Matematik tahlil haqida boshlang’ich ma’lumotlar Haqiqiy sonlar moduli

Yuklangan vaqt:

17.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

314.5 KB

Ko'chirib olish

Matematik tahlil haqida boshlang’ich ma’lumotlar. Haqiqiy sonlar moduli Reja: 1. Mantiqiy belgilar 2. To’plamlar nazariyasi elementlari 1. Haqiqiy sonning absolyut qiymati va uning xossalari. 2. Quyidan (yuqoridan) chegaralangan to’plam. Aniq quyi (yuqori) chegara. 3. Aniq yuqori chegara mavjudligi. 1. Haqiqiy sonlar aksiomatikasi. 2. Haqiqiy sonlarning xossalari.

Mantiqiy belgilar. Ta’rif . Ma’no jihatdan to’g’ri (rost) yoki noto’g’ri (yolg’on) bo’lgan darak gap mulohaza deyiladi. Matematik tahlil fanidagi har bir teorema rost mulohaza hisoblanadi. Ta’rif . A mulohazaning inkori deb A rost bo’lganda yolg’on, A yolg’on bo’lganda rost bo’ladigan va  A orqali belgilanadigan yangi mulohazaga aytiladi. Inkor amaliga «emas» bog’lovchisi mos keladi. Ta’rif . A va B mulohazalarning kon’yunktsiyasi deb A va B rost bo’lganda rost , boshqa hollarda yolg’on bo’ladigan A  B orqali belgilanadigan yangi mulohazaga aytiladi. Kon’yunktsiya amaliga «va» bog’lovchi so’zi mos keladi. Ta’rif . A va B mulohazalarning diz’yunktsiyasi deb A va B larning kamida bittasi rost bo’lganda rost , boshqa hollarda yolg’on bo’ladigan va A  B orqali belgilanadigan yangi mulohazaga aytiladi. Diz’yunktsiya amaliga «yoki» bog’lovchi so’zi mos keladi. Ta’rif . A va B mulohazalarning implikatsiyasi deb A –rost, B – yolg’on bo’lganda yolg’on , boshqa hollarda rost bo’ladigan va A  B orqali belgilanadigan yangi mulohazaga aytiladi. A  B implikatsiya amaliga « A dan B kelib chiqadi», « A bo’lishi uchun B zarur», « A mulohaza B mulohaza uchun yetarli» bog’lovchi so’zlari mos keladi. Ta’rif . A va B mulohazalarning ekvivalentsiyasi deb A va B larning bir hil qiymatlarida rost , turli qiymatlarida yolg’on bo’ladigan va A  B orqali belgilanadigan yangi mulohazaga aytiladi. A  B ekvivalentsiya amaliga «agar A bo’lsa, shu holda va faqat shu holda B bo’ladi», « A bo’lishi uchun B zarur va yetarli» kabi bog’lovchi so’zlar mos keladi. Ta’rif . Tarkibida o’zgaruvchi qatnashgan mulohaza predikat deyiladi. P(x) predikat uchun quyidagi o’zgarmas mulohazalarni qaraylik:  x P(x):=”barcha (ixtiyoriy) x uchun P(x)” ;  x P(x):=”biror x uchun P(x)”,

bu yerda  va  belgilar mos ravishda umumiylik va mavjudlik kvantorlari deyiladi. Ravshanki, quyidagi mulohazalar doimo rost bo’ladi:  (  x P (x))   x (  P (x)) ;  (  x P(x))   x (  P(x)) ;  x P(x)    x (  P (x)) ;  x P(x)    x (  P(x)) To’plamlar nazariyasi elementlari. To’plam - hozirgi zamon matematikasining asosiy tushunchalaridan biri. Nafaqat matematikada, balki boshqa fanlarda ma’lum ob’ektlar majmuini bir butun narsa deb qarashga to’g’ri keladi. Majmualarning matematik tavsifini berish uchun to’plam tushunchasini nemis matematigi G.Kantor (1845-1918) ko’yidagicha kiritgan: «To’plam fikrda bir butun deb qaraluvchi ko’plikdir». To’plamni tashkil etuvchi ob’ektlar shu to’plamning elementlari deyiladi. To’plam lotin yoki grek alifbosining bosh harflari, elementlari esa kichik harflar bilan belgilanadi. Elementlari soni chekli bo’lgan to’plam chekli to’plam, aks holda cheksiz to’plam deb yuritiladi. Elementlari a,b,c,… , bo’lgan A to’plam A = {a,b,c,…} orqali belgilanadi. A yrim hollarda A to’plamning har bir elementi P(x) predikatni chin mulohazaga aylantiradi, shunda A to’plam A = { x : P(x)} yoki A = { x / P(x)} orqali belgilanadi. Bu yerda P(x) predikat A to’plamni aniqlovchi xarakteristik xossa deyiladi. Masalan, A = { x / x 2 +2x-3=0} to’plam x 2 +2x-3=0 tenglamaning ildizlari to’plami. A gar a ob’ekt A to’plamning elementi bo’lsa, ushbu munosabat a  A kabi yoziladi va a ob’ekt A to’plamga tegishli deyiladi, aks holda, agar a ob’ekt A to’plamning elementi bo’lmasa, ushbu munosabat a  A kabi yoziladi va a A to’plamga tegishli emas deyiladi.

$Ta’rif . Biror elementga ham ega bo’lmagan to’plam bo’sh to’plam deyiladi va  orqali belgilanadi. Ta’rif . A gar B to’plamning barcha elementlari A to’plamga tegishli bo’lsa, u holda B to’plamga A to’plamning qism to’plami (to’plamostisi ) deyiladi va B A yoki B  A orqali belgilanadi.  to’plam ixtiyoriy to’plamning qism to’plami deb qabul qilingan. A va  to’plamlar A to’plamning hos qism to’plamlari deb yuritiladi. Ta’rif . B  A va A  B shartlarini bir vaqtda qanoatlantiruvchi A va B to’plamlar o’zaro teng deyiladi va ushbu munosabat A =B orqali belgilanadi. Masalan, A = { x / x 2 +2x-3=0} va B={ 1,-3} to’plamlar teng. To’plamlar ustida amallar. Ta’rif . A 1 , A 2 , …, A n to’plamlarning birlashmasi deb shu to’plamlarning kamida bittasiga tegishli bo’lgan barcha elementlardan tuzilgan to’plamga aytiladi va u A 1  A 2  …  A n orqali belgilanadi. Masalan, A  B={ x / (x  A )  (x  B)} to’plam ikkita A va B to’plamlarning birlashmasidir. Misol. A ={1,2,3}, B ={0,1,2} bo’lsa, A  B={0,1,2,3} bo’ladi. To’plamlar birlashmasini chekli sondagi A 1 , A 2 , …, A n to’plamlar uchun ham kiritish mumkin. Ta’rif . A 1 , A 2 , …, A n to’plamlarning kesishmasi deb shu to’plamlarning barcha umumiy elementlardan tuzilgan to’plamga aytiladi va u A 1  A 2  …  A n orqali belgilanadi. Masalan, A  B={ x / (x  A )  (x  B)} to’plam A va B to’plamlarning kesishmasidir. Misol. A ={1,2,3}, B ={0,1,2} bo’lsa, A  B={1,2} bo’ladi. Ta’rif . A to’plamdan B to’plamning ayirmasi deb A ga tegishli, ammo B ga tegishli bo’lmagan barcha elementlardan tuzilgan to’plamga aytiladi va u A \ B orqali belgilanadi. Ta’rifga ko’ra, A \ B={ x / (x  A )   (x  B)}= { x / (x  A )  (x  B)} bo’ladi. Misol. A ={1,2,3}, B ={0,1,2} bo’lsa, A \ B={3} va B \ A ={0} bo’ladi.$ $Ta’rif . B A bo’lsa, u holda A \ B to’plam B ni A gacha to’ldiruvchi to’plam deyiladi va u C A B yoki B orqali belgilanadi. Ta’rif . B  A bo’lsa, u holda A \ B to’plam B ni A gacha to’ldiruvchi to’plam deyiladi va u C A B yoki B orqali belgilanadi. Misol. A ={0,1,2,3,4}, B ={0,1,2} bo’lsa, B ={3,4} bo’ladi. Tayanch tushunchalar. Mulohaza, inkor, kon’yunktsiya, diz’yunktsiya, implikatsiya va ekvivalentsiya amallari, umumiylik va mavjudlik kvantorlari, to’plam, to’plam elementlari, qism to’plam, bo’sh to’plam, to’plamlar ustida amallar. Haqiqiy sonlar aksiomatikasi. Maktab matematikasida haqiqiy sonlar o’rganiladi. Bizga ma’lumki, dastlabki kiritiladigan sonlar – bu natural sonlardir. Natural sonlar deb sanashda ishlatiladigan sonlarga aytilardi va ushbu sonlarning asosiy xossalari keltirilardi. Sonlarning «tabiiy qatori» haqida 2100 yil oldin o’zining « A rifmetika» kitobida mashhur yunon matematigi Nikomax fikr yuritgan. 6-asrda rim matematigi Boetsiy mazkur kitobni lotin tiliga tarjima qilganda «natural son» terminini kiritdi (“ numeri naturalis ”). Italiyalik olim Peano ( 1858-1932 y.y.) natural sonlar sistemasini aksiomatik usulda kiritgan. Butun sonlar sistemasini kiritish asosiy mazmuni musbat va manfiy sonlarni birgalikda ko’rishdan iboratdir. «Musbat» va «manfiy» terminlarini ilk bor bizning buyuk yurtdoshimiz samarqandlik olim A li Qushchi kiritgan. Natural sonlar ustida qo’shish va ko’paytirish amallari doim aniqlangan bo’lib, ayirish va bo’lish amallari esa xar doim ham aniqlanmagan. Shuning uchun sonlar majmuasini «kengaytirish» maqsadga muvofiqdir. Shunday kengaytirishlar natijasida dastlab manfiy butun sonlar, keyinchalik ratsional sonlar vujudga keldi.$ $Kasr darajaga ko’tarish, logarifmlarni hisoblash, algebraik tenglamalarni yechishi muammolari ko’rilayotgan sonlar «zaxirasini» kengaytirishga olib keldi: irratsional hamda kompleks sonlar kashf qilindi. Ta’rif. Quyidagi haqiqiy sonlar aksiomatikasi deb yuritiladigan shartlar majmuasiga bo’ysunadigan R to’plam haqiqiy sonlar to’plami deyiladi, uning elementlariga esa haqiqiy sonlar aytiladi: I. Qo’shish aksiomalari. R da har bir  y x, R juftlikka shu sonlarning yig’indisi deyiladigan x y   R element mos quyilib, quyidagilar bajariladi: 01 . , : x y x y y x     R - yig’indining kommutativligi;     02 . , , : x y z x y z x z y       R - yig’indining assotsiativligi; 03 . 0 : : 0 x x x       R R - nolning mavjudligi; 0 4 . ( ) : ( ) 0 x x x x        R R - qarama-qarshi sonning mavjudligi. II. Ko’paytirish aksiomalari. R da har bir  y x, R juftlikka shu sonlarning ko’paytmasi deyiladigan y x  R element mos quyilib, quyidagilar bajariladi: 05 . , : x y x y y x     R - ko’paytmaning kommutativligi; 06 . , , : ( ) ( ) x y z x y z x y z       R - ko’paytmaning assotsiativligi;   0 7 . 1 \ 0 : 1 x x x      R R - birning mavjudligi;   0 1 1 8 . \ 0 : 1 x x x x        R R - teskari sonning mavjudligi; 09 . , , : ( ) x y z x y z x z y z        R - distributivlik. A gar x  R , y  R , bo’lsa, u holda x+(-y) soniga x va y sonlarning ayirmasi aytiladi va u uchun x-y belgilash qabul qilingan. A gar y ≠ 0, u holda 1 y x soni y x orqali belgilanib, unga x va y sonlarning nisbati deyiladi. III. Tartib aksiomalari . R da ≤ tartib munosabati aniqlanib, quyidagi aksiomalar bajariladi:$

0 0 0 0 0 010 . : 11 . ( ) ( ) 12 . ( ) ( ) 13 . , : ( ) ( ) 14 . , , : 15 . (0 ) (0 ) 0 x x x x y y x x y x y y z x z x y x y y x x y z x y x z y z x y xy                              R R R IV . To’lalik (uzluksizlik, zichlik) aksiomasi.. 16 0 A gar R ning bo’shmas X va Y qism to’plamlari , x X y Y x y      xossaga ega bo’lsa, u holda y c x   shartni qanoatlantiradigan R с mavjud. A gar biror to’plam mazkur aksiomatikaga buysinsa, bunday to’plam haqiqiy sonlar aksomatikasining modeli deyiladi. Bunday modellardan biri – bu cheksiz davriymas o’nlik kasrlar to’plamidir. Ikkinchisi esa Dedekind tomonidan 19 asr o’rtasida taklif qilingan maxsus konstruksiyalar – Dedekind kesimlaridan iborat. Haqiqiy sonlarning xossalari. Yuqorida keltirilgan aksiomalardan quyidagi xossalarni hosil qilamiz (tekshiring). 1. Nol soni yagonadir. 2. Ixtiyoriy x soni uchun yagona qarama-qarshi – x mavjud. 3. a + x = b tenglama yagona x = b + (- a ) yechimga ega. 4. Bir soni yagonadir. 5. Ixtiyoriy nolmas x soni uchun yagona teskari x -1 mavjud. 6. a ∙ x = b , a ≠0 , tenglama yagona x = b ∙ a -1 yechimga ega. 7.  x  R  x∙0 = 0. 8. x∙y = 0  (x = 0)  (y = 0). 9.  x  R  –x = (-1)∙x. 10.  x  R (-1)∙(-x) = x . 11.  x  R (-x)∙(-x) = x∙x. Ta’rif . Qat’iy tengsizlik munosabati x < y  ( x ≤ y)  ( x ≠ y) formula yordamida aniqlanadi. x < y yozuv « x soni y dan kichik» , « y soni x dan katta» deb o’qiladi. Bunda quyidagilar o’rinli (tekshiring).

$1  . Ixtiyoriy x , y uchun x < y , x = y , x > y munosabatlardan faqat bittasi bajariladi. 2  . ). ( ) ( ) ( z x z y y x      9  . ). ( ) ( ) ( z y z x y x      3  . ). ( ) ( ) ( z x z y y x      10  . ). ( ) 0( ) ( z y z x z y x        4  . ). ( ) ( ) ( ) ( w y z x w z y x        11  . ). 0( ) 0( ) 0( y x y x       5  . ). ( ) ( ) ( ) ( w y z x w z y x        12  . 0 <1. 6  . ).0 ( ) 0( )0 (       y x y x 13  . ). ( ) 0( ) ( ) 0( 1 1 1           x y y y x x 7  . ). 0( )0 ( )0 ( y x y x       14  . ).0 ( ) 0(     x x 8  . ).()0()( zxzyzyx  15  . ). 0( ) 0( 1    x x Ta’rif . Noldan katta bo’lgan sonlar musbat , noldan kichik bo’lgan sonlar esa manfiy sonlar deyiladi. Natural, butun , ratsional va irratsional sonlar to’plamlari. Ta’rif. A  R to’plam induktiv deyiladi , agar (1  A)  ( x  A)  x+1  A bajarilsa. Masalan, R to’plam o’zi induktiv. Ihtiyoriy sondagi induktiv to’plamlarning kesishmasi ham induktiv bo’ladi. R dagi barcha induktiv to’plamlarning kesishmasi induktiv bo’lib, unga natural sonlar to’plami deyiladi va u  orqali belgilanadi.  to’plam elementlari natural sonlar deyiladi . Shunday qilib,  ={1,2,3,…,n,…} Izoh. Mazkur ta’rifga matematik induktsiya printsipi asoslangan. Ta’rif.  = { x-y|x   , y   } to’plam butun sonlar to’plami deyiladi. Shunday qilib,  ={…,-n,…,-3,-2,-1,0, 1,2,3,…,n,…} . Ta’rif. A gar x soni uchun p=x  q tenglikni qanoatlantiradigan butun va o’zaro tub p va q, q  0, mavjud bo’lsa, u holda unga ratsional soni aytiladi. Ratsional sonlar to’plami  orqali belgilanadi. Shunday qilib, | , \ {0}, ( , ) 1p p q p q q            . Ta’rif. Ratsional bo’lmagan haqiqiy son irratsional deyiladi. Masalan, 2 soni irratsional.$

Buni isbotlash uchun teskarisini faraz qilaylik, ya’ni shunday  q p  son mavjud bo’lib, 2 ) ( 2 q p bo’lsin. Bundan 2 2 2q p  bo’lib, p ning juft son ekanligi kelib chiqadi. Demak, p=2m (m   ) qiymatni yuqoridagi tenglikka qo’ysak, 2 2 2m q  tenglikni hosil qilamiz. Bu esa q sonning juft ekanligini ko’rsatadi. p va q sonlarning juftligi ularning o’zaro tubligiga ziddir. Bundan 2 ratsional son emasligi kelib chiqadi. Tayanch tushunchalar . Haqiqiy sonlar aksiomatikasi, qo’shish, qo’paytirish aksiomalari, tartib aksiomalari, to’lalik (uzluksizlik, zichlik) aksiomasi, haqiqiy sonlar xossalari, induktiv to’plam, natural, butun , ratsional va irratsional sonlar to’plamlari. Haqiqiy sonning absolyut qiymati va uning xossalari. Ta’rif . x  R sonning absolyut qiymati yoki moduli deb, x ≥ 0 bo’lganda x ga va x< 0 bo’lganda – x ga teng bo’lgan |x| soniga aytiladi. Sonning moduli quyidagi xossalarga ega: 1.  x  R -| x |  x  |x|. 2.  x , y  R : | xy | = | x | | y |; 3. |x|  a  –a  x  a; 4.  x , y  R | x + y |  | x |+| y |. 5.  x , y  R || x | - | y ||  | x - y |. Quyidan (yuqoridan) chegaralangan to’plam. A niq quyi (yuqori) chegara. Ta’rif . a  R va b  R , a<b – ixtiyoriy sonlar bo’lsin. Quyidagi to’plamlar uchlari a va b larda bo’lgan oraliqlar deyiladi: ( a,b) = {x  R | a < x < b} – ochiq oraliq yoki interval, [ a,b ] = {x  R | a  x  b} – yopiq oraliq yoki segment , [ a,b) = {x  R | a  x < b} , ( a,b ] = {x  R | a < x  b} – yarim intervallar, (a,  ) = {x  R | a <x} , (-  ,a) = {x  R | x < a} – sonli o’qlar, (-  ,  ) = {x  R } – sonli to’g’ri chiziq.

Ta’rif . X  R to’plam yuqoridan ( quyi dan) chegaralangan deyiladi , agar  x  X x  c ( c  x) shartni qanoatlantiruvchi c  R mavjud bo’lsa. Bu holda c soni X to’plamning yuqori ( quyi ) chegarasi deyiladi. Ta’rif . Bir vaqtda ham yuqoridan, ham quyidan chegaralangan to’plamlar chegaralangan deyiladi. Ta’rif . a  X soni X  R to’plamning eng katta, maksimal (mos ravishda eng kichik, minimal) elementi deyiladi, agar barcha x  X uchun x  a ( a  x ) . Belgilash: a = max X (a = min X). 11  aksiomadan maksimal (minimal) elementlarning soni birdan katta emasligi kelib chiqadi. A yrim, xatto chegaralangan to’plamlar maksimal elementga ega bo’lmasligi mumkin. Misol : X = [0,1) to’plam maksimal elementga ega emas. Ta’rif . X  R to’plamning yuqori chegaralardan eng kichigi (quyi chegaralardan eng kattasi) X to’plamning aniq yuqori chegarasi (aniq quyi chegarasi) deyiladi va supX (infX) orqali belgilanadi. Boshqacha aytganda,                    a x X x a x X x X a 1 1 , 0 : sup ,       1 1 inf : 0 ; , a X x X x a x X x a               . A niq yuqori chegaraning mavjudligi Quyidagi lemma uzluksizlik aksiomasidan kelib chiqadi: Lemma . ( aniq yuqori chegara haqida ). Yuqoridan chegaralangan bo’sh bo’magan sonli to’plam yagona aniq yuqori chegaraga ega. Isbot : X  R - yuqoridan chegaralangan to’plam bo’lsin . Uning yuqori chegaralarda iborat bo’lgan Y = {y  R |  x  X x  y} – to’plamni qaraymiz. 16  aksiomaga ko’ra shunday c  R mavjudki,  x  X  y  Y uchun x  c  y qo’sh tengsizlik o’rinli. Demak c soni X ning yuqori chegarasi bo’lib, c  Y bo’ladi. Ya’ni c = minY , demak, ta’rifga ko’ra c soni X ning aniq yuqori chegarasi bo’ladi: c = supX . Uning yagonaligi 11  aksiomadan kelib chiqadi. A niq quyi chegara haqida lemma xudi shunday isbotlanadi. Izoh. 16  aksioma mazkur lemma bilan tengkuchli. Tayanch tushunchalar

Haqiqiy sonlar absolyut qiymati, quyidan (yuqoridan) chegaralangan to’plam, aniq quyi (yuqori) chegara, oraliqlar. Adabiyotlar: 1) Азларов. Т., Мансуров. Х. “Математик анализ” 1т: 1994,2т. 1995. 2) X икматов А. X ., Турдиев Т., “Математик анализ” Тошкент: 1т, 1990 .

3) Введение в Maple . Математический пакет для всех. В.Н.Говорухин, В.Г.Цибулин, Мир, 1997 4) Пакет символьных вычислений Maple V . Г.В. Прохоров и др. " Петит ", 1997 5) Математическая система Maple V . В.П.Дьяконов, "Солон", 1998 6) Maple V Power Edition. Б . М . Манзон , " Филин ", 1998. 7) Агарева О.Ю., Введенская Е. В., Осипенко К. Ю. Предел функции. Непрерывностъ ( методические указания к практическим занятиям по теме : Maple  в курсе математического анализа). Москва 1999. 8) www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ratsional sonlar to’plаmi. Haqiqiy sonlar to’plami. Haqiqiy sonlarni to’gri chiziqda tasvirlash

Matematik tahlil elementlari

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi

Kompleks sonlar