Регрессион математик моделлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.4541015625 KB

Ko'chirib olish

Регрессион математик моделлар Режа: 1. Фаол тажрибани режалаштириш 2. Факторлар асосий сатҳларининг қийматларини танлаш 3. Бир факторли чизиқли ва иккинчи тартибли регрессион математик моделлар.

Фаол тажрибани режалаштириш Тажрибани режалаштириш – маълум оптимал хоссаларга эга бўлган синовларни олдиндан тузилган схема бўйича йўлга қўйишдир. Илгари математик – статистик усуллар фақат тажриба натижаларини қайта ишлашда қўлланилар эди. Тажриба ўтказиш стратегиясини танлаш тадқиқодчининг интуицияси бўйича аниқланар эди. Ҳозирги даврда тажриба ўтказиш схемасини тузиш, тажриба натижаларини таҳлил қилишда тажрибани режалаштириш деб аталган математик статистик усуллар қўлланилади. Бунда тадқиқотчининг тажрибавий билимлари ҳам ҳисобга олинади. Тажрибани режалаштиришда иккита масала ечилади: Зарурий тажрибалар сонини аниқлаш, яъни режалаштириш матрицасини кўриш ва натижаларни қайта ишлашнинг математик усулларини танлаш. Тажрибани режалаштириш матрицаси факторларнинг ҳар хил қийматлари ва тажриба натижаларидан тузилган жадвалдир. Тажрибалар сони масаланинг моҳиятига қараб аниқланади. Тажрибани бир факторли ва кўп факторли режалаштириш кўринишлари мавжуд. Тажрибани бир факторли режалаштиришда факторларнинг чиқувчи кўрсаткичига таъсирлари навбат билан ўрганилади, яъни тажриба ўтказишда фақат битта факторнинг қиймати ўзгартирилиб, қолган факторлар ўзгармас деб қаралади. Икки факторли тажрибани режалаштириш матрицаси 2.1 – жадвалда келтирилган. 2.1 - жадвал Х 2 фактор- нинг сатҳ- лари Х 1 факторнинг сатҳлари Х 1 (1) Х 1 (2) Х 1 (3) Х 1 (4) Х 1 (5) Х 2 (1) Х 2 (2) Х 2 (3) Х 2 (4) Y 11 Y 12 Y 13 Y 14 Y 21 Y 22 Y 23 Y 24 Y 31 Y 32 Y 33 Y 34 Y 41 Y 42 Y 43 Y 44 Y 51 Y 52 Y 53 Y 54

Х 2 (5) Y 15 Y 25 Y 35 Y 45 Y 55 Жадвалда Х 1 (р) ва Х 2 ( q ) – факторларнинг қийматлари сатҳлари, р, q – факторлар сатҳлари номерлари. Х 1 нинг р – сатҳига, Х 2 нинг q – сатҳига тўғри келувчи чиқувчи факторларнинг қиймати Y р q билан белгиланган. Жадвалда сатҳлар сони Х 1 учун ҳам, Х 2 учун ҳам К=5. Бу ҳолда факторлар сатҳлари комбинациялари сони 25 га тенг. Агар ҳар бир комбинация учун биттадан ортиқ тажриба ўтказилса, уларнинг ўртачаси олинади. Тажриба натижаларини қайта ишлаш натижаларини оламиз: Х 2 =Х 2 (1) бўлганда, Y 1 =Ь 1 ( X 1 )=Ь( X 1 , a 1 , b 1 , c 1 ), Х 2 =Х 2 (2) бўлганда, Y 2 =Ь 2 ( X 1 )=Ь( X 1 , a 2 , b 2 , c 2 ), Х 2 =Х 2 ( k ) бўлганда, Y k =Ь k ( X 1 )=Ь( X 1 , a k , b k , c k ), Бунда a i , b i , c i – регрессия коэффициентлари, Шундай қилиб, Y 1 =Ь( X 1 , a , b , c ) боғланишни топамиз, бунда а=  (Х 2 ), b =  (Х 2 ), С=  (Х 2 ), Буларни ўрнига қўйсак, у=Ь( x 1 ,  (х 2 ),  (х 2 ),  (х 2 )) жараён ёки тизимнинг икки факторли математик моделига эга бўламиз. Эқлари факторларнинг қийматларидан иборат бўлган фазо – факторли фазо дейилади. Унинг қийматларга мос нуқталардан ташкил топган сирт аксланган (отклик) сирт дейилади. (2.1.а-расм). У=Ь(Х 1 ,Х 2 ) функция аксланган (отклик) функция дейилади. 2.1 – расм. а) аксланган (отлик) сирт, б) сатҳ чизиқлари.

Агар аксланган сиртни текисликка параллел текисликлар билан кесилса, сатҳ чизиқлари ҳосил бўлади. (2.1.б-расм). Факторлар қийматларининг ўзгариш соҳаси жараён ёки тизимнинг техник имкониятларига боғлиқ бўлади. Факторнинг моделp экстремалp қийматларига мос келадиган қийматларини аниқлашда классик таҳлил усулларидан фойдаланилади. Натижаларнинг талаб қилинган аниқлигига эришиш учун кўп сондаги тажрибалар ўтказишга тўғри келади. Бир факторли моделлаштиришда факторнинг бошқа факторларга боғлиқлик даражасини аниқлаб бўлмайди ва моделp коэффициентлари оз миқдордаги тажрибалар натижалари бўйича аниқланади. Агар тажриба ўтказилаётган пайтда ҳамма факторлар ўзгартириб турилса, бундай моделлаштириш кўп факторли моделлаштириш дейилади. Бундай режалаштириш тажрибалар сони оз бўлганда етарлича аниқликни таъминлайди. Бу ҳолда коэффициентларни аниқлашда ҳамма тажриба натижаларидан фойдаланилиб, уларнинг аниқлиги юқори бўлади. Агар математик моделp Y =  0 +  1 х 1 +  2 х 2 +...+  n x n чизиқли кўринишда бўлса, унинг коэффициентларини аниқлаш учун N =( n +1) та тажриба ўтказиш кифоя. Бунда факторлар сони ортиши билан регрессия коэффициентларининг дисперсияси камаяди. Тажрибани кўп факторли режалаштиришда тажриба натижалари бирор қийматга яқин келтирилади (рандомизацияланади). Бу ҳолат назорат қилинмайдиган факторларни чиқариб ташлаш имконини беради. Кўп факторли тажрибани режалаштириш тўла факторли, каср факторли экстремал тажрибалар ва дисперсион таҳлил ўтказиш билан амалга оширилади. Ҳар бир тажриба ёки таҳлил маълумотларини қайта ишлаш усуллари ҳар хил бўлади.

Жараён ва тизимларнинг кириш-чиқишдаги кўрсаткичлари Ҳар қандай тажрибани режалаштиришда тадқиқодчи жараён ёки тизимга кирувчи ва ундан чиқувчи кўрсаткичларни аниқлайди. Чиқувчи кўрсаткичлар техник-технологик, техник - иқтисодий, иқтисодий, статистик параметрлар ва шунга ўхшашлар бўлиши мумкин. Техник - технологик параметрлар – физик, механик, физик – химик ва шунга ўхшаш хусусиятлар бўлиши мумкин. Техник - иқтисодий кўрсаткичлар – маҳсулдорлик, фойдали иш коэффициенти, объектнинг ишончлилиги ва узоқ вақт ишга яроқли бўлиши, жараённинг бир меъёрда бўлиши кабилар. Иқтисодий кўрсаткичлар иш ва машинанинг маҳсулдорлиги, маҳсулот таннархи, фойда, рентабеллик, сарф харажат ва шунга ўхшашлар. Статистик кўрсаткичлар – ўрта қиймат, дисперсия, вариация коэффициенти ва шунга ўхшашлар. Жараён ва тизимнинг чиқувчи кўрсаткичи содда, осон ўлчанувчи ёки ҳисобланувчи ҳамда аниқлаш хатолиги ҳисобга олинган ҳолда ягона сонли баҳога эга бўлиши зарур. Одатда жараён ёки тизим кўплаб чиқувчи кўрсаткичлар билан характерланади. Лекин оптималлаштириш масаласини ечишда бу кўрсаткичдан, масала шартига қараб, улардан умумийроғи таналанади. Ыолган чиқувчи кўрсаткичларга чеклаш шартлари қўйилади. Тажриба маълумотлари бўйича чиқувчи кўрсаткичлар орасидаги қўш корреляция коэффициентлари ҳисобланиб, кучли корреляцияланувчи кўрсаткичлар ташлаб юборилади. Чунки бу кўрсаткичлар жараён ёки тизим ҳақида қўшимча ахборотлар бермайди. Кўрсаткичлар ичида битта ёки бир нечта муҳимларини танлаб олиб, графлар назарияси бўйича ҳам оптималлаштириш масаласини ечиш мумкин. Кирувчи параметрлар жараён ёки объектга ташқи муҳитнинг таъсирини характерлайди. Кирувчи факторлар объектнинг миқдор ва сифат кўрсаткичларини характерлайди.

Тажрибани режалаштириш жараён ёки тизимни аниқловчи ҳамма факторларни ҳисобга олиш зарур. Агар ҳисобга олинмаган фактор тасодифий бўлиб, назорат қилинмаса, у тажриба хатолигининг ортишига олиб келади. Ҳар қандай факторнинг бошқарилиб турилишига эришиш зарур, факторни ўзгартириш ёки битта қийматда ушлаб туриш имкониятларини яратиш зарур. Тажрибани режалаштириш факторлар қийматларини маълум схема бўйича ўзгартириш мумкин бўлгандагина амалга оширилади. Бундан ташқари фактор бир қийматли бўлиб, ўлчаш аниқлигини юқори бўлишини таъминлаш талаб этилади. Кўп факторли тажриба ўтказишда факторлар боғлиқ бўлмасиги шарт, яъни ҳар бир факторнинг қийматларини бошқа факторлар қандай бўлишидан қатъий назар, талаб қилинган сатҳда ушлаб туриш мумкин бўлсин. Бундан ташқари факторлар сатҳларининг ҳар бир комбинациясида тажриба ўтказиш имконияти мавжуд бўлишини таъминлаш зарур. Факторларнинг боғлиқмаслик ва биргаликда бўлиш шартлари тажрибани режалаштиришнинг асосий талабларидир. Факторлар асосий сатҳларининг қийматларини танлаш Тажриба ўтказишда кирувчи ва чиқувчи кўрсаткичларнинг ўзгариши техник-иқтисодий шарт шароитларга қараб чекланган бўлади. Факторлар ўзгариш соҳаларининг чегараларини танлаш жараён ёки тизимнинг хоссалари ёки олдин ўтказилган тажрибалардан чиқарилган хулосаларга қараб танланади ( X imin  X i  X imax ). Y функциянинг чегаралари ( Y imin  Y i  Y imax ) ҳам шу тарзда аниқланади. X i ва Y i ларнинг ўзгариш чегаралари аниқлангандан кейин бу соҳанинг локал бўғинини аниқлашга ўтилади. Бу бўғин фактор фазода факторнинг Х 0 i асосий сатҳи ва ўзгариш интервали I i билан аникланади. Фактор асосий сатҳининг қиймати танланган соҳанинг ичида ётади, яҳни: X imin +  i I i  X 0i  X imax -  i I i (2.1) Бунда  i  1 - факторнинг ўзгариш интервалини характерловчи коэффициент. Жараён ёки тизимни оптималлаштиришда факторларнинг ўзгариш

чегаралари ҳисобга олиниб, унинг талаб қилинган қийматида факторнинг қабул қилиши зарур бўлган қийматлари топилади. Агар факторлар сатҳлари асосий қийматлари ҳақида ҳеч қандай ахборот бўлмаса, бу қийматлар ўзгариш интерваллари оралиғида ихтиёрий танланади. Асосий қийматлар танлангандан сўнг факторларнинг ўзгариш интерваллари I i деб шундай сонга айтиладики, бу сонни X 0 i га қўшганда факторнинг юқори чегараси X ю i = X 0 i + I i , X 0 i дан айирганда факторнинг қуйи чегараси X қ i = X 0 i -Х i ҳосил бўлади (факторлар фақат иккитадан қиймат қабул қилганда). Умуман, X ю i = X 0 i +  i I i , X қ i = X 0 i -  i I i бўлиб, бунда  i – елка дейилади ва амалда натурал сон кўринишида танланади. Факторнинг ўзгариш интервалини танлаш, тажрибани режалаштиришнинг муҳим шартларидан биридир. Агар ўзгариш интервали жуда кичик қилиб танланса, факторнинг моделга таҳсирини сунҳий тарзда камайтирилишига олиб келади. Аксинча, агар факторнинг ўзгариш интервали меҳёридан ортиб кетса, модел p чизиқли тарзда ифодаланиши мумкин. Ҳар иккала ҳолда ҳам ноқулай вазиятдан чиқиш тадқиқотчининг тажрибаси ва интуициясига боғлиқ бўлади. Факторнинг ўзгариш интервалини танлашда тадқиқотчи жараён ёки тизим ҳақида қуйидаги маълумотларни ҳисобга олиши зарур: 1) факторнинг ўлчаш аниқлиги, бунда шартли равишда 2%- юқори, 5%- ўртача ва 10% -паст аниқлик деб қабул қилинган; бир факторли тажрибани ўтказиш натижасида аниқланган аксланиш сиртининг эгрилиги; 2) фактор фазонинг ҳар хил нуқталарида, чиқиш кўрсаткичи қийматининг ўзгариш миқёси, яъни  y = Y max - Y min ,  у  y бўлса - тор миқёсли,  y >  y бўлса - кенг миқёсли кўрсаткичлар деб аташга келишилган, бунда y  - Y нинг ўрта квадратик оғиши.

Факторнинг ўзгариш миқёсларини қуйидагича аташга келишилган: I i  0.1 ( X imax - X imin ) бўлса, интервал тор; I i  0.3 ( X imax - X imin ) бўлса, интервал ўртача; I i > 0.3 ( X imax - X imin ) бўлса, интервал кенг. Факторларнинг ўзгариш интервалининг ўлчамлари юқоридаги маълумотлар бўйича танланади. Фактор ўзгаришининг кенг интервали қуйидаги ҳолларда танланади: 1) Y кўрсаткичнинг ўзгариш миқёси ихтиёрий бўлганда ва факторнинг аниқлиги паст бўлганда, ҳамда аксланиш сирти чизиқли ёки у ҳақида ҳеч қандай маълумот бўлмаган ҳолда; 2) факторнинг ўлчаниш аниқлиги ўртача, Y нинг ўзгариш миқёси номаълум ёки тор ва аксланиш сирти чизиқли полиномдан иборат бўлганда; 3) факторнинг ўлчов аниқлиги юқори, унинг ўзгариш миқёси тор ва аксланиш сиртининг эгрилиги номаълум ёки чизиқли полиномдан иборат бўлганда. Фактор ўзгаришининг ўрта интервали қуйидаги ҳолатларда танланади: 1) факторни ўлчаш аниқлиги ўртача, унинг ихтиёрий ўзгариш миқёсида ва аксланиш сирти ҳақида маълумот йўқ ёки ночизиқли полином бўлганда; 2) факторнинг ўлчов аниқлиги ўртача, унинг ўзгариш миқёси кенг ва аксланиш сирти чизиқли полиномдан иборат бўлганда; 3) факторнинг ўлчов аниқлиги юқори, унинг ўзгариш миқёси номаълум ёки кенг ва аксланиш сиртининг эгрилиги ҳақида ҳеч нарса маълум эмас ёки чизиқли полиномдан иборат бўлганда. Фактор ўзгаришининг тор интервали қуйидаги ҳолларда танланади: 1) факторни ўлчаш аниқлиги юқори, Y нинг ўзгариш миқёси ихтиёрий ва аксланиш сирти ночизиқли полином кўринишда бўлганда; 2) факторнинг ўлчов аниқлиги ўртача, Y нинг ўзгариш миқёси тор ёки кенг ва аксланиш сирти чизиқли полином кўринишда бўлганда. Агар аксланиш сирти ночизиқли полиномдан иборат бўлиб, факторни ўлчаш аниқлиги паст ва Y нинг ўзгариш миқёси ихтиёрий бўлса, факторнинг

ўлчаш аниқлигини ошириш ёки тажрибалар сонини орттириш ва факторнинг интервалини танлаш зарур. Факторнинг ўзгариш интервали танлангандан сўнг тажрибани режалаштириш матрицаси тузилади. Тажриба натижаларини қайта ишлашда ҳисоблаш ишларини осонлаштириш мақсадида факторнинг қийматлари кодланади. Кодлашнинг моҳияти фактор фазонинг координаталарини чизиқли алмаштиришдан, яъни координата бошини факторнинг асосий сатҳига келтирилиб, масштаб бирлигини факторнинг ўзгариш интервалига тенг қилиб танлашдан иборат. Кодлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади:x X X I i i i i   0 (2.2) бунда x i – i факторнинг кодланган қиймати; X 0 i – i фактор асосий сатҳининг натурал қиймати; X i – i – факторнинг натурал қиймати; I i – i – факторнинг ўзгариш интервали. Кодлаш битта режалаштириш матрицаси бўйича бир неча жараён ёки тизимларни моделлаштириш имконини ҳам беради. Бунда жараён ёки тизимларнинг факторлари сони ва қўйилган масалалари бир хил бўлиши шарт. Демак, кодлангандан сўнг режалаштириш матрицаси стандарт ҳолга келади ва ундан кўпгина жараён ва тизимларни моделлаштиришда фойдаланиш мумкин бўлади. Чизиқли математик моделлар қуришда факторларни фақат битта сатҳга ўзгартириш кифоя. Мисол. i – факторнинг юқори қиймати Х ю i =600, қуйи қиймати Х қ i =500 бўлсин. У ҳолда асосий сатҳнинг натурал қиймати X î i    600 500 2 550 ва бу факторнинг натурал бирликда ўзгариш интервали Ii   600 500 2 50 бўлади. i – факторнинг кодланган қийматлари

xюi= 600 − 550 50 =+ 1 xыi= 500 − 550 50 = − 1 x0i= 0.Эркинлик даражаси сонига қараб, тажрибаларни режалаштириш тўйинган, тўйинмаган ва ўрта тўйинган деб аталади. Тажрибалар сони N ва полиномда регрессия коэффициентлари сони N к орасидаги айирма N – N k тажрибани режалаштириш матрицасининг эркинлик даражаси сони дейилади. f = N – N k (2.3) кўринишида белгиланади ва бунда N k = M +1+ CMm (2.4) М – факторлар сони; m – бир-бирига таъсир этувчи факторлар сони; CMm= M (M −1)(M −2)...(M −m−1) 1⋅2⋅...⋅m (2.5) (2.5) формула М-та фактордан m -тадан қилиб комбинацияланган ҳоллар коэффициентлари сонини ифодалайди. Тажрибани режалаштириш матрицаси f >0 да тўйинмаган, f =0 да тўйинган ва f <0 да ўта тўйинган дейилади. Амалда f >0 тенгсизлик таъминланишига ҳаракат қилинади. Бу ҳолда математик моделp қурилиб, бу моделнинг яроқлилигини текшириш имконияти мавжуд бўлади. f =0 бўлганда қурилган моделнинг яроқлилигини текшириш имкони бўлмайди. f <0 бўлганда моделнинг коэффициентларини аниқлаб бўлмайди. Бир факторли n – даражали математик моделнинг умумий кўриниши Y = a 0 + a 1 X 1 + a 2 X 2 1 +... a n X n бўлади. М факторли математик моделнинг умумий кўриниши Y = a 0 + a 1 x 1 +...+ a м x м +а 11 х 1 2 +...+ a 1 n x 1 n +а 12 ... м х 1 ...х м бўлади. Бунда а о ,а 1 ,...–номаълум коэффициентлар бўлиб, улар моделp қуриш жараёнида аниқланади. Номаълум коэффициентларни уларнинг тажриба ва ҳисобланган қийматлари айирмалари квадратларининг йиғиндиси минимал бўладиган қилиб аниқлаш усули энг кичик квадратлар усули деб аталади. Юыори сатъ учун Ыуйи сатъ учун Асосий сатъ учун

Энг кичик квадратлар усулини қўллашда қуйидаги шартлар бажарилиши зарур: 1) Ҳар бир u – тажриба Y u нинг қиймати боғлиқ бўлмаган тасодифий миқдор бўлиб, нормал p қонун бўйича тақсимланган. 2) Y нинг дисперсияси бир жинсли. 3) Факторлар сатҳларининг қийматлари бошқа факторлар сатҳларининг чизиқли комбинацияларига тенг эмас. 4) Y нинг аниқлиги факторлар сатҳлари миқдорлари аниқлигидан пастроқ бўлишининг таъминланиши зарур. Агар математик моделларни қуришда бу шартлар бажарилмаса, бу моделp қаралаётган жараён ёки тизимни тўғри акс эттирмайди. Бир факторли чизиқли ва иккинчи тартибли регрессион математик моделлар. Чизиқли ва квадратик регрессион моделлар қуришга доир мисоллар Жараён ёки объектнинг битта чиқиш кўрсаткичи бўйича регрессион моделини қуриш учун Х факторнинг кенг миқёсда ўзгарадиган қийматлари бўйича фаол тажриба ўтказилади. Фаол тажриба натижалари бўйича режалаштириш матрицасини тузамиз (2.2 жадвал). 2.2 жадвал u X u V Y uv 1 2 3 m 1 X 1 Y 11 Y 12 Y 13 ....................... Y 1m 2 X 2 Y 12 Y 22 Y 23 ....................... Y 1m ... ... ... ... ... ....................... ... N X N Y 1N Y 2N Y 3N ....................... Y Nm

Y uv ларнинг қийматлари бўйича уларнинг ўрта қийматлари ва дисперсияларини ҳисоблаймиз : Y m Y S Y m Y Yu uv v m u uv u v m      1 1 11 2 2 1, { } ( ) , u = 1, . . . N; u = 1, . . . , N C ўнг қуйидаги операциялар бажарилади: 1. Кескин фарқ қилувчи маълумотларни чиқариб ташлаш. Бу операция Смирнов – Грабс мезони ёрдамида бажарилади. Смирнов – Грабс мезонининг қиймати қуйидагича ҳисобланади: Y imax учун V Y Y S Y m m xu u u umax max ( ) {} ,   1 Y imin учун V Y Y S Y m m xu u xu u min min ( ) {} ,   1 V xmax , V xmin жадвал қийматлари 1 – иловадан топилган V ж [р D , m ] билан солиштирилади, бунда р D ишончлилик эҳтимоли, р D =1-  (  -аҳамиятлилик сатҳи) ва m ўлчашлар сони. Агар V xmax > V ж [р D , m ] бўлса, V xmax чиқариб ташланиб, ундан кейинги энг катта қиймат учун Смирнов – Грабс мезони ҳисобланади ва ҳ.к.. V xmin > V ж [р D , m ] бўлса, V xmin чиқариб ташланиб, ундан кейинги энг кичик қиймат учун Смирнов – Грабс мезони ҳисобланади ва ҳ.к.. Жараён V xmax < V ж [р D , m ] ва V xmin < V ж [р D , m ] шартлар бажарилгунга қадар давом эттирилади. Сўнг чиқариб ташланган маълумотлар ўринлари янги тажриба натижалари билан тўлдирилади ва яна ўрта қиймат, дисперсиялар ҳисобланиб, яна 1 – операция бажарилади. 2. Y uv тасодифий миқдорларнинг нормалp тақсимот қонунига бўйсуниши ҳақидаги фаразни текшириш. Бу операция W Q S Y x u  2 2{ } мезон ёрдамида бажарилади, бунда Q = q m ( Y m - Y 1 )+...+ q m - k +1 ( Y m - k +1 – Y k ); m – жуфт бўлганда k m  2; m - тоқ бўлганда

k= m−1 2 ;Ym≥Ym−1≥...≥Y2≥Y1.i=1,2 ...k;m=3,4 ... ҳоллари учун q m - i +1 нинг қийматлари 4 – иловада келтирилган. Сўнг 5- иловадан W ж [р d =1-  =0,95; m ] жадвал қиймати қаралади. Агар W x > W ж шарт бажарилса, Y uv тасодифий миқдор тақсимотининг нормалp қонунига бўйсуниши ҳақидаги фараз тасдиқланади. 3. Тажриба натижалари дисперсияларнинг бир жинслилиги ҳақидаги фаразни текшириш. Бу фаразни текшириш учун Кочрен мезони қўлланилади: Gx= Sumax2 {Y} ∑u=1 NSu2{Y} . Сўнг 6 – иловадан G ж [1-  ; N ; f { S u 2 }= m -1] жадвал қиймати топилиб, G х билан солиштирилади. Агар G х < G ж шарт бажарилса дисперсияларнинг бир жинслилиги ҳақидаги фараз тўғри деб топилади. 4. Эртача дисперсияни аниқлаш. Эртача дисперсия S Y N S u Y u N ( ) { } { } 12 1 2 1  кўринишдаги формула бўйича аниқланади. Бу дисперсиянинг озодлик даражаси сони f { S 1 2 }= N ( m -1) га тенг бўлади. 5.Регрессион моделнинг кўринишини аниқлаш. Регрессион моделнинг кўринишини аниқлаш учун тажриба натижалари бўйича маълумотларнинг бўлинган ва бўлинмаган айирмалари ҳисобланади. Агар тажриба ўтказиш натижасида ( , ),...,( ),...,( )X Y X Y X Y u u n n1 1 жуфтлик қийматлари олинган бўлса, биринчи тартибли бўлинган айирмалар қуйидагича ҳисобланади:    b Y Y X X bu Yu Yu Xu Xu bN YN YN XN XN 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1               ,..., ,..., ( ) Иккинчи тартибли бўлинган айирмалар Δb1//= Δb2'− Δb1' X3− X1 ,...,ΔbN−2 '' = ΔbN−1 ' − ΔbN −2 ' XN− XN−2

$Биринчи тартибли бўлинмаган айирмаларΔb1 ¿= ¯Y2− ¯Y1,...,ΔbM ¿ = ¯YN− ¯YN−1 Иккинчи тартибли бўлинмаган айирмалар ΔbM1 } } = { {Δ}} sup { ' } rSub { size 20{b2} } - { {Δ}} sup { ' } rSub { size 20{b1} } , . . . ,Δ rSub { size 20{ ital bM $ N - 2 $ } } rSup { size 20{ =ΔbM(N−1) ' −ΔbM(N−2) ' Бўлинмаган айирмалардан Х фактор ўзгармас қадам билан ўзгарганда фойдаланилади. Агар  bi  bi -1  2 S (1) { Y } ёки  bMi  bMi -1  2 S (1) { Y }, i =2 ,..., N -2 шартлар бажарилса, математик моделни Y ҳ = a 0 + a 1 x ёки Y ҳ = d 0 + a 1( X - ¯ X ) чизиқли функциялар кўринишида қидирилади, бунда a 0 , a 1 , d 0 , d 1 номаълум коэфициентлар. Агар юқоридаги шартлар бажарилмаса, қуйидаги шартларнинг бажарилиши текширилади:  bi+1  bi-1  2S (1) {Y} ёки  bMi+1  bMi  2S (1) {Y}, i=2 ,..., N-3 (  ) Агар бу шартлар бажарилса , модел p Y ҳ =a 0 +a 1 X+a 2 X 2 иккинчи даражали полином кўринишида қидирилади. Агар (  ) шартлар бажарилмаса, 3-тартибли бўлинган ёки бўлинмаган айирмалар ҳисобланиб, яна юқоридаги тенгсизликларнинг бажарилиши текширилади, ва ҳоказо. 6. Регрессия коэффициентларини аниқлаш. Энг кичик квадратлар усули бўйича Y X =a 0 +a 1 X чизиқли моделнинг номаълум a 0 ва a 1 коэффициентлари қуйидаги тенгламалар тизимидан аниқланади. { a0N+a1∑u=1 N Xu=∑u=1 N Yu a0∑u=1 N Xu+a1∑u=1 N Xu2=∑u=1 N XuYu$

Бу тизимни ечиш учун қуйидаги детерминантларни ҳисоблаймиз:Δ=| N ∑u=1 N xu ∑u=1 N xu ∑u=1 N xu2 |, Δa0=| ∑u=1 N Yu ∑u=1 N xu ∑u=1 N xuYu ∑u=1 N xu2 |, Δa1=| N ∑u=1 N Yu ∑u=1 N xu ∑u=1 N xuYu |, a0=Δa 0 Δ , a 1=Δa 1 Δ . Y ҳ = d 0 + d 1 ( X - ¯ X ) бўлганда номаълум d 0 ва d 1 га нисбатан қуйидаги тенгламалар тизимини тузамиз: { d0N +d1∑ u=1 N (X u− X )= ∑ u=1 N Y u¿ ¿¿¿ Бунда X N X X X u u N u u N       1 0 1 1, ( ) . тизимни ечиб d N Y d X X Y X Xu u u u N u u N u N 0 1 1 2 111         , ( ) ( ) ларни топамиз Y ҳ = a 0 + a 1 X + a 2 X 2 бўлганда а 0 ,а 1 ,а 2 номаълум коэффициентлар a N a X a X Y a X a X a X X Y a X a X a X X Yu u N u u N u u N u u N u u N u u N u u u N u u N u u N u u N u u u N0 1 1 2 2 1 1 0 1 1 2 1 2 3 1 1 0 2 1 1 3 1 2 4 1 2 1                                     тизимдан топилади.

Бунда қуйидаги асосий ва ёрдамчи детерминантлар ҳисобланади Δ=| N ∑u=1 N Xu ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N Xu ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N Xu3 ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N Xu3 ∑u=1 N Xu4 |, Δa0=| ∑u=1 N Yu ∑u=1 N Xu ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N YuXu ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N Xu3 ∑u=1 N Xu2Yu ∑u=1 N Xu3 ∑u=1 N Xu4 |, Δa1=| N ∑u=1 N Yu ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N Xu ∑u=1 N XuY ∑u=1 N Xu3 ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N Xu2Y ∑u=1 N Xu4 |, Δa2=| N ∑u=1 N Xu ∑u=1 N Yu ∑u=1 N Xu ∑u=1 N Xu3 ∑u=1 N XuYu ∑u=1 N Xu2 ∑u=1 N Xu3 ∑u=1 N Xu2Yu |, a a a a a a 0 0 1 1 2 2          , , , Агар ∑u=1 N Xu=0 шарт бажарилса, а 0 , а 1 , а 2 коэффициентларни ҳисоблашда Х нинг кодланган қийматларидан фойдаланиш мумкин. Бунда фактор асосий сатҳининг натурал қиймати X0=1 2(Xmin +Xmax ) бўлиб, факторнинг ўзгариш интервали I= 1 N−1(Xmin +Xmax ) бўлади. Номаълум моделнинг кодланган қиймати Y = b 0 + b 1 x + b 2 x 2 кўринишда бўлади, b0=1 B ∑u=1 N xu4∑u=1 N Yu−1 B ∑u=1 N xu2∑u=1 N xu2Yu b1= ∑u=1 N xuYu/∑u=1 N xu2 b2= N B ∑u=1 N xu2Yu−1 B ∑u=1 N xu2∑u=1 N Yu B= N ∑u=1 N xu4−(∑u=1 N xu2 ) 2 ;xu− ¿1 I(Xu− X0),u= 1,2, ...,N бунда a j коэффициентлар қуйидагича аниқланади: a0=b0− b1 I X0+b2 I2X02; a1= b1 I− 2b2 I2 X02; a2= b2 I2.

7. Регрессия коэффициентларининг аҳамиятлилигини аниқлаш. Регрессия коэффициентларининг аҳамиятлилигини аниқлаш учун Ст p юдент мезонидан фойдаланилади.tъ{ai}= |ai| S{ai},(i=1,2,3 ), бунда S { a i }- a i коэффициентнинг ўртача квадратик оғиши. Y = a 0 + a 1 X ҳолат учун S 2 { a 0 } ва S 2 { a 1 } қуйидаги формулалар бўйича ҳисобланади: S2{a0}=S2{Y} mN ; S2{a1}=S2{Y} m∑u=1 N (Xu−X)2; S2{Y}=(m−1)NS (1)2{Y}+(N−2)S(2)2{Y} mN −2 ; f{S2}=mN −2;S(2)2{Y}= m∑u=1 N (Yu−Yъu) N−Nk Чизиқли ҳол учун N k =2, квадратик ҳол учун N k =3 бўлади. Ст p юдент мезонининг t ж [1-  ; f = mN -2] жадвал қиймати 7 – иловадан қаралади. Агар t ҳ > t ж шарт бажарилса, чизиқли моделнинг қаралаётган коэффициенти аҳамиятли бўлади. Y = b 0 + b 1 X + b 2 X 2 коэффициентларини баҳолашда факторларнинг кодланган қийматларидан фойдаланилади. Куйидагилар ҳисобланади: S2{a0}= 1 mNB ∑u=1 N S2{Y}∑u=1 N xu4; S2{a1}= ∑u=1 N Su2{Y} mN ∑u=1 N xu2; S2{a2}=∑u=1 N Su2{Y} Сўнг Ст p юдент мезони ҳисобланади. tъ{ai}= |ai| S{ai} 7 – илова бўйича t ж [1-  ; f = mN -1] қаралади. Агар t ҳ > t ж бўлса, қаралаётган коэффициент аҳамиятли бўлади.

8. Ҳисобланган моделнинг адекватлилигини текшириш. Моделнинг адекватлиги Фишер мезони ёрдамида текширилади:Fx= S(2)2 {Y} S(1)2 {Y}>1 ёки Fx= S(1) 2 {Y} S(2)2 {Y} >1 Фишер мезонининг жадвал қиймати Ь ҳ [Рд=0.95, f { S(1) 2 }, f { S(2) 2 }] 2– иловадан қаралади. Агар Ь ҳ <Ь ж бўлса, модель адекват деб қабул қилинади.

Адабиётлар: 1. Севастянов А.Г. – Метод и средство исследования механико – технологических процессов текстилной промшленности. М., Легкая индустрия, 1980г. 2. Ивахненко А.Г. – Индкутивний усул саморганизации моделей сложних систем. Киев., Науково – Думка, 1982г. 3. Тетелбаум И.М., Шнайдер Ю. Р.- Практика аналогового моделирования динамических систем. М., Энергоиздат, 1987г. 4. Алиев Э.М., Уразов Н. – Прогнозирование и управление качеством технологических продкуций. Т., Фан, 1984г. 5. Кадиров Ш. М., Муҳитдинов М.М., Уразов Н. – Моделирование и уравление качеством промшленных изделий. Т., Фан 1994г. 6. Уразов Н. и др. – методические указания “Построение орднофакторних регрессионих математических моделей”, Фергана, ФерПИ, 1989г.

O'xshashlar

Иктисодиётда математик моделлар

Чизиқли ва квадратик регрессион моделлар қуришга доир мисоллар

Ухшашли моделлар

Таклидий моделлар

Корреляцион моделлар