Оптик дамлаш билан ишловчи қаттиқ жисм лазерлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

171 KB

Ko'chirib olish

Оптик дамлаш билан ишловчи қаттиқ жисм лазерлари Режа: 1. Қаттиқ жисмли лазерларининг умумий тавсифлари 2. Ёқут лазери 3. Шиша асосли неодим лазерлар 4. Иттирий-алюминий гранатли (ИАГ) лазерлар

Одатда қаттиқ жисмли лазерларга жуда кўп турдаги оптик квант генераторлар киради. Уларнинг ишчи жисмларида инверс тўлдирилганлик оптик дамлаш йўли билан ҳосил қилинади. Бундай лазерлар фаол муҳитининг асосини қаттиқ жисмга киритилган аралашманинг ионлари ташкил этади. Одатда аралашма ионлари сифатида ўткинчи металлар (марганец, хром, никель ва кобальт) ёки нодир ер элементларининг ионлари ишлатилади. Ушбу моддаларнинг атомлари ташқи қобиқлари тўла бўлишига қарамай ички электрон қобиқлари тўлмаган бўлади. Ташқи қобиқдаги электронлар, кристалл панжарадаги қўшни ионларнинг электр майдонларини қисман экранлайди ва бунинг натижасида ишчи фаол ион томонидан чиқазилаётган ва ютилаётган нурланишларнинг спектрал чизиқлар энини катта кенгайишига олиб келади. Ўз навбатида бу ҳол инверс тўлдирилганлик олишни осонлаштиради ва кучайтириш коэффициентининг ортишига олиб келади. Ҳозирги пайтда инверс тўлдирилганлик кўплаб моддаларнинг ионларида олинган (масалан Сr 3  , Nd 3  , Sm 3  , Ni 3  , Fr 3  , ва бошқалар). Аммо, саноат миқёсида ушбу лазерлар асосан Сr 3  ва Nd 3  ионли моддаларда ишлаб чиқилган. Қаттиқ жисмли фаол муҳитлар асоси сифатида корунд (Al 2 O 3 ) иттирий алюминий гранат (Y 3 Al 3 O 2 ), шиша каби кристалл ёки аморф диэлектрик моддалар ишлатилади. Бундай қаттиқ жисмли асосда фаол муҳитни ҳосил қилишда, асосга киритилаётган аралашманинг концентрацияси кичик бўлиб, асосга нисбатан миқдори (0,05  0,5)% оралиқда ётади. Аралашма миқдорининг бундай қийматлардан кам бўлиши кучайтириш коэффициентини пасайишига олиб келади, кўпи эса фаол зарраларнинг ўзаро таъсирлашувини орттириб юборади. Ишчи фаол элемент жуда кўп талабларга жавоб бериши зарур. У оптик жиҳатдан бир жинсли, механик жиҳатдан мустаҳкам, иссиқлик ўтказувчанлиги катта, иссиқлик таъсирига чидамли, нурланиш тўлқин узунликлари соҳасида шаффоф ва 2

механик қайта ишлашлар натижасида катта ўлчамли фаол элементлар олиш имкониятини бера оладиган бўлиши керак. Бу барча талабларга тўла жавоб берадиган моддалар кам. Ушбу фаол муҳит олиш имконини берувчи моддаларнинг тавсифлари 2-жадвалда келтирилган. Қ аттиқ жисмли лазер қурилмасининг принципиал чизмаси 30-расмда келтирилган. Бу қурилма 1-фаол элементдан, 2-резонатордан, 3-оптик дамлаш манбаидан (ксенон ёки криптон гази билан тўлдирилган разряд лампа), 4-ёруғликни қайтаргич кўзгулардан ва 5-оптик дамлаш лампасининг электр таъминот манбаидан иборат. Қ аттиқ жисмли лазерлардаги юқори лазер сатҳи зарралар билан тўлдирилиши, бу сатҳдан юқорида турган бир нечта сатҳлардаги зарраларни нурланишсиз тушиши орқали амалга оширилади. Оптик дамлаш лампасининг нурланиши фаол элементнинг асосий сатҳида жойлашган зарраларини энг юқори сатҳларига чиқаради. Бу сатҳга чиқарилган зарраларнинг яшаш вақтлари кичик бўлгани учун улар юқори ишчи лазер сатҳига тушиб, бу сатҳда тўпланадилар ва қуйи ишчи лазер сатҳига нисбатан инверс ҳолатини ҳосил қилади. Ёруғликни қайтаргич кўзгулари оптик дамлаш лампасининг эффективлигини ошириш учун хизмат қилади. Лазер қурилмасининг ишлашида электр энергиясининг когерент лазер нурланиш энергиясига айланишдаги энергия йўқотишларининг турлари 31-расмда келтирилган. 2-жадвалдан кўриниб турибдики электр таъминот манбаидан олинаётган энергиянинг кўп қисми ёруғлик лампасининг разряд занжирида, разрядда қайтарувчи кўзгуларда, фаол элементнинг ютилиш спектрига мос келмаган нурланиш спектрининг энергияси, асосий ва юқори энергетик сатҳларга нурланишсиз ўтишларда, зарраларнинг пастки лазер сатҳидан асосий сатҳига ўтишида (агар пастки сатҳ асосий сатҳ билан мос тушмаса), ҳамда оптик резонатор ичида йўқотилади. Кўпчилик қаттиқ жисмли лазерлар давомийлиги 1 мс дан кичик бўлган импульсли режимда ишлайди ва махсус чоралар кўрилмаса, ўзига хос қатор импульслар нурловчи режимда ишлайди. Бу импульсларнинг давомийлиги 3

1мкс атрофида бўлиб, импульслар оралиғи 10мкс оралиғида ётади. Ушбу характердаги нурланиш режимининг асосида турли сабаблар бўлиши мумкин. Шулардан баъзиларини кўриб чиқайлик. Оптик дамлаш ва генерация жараёнида фаол элементда жуда катта иссиқлик ажралиб чиқиши мумкин ва бунинг натижасида фаол элемент моддасининг зичлигини ва синдириш кўрсаткичини узлуксиз ўзгаришига олиб келади. 2-Жадвал. Ишчи жисм Ёқут Неодимли шиша Иттирий- алюмини й гранат Иссиқлик ўтказувчан-лиги (Ж  см  с  К) Максимал ўлчамлари (диаметри ва узунлиги), см Оптик дамлаш энер- гиясининг қ у йи чега-раси, Ж  см 3 Иш ҳолатлари Эркин генерация ҳо- латидаги импульснинг давомийлиги, мс Нурланиш энергияси, Ж 0,3 0,5....1,0 20.....50 50 Импульсл и даврий 1 10 -2 5х20...50 0,5 Импульсли даврий 0,1..1 0,1 0,5 х 10 0,5 Узлуксиз ва ипульсли даврий 0,5..10 4

а)эркин генерация ҳолатида, Ж. б)асллиги модуляция қилинганда, Ж Узлуксиз иш ҳолатида, Вт 1....10 2 0,1....1 - 10 3 10 2 - 1....10 0,1....1 300 Бу ўзгаришлар фаол муҳит билан биргаликда резанаторнинг оптик узунлигини ўзгаришига олиб келади ва бунинг оқибатида бўйлама мода сакраб ўзгаради. Бўйлама моданинг сакраб ўзгаришига яна фаол муҳитдаги ионларнинг флуоренция чизиғини ҳолатининг ва кенглигининг ўзгаришлари ҳам олиб келади. Мисол учун хона температураси 1 0 К га ўзгарса ёқут кристалининг нурланишини ютиш чизиғининг ҳолати 5  10 -6 мкм га силжийди. Ёқут кристалида генерация олиш жараёнида ушбу ҳолат резонатор бўйлама модасининг номерини бирга ўзгариши 1мкс ичида рўй беради. Оптик резонатор ичида электромагнит тўлқиннинг тарқалишида релаксация тебранма ҳолатнинг пайдо бўлишига сабаб, инверс тўлдирил- ганликнинг ҳосил бўлиши ва йўқотилишининг инерциясидир. Лазерда инерциянинг турғун ҳолати бирданига пайдо бўлмайди. Бунинг учун фаол муҳитнинг кучайтириш коэффициенти К 0 чегаравий К Ч -кучайтириш коэффициентига тенглашиб, ундан орта бошлагандан сўнг, резонатор ичидаги электромагнит тўлқиннинг амплитудаси кескин ортади ва бу ҳол маълум бир вақт давом этади. Шу вақт ичида лазердан чиқаётган нурланиш интенсивлиги ўзининг максимал қийматига эришади. 5

30-расм. Оптик дамланувчи қаттиқ жисмли лазерининг тузилиши. Шу жараёндан сўнг К 0  К Ч бўлади ва шунга қарамай юқори лазер сатҳидан қуйи лазер сатҳига зарраларнинг мажбурий ўтишлари натижасида генерация давом этади. Бу ҳолат К 0  К Ч шарт бажарилгунча давом этади. Лазер нурланишнинг интенсивлиги нолга тенглашади. Сўнгра юқорида айтган жараёнлар яна даврий равишда такрорланади. Импульсли нурланишнинг қувватини ошириш ва унинг вақтини қисқартириш учун қаттиқ жисмли лазерда оптик резонатор асллигини модуляция қилиш усули қўлланилади. Бу ҳолни вужудга келтириш учун оптик резонатор ичига ёруғлик нури таъсирида тиниқлашувчи оптик фильтр жойлаштирилади. Ғ алаёнлантирилган зарраларнинг юқори энергетик сатҳдан релаксация вақтига тенг вақт ичида фаол элементини оптик дамлаш (10 -4  10 - 3 секунд) амалга оширилади. Оптик дамлаш жараёнининг охирида, яъни резонатор ичидаги нурланишнинг интенсивлиги маълум бир қийматга етишганда оптик фильтр қисқа вақт ичида тиниқлашади ва бу вақт ичида барча ғалаёнлантирилган зарралар юқори сатҳдан қўйи сатҳга мажбурий нурланиш бериб ўтади ҳамда шу вақт ичида якка импульсли нурланиш генерацияланади.Бу вақт ичида барча 6

ғалаёнлантирилган зарралар юқори сатҳдан қуйи сатҳга мажбурий нурланиш бериб ўтади. Энди халқ хўжалигида энг кўп ишлатиладиган қаттиқ жисмли лазерларнинг тавсифларини кўрайлик. 7

$31-расм. Лазер қурилмасининг ишлашида электр энергиясининг когерент лазер нурланиш энергиясига айланишдаги энергия йўқотиш- ларининг турлари . 8 о.р  \ сп =айт  о.л.  р.к Разряд контурида энергиянинг й ўқ олишиС-конденсаторда т ў план-ган E 0 электр энергияси Оптик дамлаш лампасидаги энергиянинг й ўқ олиши Ёру ғ ликни қ айтарувчи к ў згу - лардаги энергия й ўқ отишлари Нурланиш ва ютилиш спектрларининг мос келмас - лигидаги энергия й ўқ отишлари Энергия сат ҳ ларини ғ алаён-лантиришдаги энергия й ўқ о-тишлари Оптик резонатордаги энергия й ўқ отишлари . Генерация жараёнидаги энер - гия й ўқ отишлари . Лазернинг к оге - рент нурланиш энергияси$