Masalalarni ifoda tuzib yechishni o’rgatish metodikasi - Algebra - Referatlar

Masalalarni ifoda tuzib yechishni o’rgatish metodikasi

Yuklangan vaqt:

25.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.1171875 KB

Ko'chirib olish

M asalalar ni ifoda tuzib yechishni o’rgatish metodikasi Matematika darsligi o’quvchilarni ba’zi xil masalalarni tenglamalar tuzib yechishga o’rgatishni nazarda tutadi. Masalalarni tenglamalar tuzish bilan qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallarining noma’lum sonlarini topishga doir sodda masalalar yechishga o’rgatish va misollar bilan birgalikda matnli masalalarni tenglamalar yordamida yechib o’quvchilarning bilimlarini mustahkamlash muhim vazifa hisoblanadi. Mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlaritirishga, o’z fikrlarini mustaqil bayon qila olishga zamin yaratib, o’quvchilarni fikrlash dunyoqarashini kengaytirib, ularni zehnini va hozirjavoblik fazilatini tarbiyalash bosh maqsaddir. Matematika darsligi o’quvchilarni ba’zi xil masalalarni tenglamalar tuzish bilan yechishga o’rgatishni nazarda tutadi. O’quvchilar masalalarni tenglamalar tuzish bilan yechishni o’rganib olishlari uchun ular masaladagi berilgan va izlanayotgan miqdorlarni ajratib olishi kerak bo’ladi. Tenglamalarni tuzish yordamida sodda masalalarni yechish ikkinchi sinfdan boshlanadi. Ikkinchi sinfda tenglamalar tuzish usuli bilan qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallarining noma’lum komponentlarini topishga doir sodda masalalar yechiladi. O’quvchilarga mavzu yuzasidan masalalar yechib ko’rsatamiz. Masalan, "Savatda bir necha anor bor edi. Bog’dan yana 17ta anor uzib kelib savatga solingandan keyin savatdagi anorlar 32 ta bo’ldi, Avval savatda nechta anor bo’lgan?". Oldin bu masalani qisqacha shartini. tuzib olarniz: 1) oldin savatdagi anorlar sonini x bilan belgilab olamiz; 2) savatdagi anorlar va yana terib kelib qo’shilgan anorlar sonini (X+17) deb olamiz; 3) barchasi 32 ta bo’ladi va tenglama quyidagicha tuziladi: x + 17 = 32. Bor edi anor Uzib kelindi - 17 ta anor

Barchasi - 32 ta bo’ldi. Masalani tenglama usul bilan yechishda o’quvchining taxminiy mulohazalari: "savatdagi anorlar sonini x bilan belgilasak, uzib kelingan anorlar 17 ta, barchasi 32 ta bo’ldi va savatda qancha anor bo’lgan?" demak, masalaning shartiga ko’ra tensrlama tuzib ishlaymiz. Yechish: x+17=32 x=32-17 x = 15 demak, savatda 15 ta anor bo’lgan. O’quvchilar uchun eng qiyin vaziyat noma’lumni to’g’ri o’rinda ishlatib, tenglamani to’g’ri tuzishdir. O’quvchilarda tushunchalar hosil bo’lishi uchun shunga o’xshash masalalardan yana bir nechtasini tushuntirgan holda ishlab ko’rsatamiz, 1. Masala. Voleybol to’garagida 17 ta o’gil bola va bir necha qiz bolalar bor edi. To’garakka yana 8 ta qiz qo’shib olingapidan keyin qiz bolalar soni o’g’il bolalar sonidan 4 ta kam bo’ldi. Shaxmat to’garagida qancha qiz bola bo’lgan? 1) o’g’il bolalar 17 ta; 2) bir nechta qiz bolalarni x bilan belgilaymiz; 3) to’garakka yana 8 ta qiz qo’shiladi; 4) qiz bolalar soni o’g’il bolalar sonidan 4 ta kam. Tenglamani quyidagicha qilib tuzib olamiz: demak, o’g’il bolalar - 17ta; qiz bolalarni - x + 8 - x Yechish: x + 8 - 4 = 17 x + 4 = 17 x = 17 - 4 x = 13 qiz bolalar soni 13 ta ekan. Shunday qilib boshlang’ich sinfning boshidan oxirigacha sonli tenglik va tengsizliklar, o’zgaruvchili tengsizlik, tenglamalarni o’qitish, tenglamalar tuzib masalalar yechish jarayoni tizimli oddiydan murakkabga davom ettiriladi. 2. Agar o’ylangan sonni 2 marta va 17 ta orttirilsa, 47 hosil bo’ladi. Shi: sonni toping?

Tenglamani quyidagicha tuzamiz: x · 2 + 17 = 47 Yechish: x · 2 + 17 = 47 x · 2 = 47 - 17 x · 2 = 30 x = 30:2 x = 15 demak, o’ylangan son 15 ekan. Javobiga ishonch hosil qilishimiz uchun tekshirib ko’ramiz, x = 15 15 · 2 + 17 = 47 javob to’g’ri ekan. 3. Bola 5 ta ruchka va 35 so’m turadigan jurnalga 60 so’m to’ladi. 1 ta ruchka necha so’m turadi? Yechish: 5 · x + 35 = 60 5 · x = 60-35 5 · x = 25 x = 25:5 x = 5 Tekshirish: 5 · 5 + 35 = 60 demak, javob x = 5 (1 ta ruchka 5 so’m turar ekan) Boshlang’ich sinf matematika kursida tenglamalar amallar natijalari va komponentlari orasidagi bog’lanishlar asosida yechiladigan hamda sonni tashkil etadigan tenglik shaklida ko’riladi. Masalalarni tenglama tuzib yechish Dasturning asosiy talablariga xatto eng sodda tenglamalarning yecha olish uquvlari ham kiritilgan. Masalalarni tenglamalar usuli bilan yechish ham shu maqsadlarni ko’zda tutadi. O’quvchilarga tenglamalar tuzish va uni yechish o’rgatish metodikasi ayrim masalalarni tenglamalarni tuzish yordamida yechish imkonini beradi. Masalalarni tenglamalar usuli bilan yechish masalaning mazmunini o’zlashtirishga, uni puxta tahlil qilishga yordam beradi. O’quvchilar berilgan va izlanayogan miqdorlar qaysi amalning qanday komponentlari ekanligini

aniqlashni o’rganadilar. Dastlabki, vaqtlarda o’quvchilar masalaning ma’nosi b’yicha tenglamalar tuzadilar, tuzilgan tenglama bo’yicha amallarning koponentilar nomlarini aniqlaydilar, amallarning qaysi koponenti ma’lum ekani va masalada qaysi koponenti noma’lum ekanligini aniqlaydilar. Tenglamalar tuzish usuli b-n yechiladigan dastlabki masalalar mana bunday ko’rinishda bo’ladi. Quyida siz b-n birgalikda 4-sinf Matematika darsligida berilgan misol va masalalarni ko’rib chiqamiz. № 233. Masalani tenglama tuzib yeching Agar noma’lum songa 420 soni qo’shilsa, 600 soni hosil bo’ladi. Shu noma’lum sonni toping. Noma’lum sonni x harfi b-n belgilaymiz. Noma’lumni belgilab olganimizdan keyin mana bunday ko’rinishga ega bo’lgan tenglama hosil bo’ladi. x+420=600 x=600-420 x=180 180+420=600 Masalani tahlil qilib unga tegishli bo’lgan qisqa yozuvni tuzib olamiz. -masalada sonlar ustida qanday amal bajarilgan? “+” belgisi qo’yiladi. - ikkita son qo’shilmoqda - birinchi son noma’lum sonni [x] b-n belgilaymiz. -ikkinchi son 420 “+” belgisidan o’ng tomonda qo’yiladi -“Hosil bo’ladi” so’zini “=” belgisi b-n ifodalaymiz -natijada 600 hosil bo’ladi u “=” belgisidan keyin yoziladi - tuzilgan ifoda tenglama deb ataladi -ifodada “=”, “x” bo’lganligi uchun tenglamadir -Ifodada “+” bo’lsa birinchi qo’shiluvch, 2-chi qo’shiluvchi. -Qo’shish natijasi yig’indi deb ataladi Endi masalalarni tenglamalar tuzish usuli bilan yechishda uncha katta

bo’lmagan sonli, suvjetli masalardan ham foydalanishimiz mumkin. Biz buni quyida 1-sinf kitobida keltirilgan masala misolida o’rganamiz. Masala: avtosalonda ertalab 89ta avtobus bor edi. Bir necha avtobus ishga chiqib ketgandan keyin, avtosalonda 80ta avtobus qoldi. Nechta avtobus ishga chiqib ketgan? Bor edi - 89ta Qoldi- 80ta Ishga chiqdi-? Ta Masalaning mazmuniga ko’ra 89-x=80 tenglama tuziladi, kamyuvchi- 89 ayriluchi-80 ma’lum ekanligi, noma’lum esa ayriluvchi ekanligi aniqlanadi. Tuzilgan tenglama noma’lum qo’shiluvchini topish asosida, yechim masalaning ma’nosi bo’yicha tekshiriladi va javob yoziladi. Shunday qilib, o’quvchilar masalaning mazmuni ustida ishlash jarayonida uni odatdagi tilimizdan matematika tiliga o’tkazadilar. Bu esa masala shartiga ko’ra tenglamalar tuzishga, undagi ma’lum va noma’lumlarni aniqlashga yordam beradi. Boshlang’ich ta’lim dasturining asosini tashkil qiluvchi arifmetik materiyallar umumlashtirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Shu munosabat bilan 3 4sinflarda noma’lum bilan berilgan masalalar yechishga, noma’lum qatnashgan ifodalar tuzishga alohida e’tabor qaratiladi. Tegishli arifmetik masalalar qarab chiqish bilan bog’liq holda tenglamalarni

yechish bilan bog’liq ish asta-sekin kuchaytirib boriladi.

3-sinf o’quvchilarini murakkab masala yechish usullari Birinchi bоsqich amallarning nоma’lum kоmpоnеntasini tоpishga dоir masalalar I sinfda, II bоsqich amallarniig nоma’lum kоmpоnеntalarini tоpishga dоir masalalar esa II sinfda kiritiladi. Bunday masalalarni yеchish davоmida o’quvchilar arifmеtik amallarning kоmpоnеntalari va natijalari оrasidagi bоg’lanish haqidagi bilimlarni o’zlashtiradilar. So’ngra kоnkrеt mazmunli masalalar kiritiladi, masalan: «Qizcha archa uchun 4 ta ko’k, bir nеchta qizil, jami 7 ta yulduzcha yasadi. Qizcha nеchta qizil yulduzcha yasagan? Yеchish usulini umumlashtirayotganda quyidagi masalalar uchligini kiritish fоydali: yig’indini, nоma’lum birinchi qo’shiluvchini, ikkinchi qo’shiluvchini tоpishga dоir masalalar. Yеchishdan kеyin masalalarning o’zlarini va yеchilishlarini taqqоslash kеrak. Nоma’lum kamayuvchi va ayriluvchini tоpishga dоir masalalar ustida ishlash ham yuqоrida-giga o’хshash оlib bоriladi. Nоma’lum ko’paytuvchi, bo’linuvchi va bo’luvchini tоpishga dоir masalalar faqat abstrakt sоnlar bilan bеriladi. Yеchish tеnglama tuzish va uni qоida bo’yicha yеchishga kеltiriladi. Mustaqil yechish uchun masalalar. Uy bеkasida birinchisida 56 kg, ikkinchisida 42 kg un bo’lgan ikki qоp un bоr edi. Bеka har bir qоpdagi unning yarim qismini sarfladi. Har ikkala qоpda jami qancha un qоldi? Maktabning to’rtinchi sinflarida 96 ta o’quvchi bоr, shundan chorak qismi qishloqdan kelganlar, uchinchi sinflarda esa jami 80 o’quvchi bo’lib, shundan nimchoragi qishloqdan kelganlar, uchinchi sinfdagi qishloqdan kelganlardan to’rtinchi sinf qishloqdan kelganlar nеchtaga ko’p? Har bir оyning chorak qismini dam оlish kunlari tashkil qiladi. Agarda birinchi va ikkinchi chоrak 4 оy bo’lsa, bu davrda qancha dam оlish kuni bo’lgan? Har bir оyni 30 kun dеb оlamiz. Akasida 3200 so’m, singlisida 1800 tiyin bоr edi. Akasi 800 so’m, singlisi esa 600 so’m sarfladi. Akasi va singlisi o’z pullarining qanchasini sarflaganlar?

Uy bеkasida 48 ta jo’ja va 6 ta tоvuq, 24 ta o’rdak jo’jasi va 6 ta o’rdak bоr edi. Jo’jalarning qancha qismini tоvuqlar, o’rdakchalarning qancha qismini o’rdaklar tashkil qilgan? 12 sеntnеr kartоshka ekib, 96 sеntnеr hоsil оldilar, tariqni esa 6 sеntnеr ekib, 54 sеntnеr hоsil оldilar. Hоsilning qancha qismini kartоshka va tariq urug’i tashkil qilgan. 32 kg o’rik quritib, 8 kg quritilgan o’rik оlindi. Quritilgan o’rik ho’l o’rikning qanday qismini tashkil qiladi? Sentabr оyida 24 ishchi kuni bоr bo’lsa, dam оlish kunlari оyning qancha qismini tashkil qiladi? Dars 45 daqiqa davоm qilib, sоatning qоlgan qismini tanaffus tashkil qildi. Sоatning qancha qismini tanaffus tashkil qilgan? 4 ta bоla dоrivоr o’simlik yiqqanligi uchun bеrilgan pulni tеng miqdоrda bo’lashdilar. Agarda ularning har biriga 1200 so’mdan tеkkan bo’lsa, bоlalar jamisi bo’lib qancha pul оlganlar? Duradgоrlar dеraza rоmlari tuzatdilar. Bitta duradgоr 19 ta rоm tuzatib, bu jami rоmlarning chorak qismini tashkil qilsa, jami qancha rоm tuzatilgan? May оyida fermer оilasi, iyun оyidagiga nisbatan 15 mеhnat kuni kam ishladi. Agarda may оyida 9 mеhnat kuni ishlab, bu jami ishlangan kunlarning chorak qismini tashkil qilsa, оila iyun оyida qancha mеhnat kuni ishlagan? Ijara haqiga ishchi o’zining bir haftalik maоshining chorak qismini to’ladi. Kiyim–kyеchak uchun 1800 so’m sarflab, bu ish haqining nimchorak qismini tashkil qilsa, ishchi ijara haqiga qancha to’lagan? Matematika o’qitishning muhim vazifasi o’quvchilarda faol fikrlash, turmushda uchraydigan turli masalalarni yechishda qiyinchiliklarni yengish, bu masalalar yechimining ratsional yo’llarni topish ehtiyojini vujudga keltirishdir. Matematika o’qitishda qanday qilib to’la o’zlashtirishga erishib, uni muvaffaqiyatli olib borish mumkin?

Tajribalar shuni ko’rsatadiki, o’qishning dastlabki kunlarida o’quvchilar o’yinqaroq bo’ladilar. Misol va masala yechishda tez charchaydilar. Shuning uchun dars davomida tevarak-atrofdagi voqea – hodisalar bolalar hayotiga oid faktlardan iborat qiziqarli o’yinlar didaktik materiallardan o’rinli foydalanish dars samaradorligini oshirishga yordam beradi. Nostandart masalalarni yechish metodikasi Amaliyotimda nostandart rivojlantiruvchi mantiqiy topshiriqlardan ham foydalanaman. Bunday muammolar juda ko’p; ayniqsa, keyingi yillarda bunday maxsus adabiyotlar juda ko’p nashr etildi. Uslubiy adabiyotlarda ishlab chiquvchi vazifalarga quyidagi nomlar berilgan: zukkolik uchun topshiriqlar, zukkolik uchun topshiriqlar, "ishonchli" vazifalar. Butun xilma-xilligi bilan maxsus sinfga vazifalar deb ataladigan vazifalarni - tuzoqlarni, provokatsion vazifalarni ajratib ko’rsatish mumkin. Bunday vazifalar sharoitida noto’g’ri echim yoki noto’g’ri javobni tanlashga undaydigan turli xil havolalar, ko’rsatmalar, maslahatlar mavjud. Men bunday vazifalarga misollar keltiraman. Bitta aniq javobni yuklaydigan vazifalar. 333, 555, 666, 999 sonlaridan qaysi biri 3 ga bo’linmaydi? Taklif etilgan to’g’ri va noto’g’ri javoblardan javobni noto’g’ri tanlashga undaydigan vazifalar. Bir eshak 10 kg shakar, ikkinchisi esa 10 kg popkorn olib yuribdi. Kim eng og’ir yukga ega edi? Vazifalar, ularning shartlari, siz ushbu amalni umuman bajarishingiz shart bo’lmaganda, berilgan raqamlar bilan biron bir harakatni bajarishga majbur qiladi. Mersedes avtomobili 100 km yo’l bosib o’tdi. Har bir g’ildirak necha kilometr yurgan? Bir kuni Petya do’stlariga: "Kecha men 9 yoshda edim, keyingi yil esa 12 yoshda bo’laman", dedi. Petya qaysi sanada tug’ilgan?

Mantiqiy masalalarni fikrlash yordamida yechish. Vadim, Sergey va Mixail turli xorijiy tillarni o’rganishadi: xitoy, yapon, arab. Ularning har biri qaysi tilni o’rganganini so’rashganida, biri shunday javob berdi: "Vadim xitoy tilini, Sergey xitoy tilini va Mixail arab tilini o’rganmaydi". Keyinchalik, bu bayonotda faqat bitta bayonot haqiqat ekanligi ma’lum bo’ldi. Ularning har biri qaysi tilni o’rganadi? Gullar shahrining kaltalari tarvuz ekishdi. Uni sug’orish uchun aniq 1 litr suv kerak bo’ladi. Ularda faqat 3 litr hajmli ikkita bo’sh quti bor. Va 5 l. Ushbu qutilardan qanday foydalanish kerak. Daryodan aniq 1 litr tering. suv? Ilya Muromets pechkada necha yil o’tirdi? Ma’lumki, agar u shuncha ko’p uchun yana 2 marta o’tirsa, unda uning yoshi eng katta ikki xonali son bo’ladi. Baron Munxauzen keksa Xottabychning soqolidagi sehrli tuklar sonini hisoblab chiqdi. Bu eng kichik uch xonali son va eng katta ikki xonali sonning yig’indisiga teng bo’lib chiqdi. Bu raqam nima? Nostandart muammolarni hal qilishni o’rganayotganda men quyidagi shartlarga rioya qilaman: ichida birinchi , vazifalar o’quv jarayoniga ma’lum bir tizimda murakkabligi bosqichma-bosqich o’sib borishi bilan kiritilishi kerak, chunki juda katta topshiriq o’quvchilarning rivojlanishiga kam ta’sir qiladi; ichida o ikkinchi , talabalarga muammolar yechimini topishda maksimal mustaqillikni ta’minlash, xatoga ishonch hosil qilish, boshiga qaytish va boshqa, to’g’ri yo’l izlash uchun noto’g’ri yo’ldan oxirigacha borish imkoniyatini berish kerak. hal qilish; Uchinchidan , siz talabalarga nostandart arifmetik masalalarni yechishning ba’zi usullari, usullari va umumiy yondashuvlarini tushunishga yordam berishingiz kerak. Ko’pincha, tavsiya etilgan mantiqiy mashqlar hisob-kitoblarni talab qilmaydi, balki faqat bolalarni to’g’ri hukm chiqarishga va oddiy dalillar berishga majbur qiladi. Mashqlarning o’zi qiziqarli, shuning uchun ular aqliy faoliyat jarayonida bolalarda qiziqish paydo bo’lishiga yordam beradi. Va bu maktabdagi o’quv jarayonining asosiy vazifalaridan biridir. Amaliyotimda ishlatiladigan topshiriqlarga misollar.

Naqshni toping va gulchambarlarni davom ettiring Naqshni toping va seriyani davom ettiring a B C D E F, … 1, 2, 4, 8, 16,… Uchrashma yo’nalishdagi harakatga doir masalalar Uchrashma harakatga doir masalalar yechish исЬип аууаl og’zaki yechiladigan quyidagi tayyorlash masalalari qarab chiqiladi, bunda ko’rsatma-lilikdan foydalaniladi. Boshlang’ich sinfarda asosan uchrashma harakatga doir shunday masalalar beriladiki, ularda jismlar bir vaqtda harakatlanadi уа bir vaqtda to’xtaydi. Ви masalalarda to’rtta о’zaro bog’liq miqdorlar ustida so’z boradi: bunda; v – harakat qilayotgan jismlarning tezliklari,t- harakat vaqti. Випdan ushbu guruhga to’rt xil masala kiradi, degan xulosa chiqadi. Ammo birinchi уа ikkinchi jismlarning tezliklarini topish bir xilda hаl qiishni talab qiladi, shu sababli masalalarning bи guruhga исh хil masalani kiritish qabul qilingan: 1. Berilgan jismlarning tezliklari уа harakat vaqtiga ko’ra masofani topishga doir masalalar. 2. Har qaysi jisrnning ma’lum tezligi уа masofaga ko’ra, vaqtni topishga doir masalalar. 3. Harakat qilayotgan jisrnlardan birining tezligi, berilgan masofa, harakat vaqti va jisrnlardan ikkinchisining tezligi, rnasofa, harakat vaqti va jismlardan ikkinchisining tezligini topishga doir masalalar. Elementar masala. Qishloqdan shaxargacha masofa 45 km. bir vaqtda bir- biriga qarama-qarshi bo’lib, piyoda va velosipedchi yo’lga chiqdi. Piyodaning tezligi soatiga 5 km, velosipedchiniki esa 10 km. qancha vaqtdan keyin ular uchrashadilar? Yechilishi : Piyoda bilan velosipedchi orasidagi masofa xar soatda 10+5 (km) qisqaradi. Piyoda bilan velosipedchi tezliklari yig’indisi, 45 km ichida necha marta bo’lsa, ular uchrashguncha shuncha vaqt o’tadi: soat. Javob: 3 soatdan keyin uchrashadilar.

1-masala. Bir poyezd ikkinchi ro’paradan kelayotgan poyezdning yonidan o’tib borayotir; birinchisi soatiga 50 km tezlik bilan, ikkinchisi esa 58 km tezlik bilan xarakatlanmoqda. Birinchi poyezddagi yo’lovchi ikkinchi poyezdning 10 sekundda o’tib ketganini kuzatgan. Ikkinchi poyezdning uzunligini toping. Yechilishi. Ikkinchi poyezd 10 sekund davomida birinchi poyezddagi kuzatuvchi yonidan xar ikkala poyezd tezliklarining yig’indisiga teng bo’lgan tezlik bilan o’tgan. Demak, ikkinchi poyezdning uzunligi Javob: ikkinchi poyezd uzunligi 300 m. 2-masala. Qo’qondan marg’ilongcha bo’lgan masofa 75 km. ertalab soat 9 da qo’qondan velosipedchi yo’lga chiqqan. Ertalab soat 9 dan 36 minut o’ganda esa , Marg’ilondan ikkinchi velosipedchi yo’lga tushgan va brinchidan soatiga km dan kam yo’l yurgan. Velosipedchilar tush vaqtida uchrashganlar, ular Marg’ilondan qancha masofada uchrashganlar, xar biri necha km tezlik bilan yurgan, birinchisi Marg’ilonga qachon yetib kelgan? Yechilishi: ikkinchi velosipedchi birinchiga qaraganda soatiga km dan kam yo’l yurgan. Uchrashish paytigacha u, soat yurgan. Agar birinchi velosipedchi ikkinchisining tezligigacha tezlik bilan yurganda edi, u 3 soatda kam yurgn bo’lar edi. Demak, agar xar ikkala velosipedchi, ikkinchi velosipedchining tezligidek tezlik bilan yurganlarida edi, , ya’ni yo’l o’tgan bo’lar edilar. Bundan ikkinchi velosipedchining tezligi km/soat ekanligi kelib chiqadi. Uchrashuv Marg’ilondan 30 km masofa bo’lgan. Birinchi velosipedchining tezligi km/soat bo’lib, uchrashganlaridan 2 soat (30:15=2) keyin, ya’ni kunduzgi soat 2 da Marg’ilonga yetib borgan. Tarkibli masalalar bilan ishlar Matematik masalalar sodda va tarkibli masalalarga ajratiladi. Sodda masalalar bitta amal bilan yechish mumkin bo’lgan masalalar jumlasiga kiritiladi. Bir nechta sodda masaladan tuzilgan va shu sababli ikki yoki undan ortiq amal yordamida yechiladigan masalalar tarkibli masalalar deyiladi.

Har qanday sodda masalaga doir ikkita teskari masala tuzish mumkinki, ularning har biriga o’sha syujet bo’yicha izlanayotgan son sifatida esa to’g’ri masala shartida ma’lum bo’lgan son qatnashadi. Masalan: hovlida 5 ta qiz o’ynayotgan edi. Ularning 2 tasi uyga ketdi. Hovlida nechta qiz qoldi? Masalaga 2 ta teskari masala tuzish mumkin. To’tirnchisi „Hovlida bir nechta qiz o’ynayotgan edi. 2 ta qiz uyiga ketgandan so’ng, hovlida 3 ta qiz qoldi. Oldin hovlida nechta qiz qoldi? 2- hovlida 5 qiz. Bir nechta qiz uyiga ketgandan so’ng hovlida 3 ta qiz qoldi. Nechta qiz uyiga ketgan?” Bu masala berilgan 1-masalaga nisbatan, shuningdek 2-masalaga nisbatan ham teskari masala sifatida qarash mumkin. Bundan tashqari, sodda masalalar orasidan bilvosita ifodalangan masalalar ajratiladi. Masalan quyidagi masala shunday masalalar jumlasiga kiradi. „Stol ustida 7 ta qalam bor. Bular qutidagi qalamlardan 4 ta ortiq. Qutida nechta qalam bor?” Bu masala shartida „ ortiq” deyilgan masala esa ayirish bilan yechiladi. (7-4 = 3). Sodda masalalarning asosiy turlarini quyidagicha taqsimlash boshlang’ich maktablarida qo’llanish uchun qulay: Arifmetik amallar mazmunini ochishga doir masalalar : yig’indini qoldiqni topishga doir masalalar, bir xil qo’shiluvchilar yig’indisini topishga doir masalalar, bo’lishga (mazmuniga ko’ra bo’lishga vat eng qismlarga bo’lishga) doir masalalar. Amalning noma’lum komponentlarini (qo’shiluvchi, kamayuvchi, ayriluvchi, ko’paytuvchi, bo’linuvchi, bo’luvchi) topishga doir masalalar. Bir necha birlik (yoki bir necha marta) ortiq (yoki kam) munosabati bilan bog’liq masalalar sonni bir nechta birlik (yoki bir nechta marta) orttirish 9yoki kamaytirishga doir bevosita (yoki bilvosita) ifodalangan masalalar, sonlarni ayirmali (yoki karrali) taqqoslashga doir masalalar. Kattaliklaming proportsional bog’lanishlariga doir masalalar. Hamma turdagi sodda masalalar o’quvchi uchun quyidagi maqsadlarda kerak bo’ladi: 1) Matematik masalalning strukturasi (tarkibi) bilan tanishish, ya’ni uning sharti berilganlari savoli izlanayotgan miqdorlari bilan masalaning yechimi, savoli,

javobi, amal bilan shuningdek, va h.k. atamalari bilan (bular matematik munosabatlarni ifodalaydi) tanishish. Bolalarda masala savoliga javob berish uchun bajarish kerak bo’lgan amallami tanlashga ongli munosabatda bo’lishni tarbiyalash (masalalar, amallar mazmunini ochishga yordam beradi). Shatrga kirgan kattaliklar orasidagi elementar funksional munosabatlarni To’tirnchi marta ko’rish amallar komponentlar orasidagi bog’lanishlami tushuntirish. Har xil matematik mashqlarni hayot bilan bog’lash bu bolalarni fanga bo’lgan qiziqishlami orttiradi, ko’nikmalami egallash jarayoninijonlantiradi. Sodda masala tekstini o’zgartirish ustida ishlash o’quvchiga ko’proq obstrakt matematik tushunchalarni egallashga yordam beradi. Masalan, ushbu „Malika 7 ta daftar sotib oldi. Daftar 200 so’m turadi. Malika qancha pul to’lagan?” Masalaning turini, masalan, daftaming bahosi 200 so’m, 7 ta daftar qancha turishini biling, kabi abstrakt tushunchalarni kiritish bilan o’zgartirish mumkin. O’quvchini har xil tarkibli masalalar yechishga tayyorlash. Bola ongiga matematika asoslarini joylash, uning bilim doirasini kengaytirish va tartibga solish, iroda va talabchanlikni tarbiyalash. Matematikani o’qitish sistemasida sodda masalalar juda muhim rol o’ynaydi. Sodda masalalarni yechish yordamida matematika boshlang’ich kursining markaziy tushunchalaridan biri - arifmetik amallar liaqidagi tushuncha va bosliqa bir qator tushunchalar sliakllanadi. Sodda masalalami yeclia olisli o’quvi o’quvcliilaming murakkab masalalarni yechish o’quvini egallaslilarida tayyorgarlik bosqiclii bo’ladi, chunki murakkab. masalalarni yechish qator sodda masalalami yechishga keltiriladi. Sodda masalalarni yechayotganda masala bilan va uning tarkibiy qismlari bilan To’tirnchi bor tanishiladi. Sodda masalalami yechish munosabati bilan o’quvchilar masala ustida ishlashning asosiy usullarini egallaydilar. Shu sababli o’qituvchi liar bir turdagi sodda masalalar ustida qanday ish olib borishni bilishi juda muhimdir. Murakkab masalalarni yechish usullari

Sodda masalalar kabi murakkab masalalar ham bilimlarni o’zlashtirishga, olingan bilimlarni mustahkamlash va mukammallashtirishga xizmat qiladi. Masala yechish ketma-ketligida quyidagilarni amalga oshirish lozim. 1.Masalani tinglashni o’rganish va uni mustaqil o’qiy olish. 2.Masalani, dastlabki tahlil qilish, ma’lumni noma’lumdan, muhimli nomuhimdan ajratish, berilgan bilan izlanayotganlar orasida boğlanish o’rnatish. 3.Masalani qisqa yozish malakasi. 4.Murakkab masala tahlilini amalga oshirish, so’ngra yechish rejasini tuzish. 5. Yechimni bajarish, uni o’qituvchi talabiga mos qilib daftarga yoki doskaga yozib masala savoliga javob berish. 6. Masala yechimini tekshira olish. «Yuzlik» mavzusida masalalar yechish. «Yuzlik» mavzusi ikkinchi sinfdan boshlab o’qitiladi. Shundan boshlab sodda masalalardan sekin murakkab masalalar yechishga o’tish jarayoni boshlanadi. Bunda ham eng avvalo masala shartini tahlil qilishdan boshlamoq kerak. Masalan: 1-qutida 6 ta, 2- qutida undan 2 ta kam qalam bor, ikkala qo’tida qancha qalam bor. Masalaning shartini ko’rgazmali tahlildan boshlash kerak. 1-qutida 6 ta qalamni ko’rsatadi, 2- qutida undan 2 ta kam qalam bor, deb yoriq holda ko’rsatiladi. Ikkala qutini bir-biriga yaqinlashtirib jami qancha qalam borligini topishni aytadi. Uning chizmalarini doskada tasvirlaydi. Savol. a) Ikkinchi qutida qancha qalam bor 6-2=4 ta v) Ikkala qutida qancha qalam bor? 6+4=10 Undan keyin masalalarning umumiy yechimini ifodalalovchi ifoda tuzamiz 6+(6-2)=10 Qo’shish va ayirishga doir murakkab masalalardan tashqari yana quyidagi mazmunlarda ham masalalarni yechish tavsiya qilingan. 1.Ko’paytirish va bo’lishga doir; 2.Sonni bir necha marta orttirish va kamaytirishga doir;

3.Sonlarni karrali taqqoslashga doir M: katakli taxtachaga 3 ta kvadrat qo’yiladi va undan 2 marta ko’p uchburchak olishni taklif qiladi. Murakkab masalalarning deyarli hammasi uchun qisqacha yozuv zarur bo’ladi. Bu yozuvdan masalani takrorlashda, qayta-qayta eslashda foydalaniladi. Yozuvda asosan masala sharti va savol qismi orasidagi boğlanish ko’rsatilish kerak Masalaga doir qisqacha yozuvda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak. 1) qisqacha yozuv masala mazmuni bilan tanishtirilgandan keyin tuziladi va yechish yo’llarini izlashning muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi. Shu asosda masalani tahlil qilish mumkin. 2). qisqacha yozuv ixcham, aniq bo’lishi va miqdorlar orasidagi boğlanishlarni har xil shaklda (jadval, chizma, rasm sxema) tasvirlash mumkin. 3). Qisqa yozuvning har bir bosqichini bajarishda o’qituvchi rahbarlik qiladi. 4. Darsning maqsadlari va masalaning qiyinchilik darajasiga qarab, o’quvchi yoki o’qituvchi doskaga yozishi mumkin. Masalan: bolalar boğchasida ikki bidonda sut keltirishdi. Bir bidonda 32 l, ikkinchi bidonda esa 30 l sut bor. Tushlik uchun 40 l sut ishlatildi. Necha l sut qoldi? Masalaning qisqacha yozuvi quyidagicha bo’ladi: Keltirishdi-32l va 30 l Ishlatishdi-40l Qoldi-? Echish: 32+30-40=22 l Javob: 22 l sut qoldi Masala6 o’quvchilar 80 kg uzum uzishdi. S’Hundan 20 kgni maktab uchun qoldirib, qolgan uzumlarni yashiklarga joylab boğchaga jo’natildi. Har bir yashikka 10 kg dan uzum ketsa, boğchaga necha yashik uzum jo’natishgan? Bu masalada ikkita har xil kattaliklar bor: uzum massasi va yashiklar soni. Buni quyidagi jadval bilan yozuv qilib yechamiz. Узил

ган узум Мактаб да q олди q анча узум ж o ’на тилди h ар бир яшик массаси неча яшикка жой б o ’лади 80 кг 20 кг ? 10 кг ? Echish : 80 kg -20 kg =60 kg 60 kg :10=6 Javob: 6 yashik uzum jo’natildi.

Harakatga doir masalalar "Harakat"ga doir masala deb, tarkibiga harakatni xarakterlovchi miqdorlar, ya’ni tezlik, vaqt va masofa kirgan masalalarni atash mumkin. "Harakat" so’zi har xil tipdagi masalarda: oddiy uchlik qoidaga doir masalalarda, ikki ayirma bo’yicha noma’lumni topishga doir masalalarda va boshqa xil masalalarda uchraydi. Ammo bu masalalar harakatga doir masalalar turiga kirmaydi. Maternatika o’qitish metodikasida harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni xarakterlovchi uchta rniqdor - tezlik, vaqt va masofa orasidagi bog’lanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi, bu masalalarda aytilgan rniqdorlar yo’naltirilgan rniqdorlar sifatida qatnashadi. Xususan, quyidagi masalalar harakatga doir masalalar jumlasiga kiradi: a) bir jisrn harakatiga doir hamma sodda va murakkab masalalar (bu masalalarda rniqdorlardan biri - tezlik, vaqt yoki rnasofa qolgan ikkitasiga bog’liq holda qatnashadi); S=V*t; t= b) uchrashma harakatga doir masalalar; S=t(v1+v2) v) ikki jismning qarama-qarshi yo’nalishdagi harakatlariga doir masalalar; S=t(v1+v2) g) ikki jisrnning bir yo’nalishdagi harakatiga doir masalalar (masalalarning bu turi boshlang’ich rnaktabda qaralrnaydi). S= (v1-v2) t a) bir jisrn harakatiga doir hamma sodda va murakkab masalalar (bu masalalarda rniqdorlardan biri - tezlik, vaqt yoki rnasofa qolgan ikkitasiga bog’liq holda qatnashadi); S=V*t; t =v=S:t 1.Ma’lum masofa va harakat vaqti bo’yicha tezlikni topishga doir masalalar (Masofa va vaqtga ko’ra tezlikni topish) Bu xildagi masalalar ustida ishlashning mohiyatini ushbu masalani yechish rnisolida ochib beramiz: "Piyoda kishi har soatda baravardan yo’l bosib, 3 soatda 12 km yurgani ma’lum bo’lsa, u qanday tezlik bilan yurgan?"

O’quvchilar o’qituvchi yordamida masala shartini tahlil qilish bilan bir vaqtda masalani jadvalga yozishni o’rganadilar. - Masalada nima ma’lum? (Piyoda kishi yo’ida 3 soat bo’igani.) - 3 soat - tushuntiradi o’qituvchi - bu piyoda kishining yurgan vaqti. - Masalada yana nima ma’iurn? (Piyoda kishi 3 soatda 12 km o’tgani.) : - 12 km - piyoda o’tgan yo’l yoki masofa. – Masalada nirnani bilish talab qilinadi? (Piyoda bir soatda qancha yo’l o’tgani.) Masalani analiz qilish jarayonida o’qituvchi masalaning sharti jadvalga qanday yozilishini ko’rsatadi: Bunday xulosa chiqariladi: agar masofa уа harakat vaqti mа’1um bо’lsa, tezlikni topish mumkin. Tezlik masofaning vaqtga bо ‘linganiga teng. V=S:t (km/soat) Masala. Nargizaning uyidan maktabgacha 1 km 200 m. U bu masofani 20 minutda o’tsa, Nargiza I minutda qancha yo’l yuradi? Yechish. 1 km 200 m = 1 000 m + 200 m = 1200 m. 1 minutda bosib o’tilgan yo’l 20 minutda o’tilgan yo’idan 20 marta kam bo’ladi. Demak, 1200 metrni 20 minutga bolamiz: 1200 m: 20 min = 60 m1min Javob, Nargiza 1 minutda 60 metr yo’l bosadi yoki Nargizaning yurish tezligi 60 m/min. Berilgan masofani berilgan vaqtda qanday tezlik bilan o’tilganini bilish uchun shu masofani vaqtga bo’lish kerak. Umuman, S masofa, t vaqt va v tezlik bo’lsa, tezlik v = S * t fonnulaga ko’ra hisoblanadi

O'xshashlar

Algebraik materiallarni o’rgatish metodikasi

Nomanfiy sonlar ustida arifmetik amallarni o’rgatish metodikasi

Boshlang’ich sinflarda nomanfiy butun sonlarni nomerlashga o’rgatish metodikasi

Masala va uning turlari

Kasr tushunchasi bilan tanishtirish mеtodikasi. Ulush. Butunning ulushini topish. Ulushga ko’ra butunni topish