a am a m S S acoc ён     6 3 9 2 2

O'xshashlar

Stereometriya aksiomalari va uning sodda natijalari to’g’ri chiziqlar mavzularini o’qitish metodikasi

Geometrik figuralarning tekislikda tasvirlanishiga oid teorema va aksiomalar hamda ularning tadbiqlari

Maple tizimining asosiy ob`ektlari. ifodalarni qayta ishlash komandalari

Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika

Евклид фазоси