Masala va uning turlari - Algebra - Referatlar

Masala va uning turlari

Yuklangan vaqt:

29.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.3408203125 KB

Ko'chirib olish

Masala va uning turlari Reja: I. Kirish. II. Masalalar bilan dastlabki tanishuv III. Masalalar ustida ishlash rejasi IV. Harakatga doir masala va uning turlari V .Xulosa

Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasida yosh avlodlarning o’quv faoliyati mazmuni, maqsad va vazifasi, vositalari, metodlari, tashkil etish shakllarini va ilmiy pedagogik asoslarga tayangan holda takomillashtirishni taqozo etmoqda. Buning ahamiyatini DTS, o’quv dasturlari va o’quv-uslubiy adabiyotlarni takomillashtrish bilan birga, ta’lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimediya vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida zamonaviy turdagi o’quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi bilan mustahkamlash samarali tizimini yanada rivojlantirish chora- tadbirlarini amalga oshirish muhim vazifalarimizdan ekanligi alohida ta’kidlangan. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasini takomillashtirishga bag’ishlangan adabiyotlar tahlili psixologik-pedagogik tadqiqotlarda boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish samaradorligini oshirishning birinchidan, axborotlarni boyitib borish orqali ta’lim mazmunini o’zgartirish, didaktik elementlarni kattalashtirib o’zlashtirish, (B.P.Erdniyev, P.M.Erdniyev), har bir fanning asosiy g’oyasini ajratish (I.D.Zverev, V.N.Maksimova, R.A. Mavlonova, A.Abduqodirov, A.M.Markushevich) nazariy bilimlarning rolini oshirish (V.V. Davidov, A.K. Markova, J. Ikromov, A.M. Pishkalo, L.Sh.Levenberg, N.U.Bikbayeva, E.Yangibayeva, M.Axmedov) yo’nalishlarida amalga oshirilgan. Boshlang’ich sinf uchun darslik va o’quv qo’llanmalari (K. Qosimova, R.A. Mavlonova, L.Sh. Levenberg), o’qituvchilar uchun qo’llanmalar (M.I. Mopo, A.M. Pishkalo, L. Sh. Levenberg, N.U.Bikbayeva) va o’quvchilar uchun tajriba-sinov qo’llanmalari (M.Ahmedov, M.Jumayev, N. Abduraxmonova, R.Ibragimov, Yu.M. Kolyagin, P.M. Erdniyev) mualliflari mashqlar to’plami (o’quv materiallari) orqali boshlang’ich maktab o’quvchilarining bilish faoliyatini shakllantirish mumkinligiga to’xtalib o’tishgan. Didaktika va ta’lim metodikasining xususiy masalalariga bag’ishlangan ishlarda (P. M. Erdniyev, N. U. Bikbayeva, L. Sh. Levenberg, R.A. Mavlonova, K. Qosimova va boshqalar) bu muammo umumiy holatda ko’zda tutiladi, biroq maxsus tadqiqot predmeti sifatida ajratib olinmagan.

Shuningdek, boshlang’ich sinflarda masalalar yechishni tashkil etish vositasi sifatida ta’lim texnologiyasi, mustaqil ishlash, o’yin elementlaridan foydalanish masalalari yetarli darajada o’rganilmagan. Boshlang’ich ta’lim nazariyasida kichik yoshdagi o’quvchilarning mustaqil bilish faoliyatining mohiyati va uni tashkil etish uslubiyati masalalar yechish texnologiyasining ilmiy asoslangani bilan birga ―Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasini, jumladan masofa, tezlik, vaqt orasidagi bog`lanishlarni amaliy ravishda ma’lum darajada takomillashtirib borish maqsadida, kurs ishimizning mavzusini “Harakaga doir masalalarni matematikadanboshlang’ich sinflarda o’rganish metodikas” deb nomladik.

Masalalar bilan dastlabki tanishuv Boshlang’ich sinflar matematika darslarining dastlabki kunlaridayoq o’quvchilarga ―Masala terminini qo’llash bilan birga uning boshqa xil topshiriqlardan farqini bolalarga tushuntirib berish kerak. Bu ing uchun quyidagi 2 masalani taqqoslash mumkin. 1. Ikkita ko’k va bitta qizil rangli mashinalar tasviri tushirilgan rasmdan foydalaniladi. O’qituvchi so’raydi: ―Rasmda nimani ko’ryapsiz? (Ikkita ko’k va bitta qizil mashina.) ―Rasmdagi mashinalar soni qancha? (3 ta.) O’qituvchi misoldagi barcha ma’lumotlar aniq ekanligini ta’kidlaydi. (Hammasi rasmda ko’rinib turibdi). Shundan so’ng boshqa masalani ko’rib chiqishni tavsiya etadi. 2. ―Karimda 2 ta, Po’latda esa 4 ta marka bor edi. Karim va Po’latda jami qancha marka bor? O’qituvchi dastlab 2 ta markani olib, konvyertga soladi, keyin 4 ta markani olib, shu konvertga soladi. – ―Bu masalada biz uchun nima ma’lum va nima noma’lum? (Karimda 2 ta, Po’latda 4 ta marka borligi ma’lum edi. Ammo, ulardagi jami markalar soni noma’lum). – Bu savolga javob berish uchun arifmetik amallarni qo’llash kerak, ya’ni ma’lum markalar miqdorini qo’shish yoki ayirish kerak bo’ladi. Xo’sh, shu amallarning qay biridan foydalanish mumkin? (Qo’shish). – Hozir bajarmoqchi bo’lgan vazifa ham masala deb ataladi. Masalaning shartlari shunday: ―Karimda 2 ta, Po’latda 4 ta marka bor edi. Savol: Karim va Po’latda jami qancha marka bor? Mashg’ulot so’nggida o’qituvchi masalada nima ma’lum va nima noma’lum ekanini tushintiradi. So’ng yechimni yozuv shaklida (2+ 4 = 6 marka) va javobni (6 marka) ko’rsatadi. Shu mashg’ulotda qoldiqni topish bo’yicha ham masalani o’tish mumkin. 2. Masala. ―Tupda 7 bosh pomidor o’sayotgan edi. Shundan 2 tasini uzib oldilar. Tupda qancha pomidor qoldi? Stolda pomidor (yoki boshqa o’simlik - olma, nok, anor, bodring) modyeli bo’ladi. O’qituvchi o’quvchini yoniga chaqirib, 7 ta pomidorni olib, alohida idishga (konvertga) joylashtirishni so’raydi. – Tupda 7 ta pomidor borligini bilamiz. Yana nimani bilamiz? Shundan 2 tasi uzib olinganini bildik.

– Endi, bolalar nima qilishi kerak? Konvertga (idishga) yana 2 ta pomidor qo’shib qo’yishimiz kerakmi yoki 2 ta pomidorni ajratib olishimiz kerakmi? (pomidorni uzib olishgan, demak, uning soni kamaygan. Shuning uchun konvertdan (idishdan) 2 ta pomidorni ajaratib olishimiz kerak bo’ladi.) – Masalani qaysi amalni qo’llash bilan yechishimiz mumkin? (ayirish amali 7 – 2 = 5. Bu masalani yechimi barobar 5 ta pomidor qolgan.) Ko’rgazmali ashyolardan foydalanish jarayonida predmet- larni qayta-qayta sanashga yo’l qo’ymaslik kerak. Shunda zaruriy arifmetik amalni tanlash zaruriyati tushunarli bo’ladi. Yana mashg’ulot davomida vaziyatni yaratish kerakki, arifmetik amalni tanlash - masala shartlarini tahlil etish bilan fikrlashga asoslanishi lozim. Qo’shish, ayirish, sonlarni bir necha birlikka ajratish yoki kamaytirish bilan bog’liq masalalarni yechish jarayonida bolalarni masala shartlarini tahlil etish, ma’lum va noma’lumlarni to’g’ri aniqlash, ular o’rtasidagi o’zaro aloqalarni bog’lash, arifmetik amal tanlashni asoslashga o’rgatish zarur. Bolalar masalani yechish uchun kerakli arifmetik amalni ongli ravishda tanlashga o’rganishlari uchun masalani quyidagi shakldagi matnini ham tavsiya etish mumkin. ―Daraxtga 10 qush qo’ngan edi. Ulardan avval 2 qush, keyin yana 4 ta qush uchib ketishdi. Daraxtdan qancha qush uchib ketdi? Masalaning tahlili ko’rgazmali vositalar yordamida olib borilishi tavsiya etiladi. O’qituvchi masala shartlarini bo’lak-bo’lak qilib o’qib, matnni rasmlar orqali tushuntiradi. ―Daraxtda 10 qush qo’ngan edi. (Rasmlarni ko’rsatdi). Avval 2 ta qush uchib ketdi. (Rasmlardan 2 tasini ayirib, konvertga soladi). Keyin yana 4 ta qush uchib ketdi. (Yana 4 ta qush rasmini olib, konvertga soladi). O’qituvchi bolalarga masala shartini chuqur anglatib, nima ma’lum, nima noma’lumligini aniqlashga hamda qaysi amal orqali uni yechish (noma’lumni topish) mumkinligini tushintiradi. So’ngra bolalarning diqqatini masala shartida bo’lgan 10 soniga qaratadi. – Biz masalani yechishda bu sondan foydalandikmi? (Yo’q, u ortiqcha ekan.) Bunday vaziyat bolalarni masala shartlarini diqqat bilan tahlil etib, uni yechish zaruriy amalni tanlashga majbur etadi. Masalalar yechishning boshlang’ich sinflarda o’rganiladi-gan u yoki bu nazariy materiallarni o’zlashtirish jarayonidagi

muhim rolini ta’kidlab, programmada shunday deyiladi: ―Natural sonlar arifmetikasi va nolni o’rganish maqsadga muvofiq masalalar va amaliy ishlar sistemasi asosida tuziladi. Bu degan so’z xar bir yangi tushunchani tarkib toptirish xar doim bu tushuncha ahamiyatini tushuntirishga yordam beradigan, uning qo’llanishini talab qiladigan u yoki bu masalani yechish bilan bog’lanadi. Arifmetik amallarning mazmunini, amallar orasidagi bog’lanishlarni, amal komponentlari bilan natijalari orasidagi bog’lanishlarni ochib berishda, har xil miqdorlar orasidagi bog’lanishlar bilan tanishishda mos sodda masalalardan foydalaniladi (yechilishi uchun bitta amal bajarish talab qilinadigan masalalar sodda masalalar jumlasiga kiradi ). Sodda masalalar o’quvchilarni matematik munosabatlar bilan tanishtirishning muhim vositalaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Sodda masalalardan ulushlar, qator gyeometrik tushunchalar va algebra elementlarini o’rganishda ham foydalaniladi. Sodda masalalar o’quvchilarda murakkab masalalarni yechish uchun zarur bo’ladigan bilimlar, malakalar va ko’nikmalarni tarkib toptirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Yechilishi uchun bir nechta o’zaro bog’liq amallarni bajarish talab qilinadigan masalalar murakkab masalalar deyiladi. Sodda masalalar kabi murakkab masalalar ham bilimlarni o’zlashtirishga, olingan bilimlarni mustahkamlash va mukammallashtirishga xizmat qiladi. Sodda va murakkab masalalar bolalarning fikrlash qobiliyatlarini rejalashtirishning foydali vositasi bo’lib, odatda, o’z ichiga ―yashirin informatsiyani oladi. Bu informatsiyani qidirish, masala yechuvchidan analiz va sintezga mustaqil murojaat qilish, faktlarni taqqoslash, umumlashtirish va hokazolarni talab qiladi. Bilishning bu usullarini o’rgatish matematika o’qitishning muhim maqsadlaridan biri hisoblanadi. Masalalar yechish orqali o„quvchilarda ushbu malakalar tarkib topmog„i lozim. 1. Masalani tinglashni o„rganish va uni mustaqil o„qiy olish. Masala ustida ishlash uning mazmunini o’zlashtirishdan boshlanadi. O’quvchilar hali o’qish malakasiga ega bo’lmagan dastlabki vaqtlarda ularni o’qituvchi o’qib beradigan masala matnini tinglashga, shartning muhim elementlarini tovush chiqarib ajratishga

o’rgatish kerak. Shundan keyin masala shartini yaxshiroq o’zlashtirish maqsadida, har bir o’quvchi masala matnini tinglabgina qolmay, balki masalani mustaqil o’qib chiqishi zarur; Masala matni o’qituvchi yoki o’quvchilar tomonidan bir-ikki marta o’qiladi, ammo bunda bolalarni masala matnini bir marta o’qishdayoq uning mazmunini tushunib olishga asta-sekin o’rgata borish kerak. 2. Masalani dastlabki analiz qilish (ma‟lumni noma‟lumdan ajarata olish malakasi). Ma’lumni noma’lum-dan, muhimni nomuhimdan ajratish, masalada berilganlar bilan izlanayotganlar orasidagi bog’lanishni ochish - bu eng muhim malakalardan biri. Bunday malakaga ega bo’lmay turib, masalalarni mustaqil yechishga o’rganib bo’lmaydi. 3. Masalani qisqa yozish malakasi. Masala matni ustida og’zaki ishlagandan keyin uning mazmunini matematik atamalar tiliga o’tkazish va qisqa yozuv shaklidagi matematik strukturasini belgilash kerak (rasmlar, chizmalar, sxemalar, jadvallar). Shuni nazarda tutish kerakki, barcha hollarda ham qisqa yozuvni bajarish bilan bir vaqtda masala shartining tahlii ham amalga oshiriladi. Aslini aytganda, qisqa yozuvning vazifasi shundan iborat. Haqiqatan ham masala shartining qisqa yozuvi o’quvchilar xotirasiga tayanch bo’lib, son ma’lumotlarni tushunish va ajratish imkonini beradi, shu bilan birga ularning ratsional yozilishi masalada nima berilgan va nimani izlash kerakligini bayoniy tushuntirish imkonini yaratadi. 4. Sodda masalalarni yechishda amal tanlashni asoslab berish va murakkab masala tahlilini amalga oshirish, so„ngra yechish rejasini tuzish malakasi. Oldin sodda masalani yechishda amal tanlash masalasini qarab chiqishga to’xtalamiz. Bu malaka birinchi sinfdan boshlab tarkib topa boshlaydi, ikkinchi va uchinchi o’quv yillarida yanada rivoj toptiriladi, ya’ni ba’zi tanish masalalarga nisbatan amal tanlash ishini bajarish asosi o’zgartiriladi. Murakkab masalani yechishda masalani tahlil qilish malakasi asosiy ahamiyatga ega. Boshlang’ich matematika o’qitish metodikasiga oid qo’llanmalarda masalani tahlil qilishning analitik va sintetik usullari qaraladi. Masalaning sintetik tahlili deyilganda mulohazalarning shunday rivoji tushuniladiki, bunda ikkita son ma’lumotni birlashtirish natijasida bu ma’lumotlardan nimani bilish mumkinligi aniqlanadi, shundan keyin yangi

topilgan ma’lumot bilan boshqa ma’lumot birlashmasiga o’tiladi va masala savoliga javob topilguncha shu ish davom ettirilaveradi. Masala tahlilining analitik usuli shunday mulohazalar zanjiridan iboratki, bu zanjir boshida masalada berilgan savol turadi. Masala savoliga javob topish uchun zarur ma’lumotlar tanlanadi. Bu ma’lumotlarni boshqa ma’lumotlardan foydalanib topish mumkin. 5. Yechimni bajarish, uni o’qituvchi talabiga mos qilib rasmiylashtirish va masala savoliga javob berish malakasi. Sodda masalalardan boshlaymiz. Sodda masalani arifmetik usul bilan ham, algebraik usul bilan ham yechish mumkin. Bu o’rinda masalalarni arifmetik usul bilan yechish haqidagina so’z boradi, masalani algebraik usulda yechish keyinroq alohida qaraladi. 6. Masala yechimini tekshira olish malakasi. Masala yechimining tekshirish quyidagi usullarda qo’llaniladi: a) olingan javob bilan masala sharti o’rtasida moslik o’rnatish; b) teskari masala tuzish va yechish; v) masalani boshqa usullar bilan yechish; g) javobning chegaralarini aniqlash (javobni chamalash); d) grafik tekshirish. 7. Masalalar ustida ishlashda ma‟lum sistemani belgilash va uni joriy qilish malakasi. Masalalar ustida ishlash rejasi 1. Masalani o’qib chiqing, masalada nima haqida gap borayotganini o’zing tasavvur qiling 2. Masalada nima ma’lum va nimani topish kerakligini aniqlab oling. Agar masala matnini tushunib olish qiyin bo’lsa, uni qisqa yozing (yoki masalaga oid chizma tayyorlang). 3. Qisqa yozuv bo’yicha har bir son nimani ko’rsatishini tushuntiring va masala savolini takrorlang 4. O’ylab ko’ring, masala savoliga birdaniga javob berish mumkinmi, agar mumkin bo’lmasa, nega? Oldin nimani, keyin nimani bilish mumkin? Masalani yechish rejasini tuzing. 5. Yechishni bajaring va javobini yozing. 6. O’z yechimingizning to’g’riligini tekshirib ko’ring.

7. O’zingizga qiziqarli savollar bering va ularga javob bering. Bunda ilg’or o’qituvchilar ishlarida o’quvchilarni mustaqil masalalar yechishga o’rgatishning bir qancha bosqichini ajratib ko’rsatish mumkin: 1-bosqich. Masala o’qituvchining yo’naltiruvchi savollari bo’yicha yechiladi va bu yechish doskada va daftarlarda bir vaqtda bajariladi. 2-bosqich. Masala sharti o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi va yechish rejasi tuziladi. Yechishning o’zi doskaga yozilmaydi, og’zaki aytilmaydi ham, o’quvchilar esa uni mustaqil bajaradilar. 3-bosqich. O’qituvchi rahbarligida masala faqat analiz qilinadi. Yechish rejasi va yechishning o’zini o’quvchilar mustaqil bajarishadi 4-bosqich. Masalani o’qituvchining hech bir yordamisiz mustaqil yechish. O’quvchilarda masalalar yechish malakasini tarkib toptirishda ijodiy xarakterdagi mashqlarning ham muhim ahamiyati bor. Bunga quyidagilar kiradi: 1. Masalalarni har xil usullar bilan yechish. 2. Muammoli xarakterdagi masalalarni yechish. 3. Masalalar tuzish va ularni almashtirishga doir topshiriqlar. Oxirida shuni ta’kidlab o’tamizki, matematik masala ustida ishlash jarayonida shunga intilish kerakki, har bir masala bolalar uchun haqiqiy bilim manbai bo’lib qolsin. Buning uchun o’quvchining diqqatini masala shartidan tafakkurini va bilish qobiliyatlarini rivojlantiradigan darajada ko’proq ma’lumotlarni olishga yo’naltirish kerak. Masala - bu kundalik hayotimizda chraydigan vaziyatlarning tabiiy tildagi ifodasidir. Masala asosan uch qismdan iborat bo’ladi. 1. Masalaning sharti- o’rganilayotgan vaziyatni xarakterlovchi ma’lum va no’malum miqdoriy qiymatlar hamda ular orasidagi miqdoriy munosabatlar haqidagi ma’lumot demakdir. 2. Masalaning talabi masala shartidagi miqdoriy munosabatlarga nimani topish kerakligini ifodalash demakdir.

3. Masalaning operatori - masala talabini bajarish uchun shartdagi miqdoriy munosabatlarga nisbatan bajariladigan amallar yig’ indisi. Odatda matematikada matnli masalalar berilishi, mazmuni va mohiyatiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: 1) «konsentratsiya» va «protsent» tushunchasi bilan bog’liq bo’lgan; 2) harakatga bog’liq; 3) noma’lumlar soni tenglamalar sonidan ortib ketuvchi; 4) tengsizliklar tuzib yechiladigan; 5) butun qiymatli o’zgaruvchili; 6) turli masalalar. Matnli masalalar qaysi turga taalluqli bo’lmasin, ularni yechishning an’anaviy sxemasi to’rt bosqichdan iborat bo’lib, ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 1. Noma’lumni tanlash; 2. Tenglamalar (yoki tengsizliklar) tuzish; 3. Tenglamalarni yechish, ya’ni noma’lumni topish; 4. Masala shartini qanoatlantiruvchi yechimni tanlab olish. O’quvchi matnli masalalar yechish san’atini puxta egallab olishi uchun har bir bosqich tog’risida alohida to’xtalib o’tamiz. Tenglama tuzish orqali masala yechish, masala talabida so’ralgan miqdorni imkoniyati boricha biror harf bilan belgilash, masala shartida qatnashayotgan boshqa miqdorlarni belgilangan harf orqali ifodalash, masala shartida ko’rsatilgan miqdoriy munosabatlarni, amallarning mantiqan to’g’ri ketma-ketligi orqali ifodalaydigan tenglama tuzish va uni yechish orqali masalaning talabini bajarish demakdir. Masalalarni tenglama tuzish orqali yechishni quyidagi ketma-ketlik asosida olib borish maqsadga muvofiqdir. 1. Masala talabida so’ralgan miqdorni, ya’ni noma’lum miqdorni harf bilan belgilash. Masalan “Harakat bilan bog’liq ko’plab masalalarda ko’pincha noma’lum o’rnida tezlik, masofa va vaqt olinadi. Bunday hollarda bu kattaliklarni mos ravishda v, s, t va hokazo belgilashlardan qochish kerak. Eng yaxshisi

an’anaviy x, y, z, u, v kabi belgilashlarga ko’nikish va ulardan tezlik, masofa va vaqtning mazmun-mohiyatiga shikast yetkazmagan holda foydalanish lozim. Bunday belgilashlar kelajakda hosil bo’lgan tenglamani yechishda ham qulay”. 2. Bu harf yordamida boshqa no’malumlarni ifodalash. 3. Masala shartini qanoatlantiruvchi tenglama tuzish. 4. Tenglamani yechish. 5. Tenglama yechimini masala sharti bo’yicha tekshirish. Maktab matematika kursida tenglama tuzish orqali yechiladigan masalalar ko’pincha uchta har xil miqdorlarni o’zaro bog’liqlik munosabatlari asosida beriladi. Chunonchi: 1) Tezlik, vaqt va masofa. 2) Narsaning qiymati, soni va jami bahosi. 3) Mehnat unumdorligi, vaqt va ishning hajmi. 4) Yonilg’ining sarf qilish normasi, transportning harakat vaqti yoki masofasi va yonilg’ining miqdori. 5) Jismning mustahkamligi, hajmi va uning og’ irligi. 6) Ekin maydoni, hosildorlik va yig’ilgan hosildorlik miqdori. 7) Quvurni o’tkazish imkoniyati, vaqti va quvurdan o’tayotgan moddalarning aralashma miqdori. 8) Bir mashinaning yuk ko’tarishi, mashinalar soni va keltirilgan yuklarning og’ irligi. 9) Suyuqlikning zichligi, chiqarish chuqurligi va bosimi. 10) Tokning kuchi, uchastka zanjirining qarshiligi va uchastkadagi kuchlanishning pasayishi. 11) Kuch, masofa va ish. 12) Quvvat, vaqt va ish. 13) Kuch, elkaning uzunligi va quvvat momenti. Masalalarni tenglama tuzib yechishda no’malum miqdorlarni turlicha belgilash, ya’ni asosiy miqdor qilib noma’ lumlardan istalgan birini olish mumkin. Asosiy

qilib olinadigan va harf bilan belgilanadigan noma’lumni tanlash ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Noma’lum miqdorni tanlashga qarab tuziladigan tenglama har xil bo’ladi, ammo masalaning yechimi bir xil bo’ladi. Matnli masalalarni yechish usullari turlicha bo’ladi. Ulardan asosiylari: 1) arifmetik usul (masalani savollar tuzib, izohlab, ma’lum mulohazalarga asoslanib yechish); 2) algebraik usul (masalani uning mazmuniga mos tenglama tuzib yechish). Masala yechishda chizmalardan, geometrik, fizik tushunchalardan foydalanish ham yechimga tezroq olib kelishi mumkin. Masalani tenglama tuzib yechish allomalarimiz asarlarida „al-jabr val-muqobala» usuli deb atalgan. 2. Matnli masalalarni yechish bosqichlari. Matnli masalani yechish ikkita asosiy bosqichdan iborat bo’ladi: 1) masalaning sharti bo’yicha tenglama tuzish; 2) hosil bo’lgan tenglamani yechish. Bu bosqichlarni “maydalash”, ularni qismlarga bo’lish ham mumkin. Natijada berilgan masalaning matematik modeli tuziladi. Masalaning matematik modeli — masalada bayon etilgan muammoli holatni, vaziyatni “matematika tili”ga ko’chirish, bu holatni formulalar, tenglama va tengsizliklar orqali ifodalashdir. Masalaning matematik modelini tuzish quyidagicha bo’ladi: 1. Masalada topilishi kerak bo’lgan noma’lumni belgilash. 2. Noma’lum kattalik (miqdor) bilan masalada berilgan kattaliklar (miqdorlar, sonlar) orasidagi bog’lanishni o’rnatish, topish. Bu bog’lanish tenglama, tengsizliklar yordamida ifodalanadi. 3. Izlanayotgan noma’lum qanday shartlarni qanoatlantirishi zarurligini aniqlash. 4. 2- bandda tuzilgan tenglamani yechib, yechim berilgan masala mazmunini to’la aks ettirishini, unga mos kelishini aniqlash.

Masala mazmuniga mos tenglama tuzish (2- band) masa¬laning matematik modelini tuzishdagi eng asosiy bosqichdir. 1- masala. Ikkita javonda 180 ta kitob bor. Birinchi javondan ikkinchisiga 10 ta kitob olib qo’yildi. Shundan so’ng, ikkinchi javondagi kitoblar soni birinchisidagi kitoblar soniga qaraganda ikki baravar ko’p bo’lib qoldi. Dastlab har bir javonda qanchadan kitob bo’lgan? Yechish . 1) birinchi javondagi kitoblar sonini x bilan belgilaymiz. U holda ikkinchi javondagi kitoblar soni (180 – x) ta bo’ladi. Ravshanki, x – natural son va x > 10 bo’lishi kerak; birinchi javondan 10 ta kitob olingach, unda (x – 10) ta kitob qoladi; ikkinchi javonga o’sha 10 ta kitob qo’yilgach, undagi kitoblar soni (180 – x + 10)=(190 – x) ta bo’ladi; 2) masala shartiga ko’ra, ikkinchi javondagi kitoblar soni birinchi javondagidan ikki marta ko’p bo’ladi. Ya’ni 2(x – 10) = 190 – x bo’lishi kerak. Bu tenglama masala mazmuniga mos tenglamadir. Uni yechib, x ni topamiz: 2x – 20 = 190 – x, bundan 3x = 210, x = 70 ta (kitob). U holda ikkinchi javonda 180 – x = 180 – 70 = 110 ta (kitob) bo’ladi. T e k s h i r i s h. 1) 70 + 110 = 180 (Ikkala javonda birgalikda 180 ta kitob bor edi); 70 – 10 = 60 birinchi javondan 10 ta kitob olingach, unda 60 ta kitob qoldi; 3) 110 +10 =120 — ikkinchi javonga 10 ta kitob qo’yilgach, unda 120 ta kitob bo’ldi; 4) 60 • 2=120 (yoki 120 : 60 = 2) – ikkinchi javondagi kitoblar soni birinchi javondagidan ikki baravar ko’p. Demak, masala to’g’ri yechilgan. Javob : Birinchi javonda 70 ta, ikkinchi javonda 110 ta kitob bo’lgan. Biz bu masalani algebraik usulda yechdik, endi arifmetik usulda yechamiz: 1) birinchi javondan 10 ta kitob olib, ikkinchisiga qo’yilgan bo’lsin. Birinchi javondagi kitoblar sonini 1 bo’lak (qism) deb olsak, u holda ikkinchi javondagi kitoblar soni 2 bo’lakni tashkil etadi. Demak, jami kitoblar 1 + 2 = 3 bo’lakni tashkil etadi; 2) 1 ta bo’lakka qancha kitob mos keladi? 180 : 3= 60 ta kitob mos keladi, birinchi javondagi 60 ta kitobga bu javondan olingan 10 ta kitobni qaytarib qo’ysak, birinchi javonda dastlab nechta kitob bo’lganini bilamiz: 60 + 10 = 70 (ta kitob). U holda ikkinchi javonda dastlab 180 – 70 = 110 (ta kitob) bo’lgan.

Javob: Birinchi javonda 70 ta, ikkinchi javonda 110 ta kitob bo’lgan. 1 . Xaridorning 7000 so’m puli bor edi. U bozordan 5 kg guruch sotib oldgandan so’ng cho’ntagida 3250 so’m puli qoldi. 1 kg guruchning bahosi necha so’m? Yechish: 1 kg guruchning bahosini x bilan belgilasak, xaridorning 5 kg guruch uchun to’lagan puli 5x bo’ladi. 5x ga 3250 ni qo’shsak xaridorning boshlang’ich puli kelib chiqadi, masala shartiga ko’ra esa bu pul 7000 so’mga teng. Demak, quyidagi tenglama hosil bo’ladi: 5x + 3250 = 7000 . Tenglamani yechamiz. 3250 ni qarama-qarshi ishora bilan tenglamaning o’ng qismiga o’tkazamiz: 5x = 7000 – 3250 , 5x = 3750 . Tenglamaning chap va o’ng qismlarini 5 ga bo’lamiz: x = 750 . Javob: 1 kg guruchning bahosi 750 so’m. 3. Zavod mashina ishlab chiqarish bo’yicha buyurtmani 15 kunda bajarishi kerak edi. Lekin zavod har kuni rejadan tashqari 2 ta ortiq mashina ishlab chiqarib, muddatga 2 kun qolganda faqat rejani bajaribgina qolmasdan, rejadan ortiq yana 6 ta mashina ishlab chiqardi. Zavod reja bo’yicha nechta mashina ishlab chiqarishi kerak edi? Yechish: Zavod bir kunda x ta mashina ishlab chiqarishi kerak edi, shunda reja bo’yicha 15x ta mashina ishlab chiqarar edi, lekin har kuni (x + 2) tadan ishlab chiqarib, (15 – 2) kunda rejaga nisbatan 6 ta ko’p, ya’ni (15x + 6) ta mashina ishlab chiqardi. Demak, quyidagi tenglamani yozishimiz mumkin: (15 – 2) • (x + 2) = 15x + 6 . Tenglamani yechamiz: 13 • (x + 2) = 15x + 6 , 13x + 13 • 2 = 15x + 6 , 13x + 26 = 15x + 6 , 13x – 15x = 6 – 26,

– 2x = – 20, x = – 20 : (– 2), x = 10 . Javob: Zavod reja bo’yicha 15x = 15 • 10 = 150 ta mashina ishlab chiqarishi kerak Harakatga doir masala va uning turlari ―Harakatga doir masala deb, tarkibiga harakatni xarakterlovchi miqdorlar, ya’ni tezlik, vaqt va masofa kirgan masalalarni atash mumkin. ―Harakat so’zi har xil tipdagi masalarda: oddiy uchlik qoidaga doir masalalarda, ikki ayirma bo’yicha noma’lumni topishga doir masalalarda va boshqa xil masalalarda uchraydi. Ammo bu masalalar harakatga doir masalalar turiga kirmaydi. Matematika o’qitish metodikasida harakatga doir masalalar jumlasiga harakatni xarakterlovchi uchta miqdor-tezlik, vaqt va masofa orasidagi bog’lanishlarni topishga doir masalalar kiritiladi, bu masalalarda aytilgan miqdorlar yo’naltirilgan miqdorlar sifatida qatnashadi. Xususan, quyidagi masalalar harakatga doir masalalar jumlasiga kiradi: 1) bir jism harakatiga doir hamma sodda va murakkab masalalar (bu masalalarda miqdorlardan biri - tezlik, vaqt yoki masofa-qolgan ikkitasiga bog’liq holda qatnashadi); 2) uchrashma harakatga doir masalalar; 3) ikki jismning qarama-qarshi yo’nalishdagi harakatlariga doir masalalar; 4) ikki jismning bir yo’nalishdagi harakatiga doir masalalar (masalalarning bu turi boshlang’ich maktabda qaralmaydi). l) a. Ma‟lum masofa va harakat vaqti bo„yicha tezlikni topishga doir masalalar. Bu xildagi masalalar ustida ishlashning mohiyatini ushbu masalani yechish misolida ochib beramiz: ―Piyoda kishi har soatda baravardan yo’l bosib, 3 soatda 12 km yurgani ma’lum bo’lsa, u qanday tezlik bilan yurgan? O’quvchilar o’qituvchi yordamida masala shartini tahlil qilish bilan bir vaqtda masalani jadvalga yozishni o’rganadilar. – Masalada nima ma’lum? (Piyoda kishi yo’lda 3 soat bo’lgani.) – 3 soat - tushuntiradi o’qituvchi - bu piyoda kishining yurgan vaqti. – Masalada yana nima ma’lum? (Piyoda kishi 3 soatda 12 km o’tgani.) – 12 km – piyoda o’tgan yo’l yoki

masofa. – Masalada nimani bilish talab qilinadi? (Piyoda bir soatda qancha yo’l o’tgani.) Masalani analiz qilish jarayonida o’qituvchi masalaning sharti jadvalga qanday yozilishini ko’rsatadi: Tezlik Vaqt Masofa? 3 soat 12 km Bunday xulosa chiqariladi: agar masofa va harakat vaqti ma’lum bo’lsa, tezlikni topish mumkin. Tezlik masofaning vaqtga bo’linganiga teng. b) Tezlik va harakat vaqtiga ko„ra masofani topishga doir masalalar. Misol uchun bunday masalaning yechilishini qaraymiz: ―Piyoda kishi soatiga 6 km tezlik bilan 3 soat yo’lda bo’ldi. Piyoda kishi qancha masofa o’tgan? Masala shartini chizma yordamida ham hal qilish mumkin. Shunga o’xshash bir qator masalalarni yechish natijasida o’quvchilar bunday xulosaga kelishadi: agar tezlik va harakat vaqti ma’lum bo’lsa, u holda masofani topish mumkin. Masofa tezlik bilan vaqtning ko’paytmasiga teng. Ma’lum tezlik va masofaga ko’ra harakat vaqtini topishga doir bir qator masalalarni yuqoridagidyek qarab bunday xulosaga keladilar: agar tezlik va masofa ma’lum bo’lsa, u holda harakat vaqtini topish mumkin. Vaqt masofaning tezlikka bo’linganiga teng. Tezlikning o'lchov birliklarini yozganda avval uzunlik birligi yozilib, so'ng qiya chiziq «/» (yoki «-») qo'yiladi va qiya chiziq tagiga vaqt yoziladi. Masala yechimini shunday yozish mumkin: Yechish. 1) 70km/soat • 2 soat =140km. Javob: 140km. 2) 70 km/soat • 3 soat=210 km. Javob: 210 km. Berilgan tezlik va berilgan vaqtga ko'ra bosib o'tilgan yo'lni topish uchun tezlik va vaqtni o'zaro ko'paytirish kerak. Umuman, soatiga v km yo'l bosayotgan jismning t soatda o'tgan yo'lini S harft bilan belgilasak, bu yo'l S = v•t formulaga (qoidaga) ko'ra hisoblanadi.

1. Gulchehra 1 soatda 4 km yo'l o'tadi. Shunday tezlik bilan 2 soatda necha kilometr yo'l bosadi? 3 soatda-chi? 4 soatda-chi? 30 minutda-chi? 2. Poyezd 56 km/soat tezlik bilan ketyapti. U a) 2 soatda; b) 5 soatda necha kilometr yo'l o'tadi? 3. «Neksiya» avtomobili 90 km/soat tezlik bilan yurmoqda. Uning 1 minutda, 10 minutda, 15 minutda, yarim soatda o'tgan yo'lini toping. Masofa va tezlik bo'yicha vaqtnl topish Masala. Nodira 1 soatda 3 km yo'l yuradi. U shunday tezlik bilan yursa, 6 km masofani qancha vaqtda o'tadi? Masalani yechish uchun «6 ning ichida 3 dan nechtasi bor? » degan savolga javob berish kerak. Bu savolning javobi 6:3 = 2. Demak, masalaningjavobi 6 km : 3 km/soat = 2 soat bo'ladi. Berilgan masofani berilgan tezlik bilan o'tishga qancha vaqt sarflanganini bilish uchun shu masofani tezlikka bo'lish kerak. Umuman, S masofa, v tezlik berilsa, t vaqt ushbu t = S : v formulaga ko'ra hisoblanadi. 1.Tosnkent va Jizzax shaharlari orasidagi masofa 330 km. Avtobus soatiga 55 km tezlik bilan yursa, bu masofani necha soatda o'tadi? 2. Kamolaning uyidan maktabgacha 1 km. Kamola 1 soatda 4 km yuradi? U uyidan maktabga qancha vaqtda boradi? 3. Toshkent va Nukus orasidagi masofa 1200 km bolsa, samolyot 600 km/soat tezlik bilan uchib, qancha vaqtda Nukusga yetib boradi? Masofa va vaqtga ko'ra tezlikni topish Masala. Nargizaning uyidan maktabgacha 1 km 200 m. U bu masofani 20 minutda o'tsa, Nargiza 1 minutda qancha yo'l yuradi? Yechish. 1 km 200 m = 1 000 m + 200 m = 1200 m. 1 minutda bosib o'tilgan yo'l 20 minutda o'tilgan yo'ldan 20 marta kam bo'ladi. Demak, 1200 metrni 20 minutga bolamiz: 1200 m : 20 min = 60 m/min. Javob, Nargiza 1 minutda 60 metr yo'l bosadi yoki Nargizaning yurish tezligi 60 m/min. Berilgan masofani berilgan vaqtda qanday tezlik bilan o'tilganini bilish uchun shu masofani vaqtga bo'lish kerak. Umuman, S masofa, t vaqt va v tezlik bo'lsa, tezlik v = S •t formulaga ko'ra hisoblanadi. 1.Ikki shahar orasidagi masofa 300 km. Poyezd bu masofani 5 soatda o'tdi, Poyezdning tezligini toping. Sirdaryo bo'yida joylashgan ikki qishloq orasidagi

masofa 72 km. Kater bu masofani daryo oqimi bo'ylab 4 soatda o'tdi. Katerning turg'un suvdagi tezligi 15 km/soat. Daryo oqimining tezligini toping. Amudaryo bo'yida joylashgan ikki qishloq orasidagi masofa 42 km. Kater bu masofani daryo oqimiga qarshi yurib, 3 soatda bosib o'tdi. Katerning turg'un suvdagi tezligi 18 km/ soat. Daryo oqimining tezligini toping. Jadval tuzing va uni to'ldiring a) katerning turg'un suvdagi tezligi = - (katerning daryo oqimi bo'yicha tezligi + katerning daryo oqimiga qarshi tezligi) 2; b) daryo oqimining tezligi ~ (katerning daryo oqimi bo'yicha tezligi - katerning daryo oqimiga qarshi tezligi) 2 1. Katerning daryo oqimi bo'yicha tezligi 21 km/soat, oqimga qarshi tezligi 15 km/ soat. Katerning turg'un suvdagi tezligini va daryo oqimining tezligini toping. 2. Kater daryo oqimi bo'ylab 60 km masofani o'tish uchun 4 soat sarfladi. Oqimga qarshi o'sha masofani bosish uchun 5 soat sarfladi. Daryo oqimining tezligini toping. 3. Daryo bo'yida joylashgan ikki qishloq orasidagi masofa 48 km. Kater bu masofani oqim bo'yicha 2 soatda va oqimga qarshi 3 soatda bosib o'tdi. Bu masofani sol necha soatda o'tadi? 4. Zarur hisoblashlarni baj arib, j advalni toldiring: Katerning turg`un suvdagi tezligi (km/soat) Daryo oqimining tezligi (km/ soat) Katerning oqim bo'ylab tezligi, (km/soat) Katerning oqimga qarshi tezligi (km/soat) 15 3 18 21 20 16 25 15 34 26 5. Kemaning turg'un suvdagi tezligi 16 km/soat, daryo oqimining tezligi 2 km/soat. Kemaning oqim bo'ylab va oqimga qarshi tezligini toping. Masalalarni jadval tuzib yechish Tezlik, vaqt va masofani hisoblashga doir masalalarni yechishda ular orasidagi bog'lanishlardan foydalaniladi: Masofa = vaqt - tezlik, S = v •t Vaqt = masofa: tezlik, t = S : v Tezlik = masofa : vaqt, v = S: t

Xulosa Boshlang’ich sinflar matematika darslarida matnli masalalar yechishni, jumladan 4-sinflarda harakatga doir masalalar ustida ishlashni o’rganish muammosi bo’yicha tayyorlangan ushbu ilmiy-uslubiy tadqiqot ishlar asosida tayyorlangan kurs ishida quyidagi xulosalarga keldik: 1. Boshlang’ich sinflar matematika darslarida o’quvchilarga matnli masalalarni o’rgatish hozirgi holati yutuqlar bilan birga ayrim kamchiliklardan holi emas, chunki jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi juda tez o’zgarib turibdi; - yosh boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun matnli masalalarni o’rganishga qaratilgan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari qo’llashni hisobga oluvchi metodikani tanlash imkoniyati cheklangan; - I-IV sinflarda o’rganiladigan matematik tushunchalar mazmunini ifodalovchi matnli masalalar tizimi yetishmasligi; Boshlang’ich sinflar matematika darslarida o’rganiladigan harakatga doir matnli masalarning o’ziga xos xususiyatlarini, ularning samaradorligini oshirish omillari, ilmiy-nazariy va uslubiy ta’minoti atroflicha o’rganildi: - 4- sinflar matematikasi mazmunini ochuvchi qator harakatga doir matnli masalalar tizimi ishlab chiqildi; - boshlang’ich sinf o’quvchilari harakatga doir matnli masalalarni mustaqil yecha olishini ta’minlovchi masala ustida ishlash rejasi ishlab chiqildi; - harakatgadoir matnli masalalarni o’rganishda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish yo’llari qarab chiqildi; - harakatga doir matnli masalalarni o’rvanishda ma’naviy-tarbiyaviy vazifalarni hisobga olish o’qitish samaradorligini oshirishga xizmat qilishi aniqlandi. Barkamol avlod ta’lim –tarbiyasida milliy-ma’naviy tarbiyani shakllantirishga qaratilgan harakatga doir matnli masalalar bir tizimga keltirildi. 4. Boshlang’ich sinflar matematka darslarida o’quvchilarning harakatga doir matnli masalalarni muvaffaqiyatli o’zlashtirishlarini ta’minlashga xizmat qiluvchi o’qitish shakllari, uslublari, va vositalari asoslandi.

5. Harakatga doir matnli masalalr yechish orqali boshlang’ich sinf o’quvchilari asosiy matematik tushunchalar haqida yetarli darajada bilim, ko’nikma va malakalarga ega bo’ladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar royxati: 1. ‘‘Barkamol avlod yili’’ davlat dasturi to`g`risida T., 2010 yil 29 yanvar 2. Ahmedov M, R. Ibrohimov, N. Abdurahmonova, M. Jumayev. Birinchi sinf matematika darsligi. T., ―Uzinkomsentr, 2010y. 3. Levenberg N. Y. Boshlang`ich ainflarda matematika o`qitish metodikasi T...., ‘‘O`qituvchi’’ - 1985 y. 4. Bikboyeva N. U, R. I. Sidelnikova, G. A. Adambekova. Boshlang’ich sinflarda 5. Boshlang’ich ta’lim jurnalining 1991- 2011 yillardagi barcha sonlari 6. Jumayev M. Matematika o`qitish metodikasidan praktikum. T.... „Fan va texnologiyalar nashriyoti 2006 y. 7. Jumayev M. Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasi T... „Fan va texnologiyalar nashriyoti 2005 yil

O'xshashlar

Korrekt qo’yilgan masala tushunchasi

Statistik baholar va ularning turlari

Aylana va uning tenglamasi

Tanlanma va uning xarakteristikalari

To`plam va uning elementlari