logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Kvadratur formulalarni qo`llash tuqrisida ayrim mulohazalar. Runge qoidasi

Kvadratur formulalarni qo`llash tuqrisida ayrim mulohazalar. Runge qoidasi

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150 KB
Ko'chirib olish
Kvadratur formulalarni qo`llash tuqrisida ayrim muloqazalar. Runge qoidasi Biz oldingi paragraflarda bir qancha kvadratur formulalar ko`rdik. Konkret funksiyalarni taqribiy integrallash paytida konkret kvadratur formulani tanlash katta ahamiyatga ega. Bunday tanlash ko`p jihatlarga: integrallanuvchi funksiyaning xossasiga, uning berilishiga, hisoblovchining qo`l ostidagi hisoblash quroliga, talab qilinadigan aniqlikka bog`liq. Agar integrallanuvchi funksiya qiymatlari jadvali bilan berilgan bo`lsa, u holda shunday kvadratur formulani qo`llash kerakki, unda shu tugun nuqtalardagi funksiyaning qiymatlari qatnashsin. Agar funksiya o`zining grafigi bilan berilgan bo`lsa, u holda teng koeffisiyentli kvadratur formulani ishlatish ma`quldir. Chunki funksiya qiymatlaridan tuzilgan chiziqli kombinatsiya barcha koeffisiyentlari o`zaro teng bo`lgandagina eng kichik tasodifiy xatoga ega bo`ladi. Tez tebranuvchi funksiyalarni integrallash katta qiyinchiliklar tug`diradi. Bunday funksiyalarni integrallash uchun maxsus formulalar yaratilgan. Ayrim hollarda bo`laklab integrallash ham yaxshi natijaga olib kelishi mumkin. Masalan,  1 0 2 cos) ( Nxdx x f  integralni N yetarlicha katta bo`lganda integrallash talab qilinsin. U holda Nx2 cos hisobiga integral ostidagi funksiya tez tebranuvchi bo`ladi. Bu yerda agar f(x) integrallash oralig`ida 2n -tartibli uzluksiz hosilaga ega bo`lsa, u holda 2n marta bo`laklab integrallaymiz:   dx Nx x f N f f N Nxdx x f n n n n j j j j j             1 0 )2( 2 1 0 1 )1 2( )1 2( 2 1 2 cos) ( ) 2( )1 ( )0( )1( ) 2( )1 ( 2 cos) (     Agar N yetarlicha katta bo`lsa, u holda ikkinchi integral oldidagi ko`paytuvchi yetarlicha kichik bo`ladi va ikkinchi integralni berilgan integralga nisbatan kichikroq aniqlikda ham hisoblash mumkin. Integrallash oralig`ida funksiyaning xossalarini o`rganish katta ahamiyatga ega. Chunki funksiya xossalarini hisobga olmasdan qar qanday kvadratur formula qo`llanila berilsa, katta xatolarga duch kelinishi mumkin. Agar tugunlar nomuvofiq joylashgan bo`lsa, u holda kvadratur formula bema`ni natijaga olib keladi. 5-rasm Masalan, 5-rasmda tasvirlangan y=f(x) funksiyani integrallash uchun teng uzoklikda joylashgan а = х 0 , х х , х 2 , х 3 , х 4 = b tugunlarni olib besh nuqtali Nyuton-Kotes formulasidan foydalansak kvadratur yig`indining qiymati musbat chiqadi. Ko`rinib turibdiki, integralning qiymati manfiy chiqishi kerak. Ikkinchi misol, aytaylik ixtiyoriy    n k k k b a x f A dx x f 1 ) ( ) ( formula bilan f(x) = N[(x – х 1 )...( х – х n )] 2 funksiyani integrallamoqchi bo`lsak, ko`rinib turibdiki, N yetarlicha katta bo`lganda integralning qiymati yetarlicha katta bo`lib, kvadratur yig`indi esa nolga teng. Funksiya xossalarini o`rganish yana shu tomondan ham muhimki, agar funksiyaning silliqligi yuqori bo`lmasa, u holda qoldiq hadida yuqori tartibli hosilalar qatnashadigan formulalarni qo`llash ma`noga ega emas. Bunday holda 7- § da ko`rsatilganidek soddaroq kvadratur formulalardan foydalanish ma`quldir. Funksiya tekshirilgandan keyin integrallash xossalari oralig`ini maqbul ravishda qismlarga bo`lib, qar bir qism uchun o`ziga xos kvadratur formulasini qo`llash ma`quldir. Funksiya tez o`zgaradigan oraliqchalarda tugunlarni tig`izrok olib, sekin o`zgaradigan qismlarida esa tugunlarni siyrak olish kerak. Bundan tashqari, integrallarni qo`lda hisoblashda soddaroq kvadratur formulalar ishlatiladi. Chunki, Gauss tipidagi, koeffisiyentlari va tugunlari ko`p xonali rahamlar bilan beriladigan formulalarni qo`llash ancha qiyinchilik tug`diradi. Aksincha, bunday formulalar kompyuterlar yordamida hisoblashda foydalaniladi. Shuning uchun ham, ko`p kompyuterlarda standart programmalar asosida yuqori tartibli Gauss formulalari olinadi. Kompyuterlarni seriyali hisoblashlarda qo`llanilish sharoitida har bir funksiyaning individual ravishda tekshirilishi mumkin bo`lmaydi, odatda, uning u yoki bu sinfga tegishliligi ma`lum bo`ladi. Shuning uchun turli sinflar funksiyalarini integrallash uchun standart dasturlar to`plami bo`lib, berilgan sinfdagi har bir funksiyaning individual xususiyatini hisobga olish programmada qadamni avtomatik ravishda tanlash yo`li bilan olib boriladi. Qadamni avtomatik ravishda tanlash Runge prinsipi ga asoslangan. Runge prinsipiga asoslanib, integrallarni taqribiy hisoblashlarning har xil protseduralari mavjud, shulardan eng keng tarqalganini ko`rib chiqamiz. Bu bobda ko`rib chiqilgan barch а     n i i i b a f R xf A dxxf 1 )1.9( ) ( ) ( )( kvadratur formulalarning qoldiq hadi ko`rinishga ega bo`lib, bu yerda s -konstanta, h -integrallash oralig`ining yoki bir qismining uzunligi,  -integrallash oralig`ining qandaydir nuqtasi. Agar integrallash oralig`ida ) )(1 (  k f sekin o`zgarsa, uni taqriban o`zgarmas 1 )1 ( ) ( M x f k   hamda M c M  1 deb belgilab olib, qoldiq hadni k Mh f R ) ( (9.2) ko`rinishda tasvirlash mumkin va agar integralning aniq qiymatini I va taqribiy qiymatini  orqali belgilab olsak, u holda    k Mh I [a, b] oraliqni ikkiga bo`lib, har biriga (9.1) kvadratur formulani qo`llab, integrallarning taqribiy qiymatlarini qo`shsak [a, b] oraliq bo`lib integralning taqribiy qiymatini hosil qilamiz va natijada                 1 1 12 2 2 k k k k Mh h M h M I (9.3) tenglik o`rinli bo`ladi. (9.2) va (9.3) tengliklardan qoldiq had uchun )4.9( 2 1 )( ) ( 1 1 )1( k k k k Mh f ch f R           bahoga ega bo`lamiz, bu baho Runge bahosi deyiladi. Shunday qilib, [ a, b ] oraliqda f (k--1) ( х ) deyarli o`zgarmas deb faraz qilib, qoldiq hadni ma`lum miqdorlar yordamida ifodaladik. Natijada integralning aniqroq qiymati quyidagicha yoziladi: )5.9( 2 1 ~ 1 1 1         k I Endi (9.4) formulaga asoslanib, qadamni avtomatik ravishda tanlash yo`li bilan integralni hisoblashni ko`rib chiqamiz. Buning uchun          b a n i i i x f A b a f dx x f b a f I 1 ) ( ) , ; ( , ) ( ) , ; ( belgilashni kiritamiz. Aniqlik    p   2 ,0 0 va dastlabki qadam n a b h   berilgan bo`lsin. Quyidagi   k R h a h a f h a a f h a a f                                      1 0 1 0 1 0 0 0 0 0 2 1 , 2 ; 2 , ; ), , ; ( miqdorlarni hisoblab,  0R (9.6) shartni tekshiramiz. Agar bu shart bajarilsa, u holda  0R shartni tekshiramiz. Agar (9.7) shart ham bajarilsa, u holda qadam juda ham kichik olingan bo`lib, h 0 ning o`rnida 2 h 0 ni olish kerak. So`ngra k R h a h a f h a a f h a a f                   1 )1( 1 )1( 0 )1(0 0 0 0 )1( 1 )1( 0 0 2 1 ]) 2 , [; ( ]) 2 , [; ( ]) 2 , [; ( iqdorlar hisoblanadi va     )1(0 )1(0 , R R shartlar tekshiriladi. Agar har ikkala shart ham bajarilsa, u vaqtda qadam yana ikkilanadi, ya`ni 4 h 0 qadam olinadi va bu jarayon davom ettiriladi. Bu yerda ikki hol bo`lishi mumkin. 1) Qadamlarning ikkilanishi jarayonida 2 q h 0 = b - а ga ega bo`lib, shu bilan birga 2 q h 0 = b - а qadamda       k q q q R 1 )( 0 )( 1 )(0 2 1 tengsizlik bajariladi, bu yerda               )( 1 0 0 1 0 1 )( 0 0 ]) 2 , 2 [; ( ]) 2 , [; ( ]), 2 , [; ( q q q q q q h a h a f h a a f h a a f U holda  b a f(x)dx integralning taqribiy qiymati sifatida       )( 0 1 )( 0)( 1 21q k qq ni qabul qilamiz. 2) qadamlarning ikkilanishi jarayonida shunday l topiladiki, h 1 = 2 l h 0 <b - a qadamda 0 )1(0 )1(0 ,     R R tengsizliklar o`rinli bo`ladi. U holda ]) 2 , [, ( 0h a a f I i  integralning taqribiy qiymati sifatida      )( 0 1 )( 0)( 1 21l k ll qabul qilinadi va [ a, b ] oraliqning qolgan qismi [ a+2 l h 0 ,, b ] uchun integralni hisoblash h 1 qadam bilan davom ettiriladi. Agar (9.6) shart bajarilmasa, u holda berilgan  aniqlikda dastlabki qadam h 0 katta bo`lib, h 0 o`rniga qadam olinadi va 2 0h k R h a h a f h a a f h a a f                                                     1 )1( 1 )1( 0 )1(0 0 0 0 0 0 0 )1( 1 )1( 0 0 0 2 1 , 2 , 4 ; 4 , ; , 2 , ;miqdorlar hisoblanib,  )1(0R shart tekshiriladi. Agar bu shart bajarilsa,            2 , ; 0h a a f I taqribiy qiymati sifatida )1(0 )1(0     R olinib, qolgan      b h a ,2 oraliq bo`yicha integral 2 0h qadam bilan hisoblanadi. Agar shart bajarilmasa, qadam yana ikki marta kichraytiriladi. Qadamni kichraytirish jarayoni shartni qanoatlantiradigan q topilguniga qadar davom ettiriladi. So`ngra                     )( 0 1 )( 0)( 10 2 1 2 , ; q k qq h a a f I deb olinadi, bu yerda                                              q q q q q h a h a f h a a f h a a f 2 , 2 ; 2 , ; , 2 , ; 0 10 10 ) ( 1 ) ( 0 0 0 Oraliqning holgan qismi bo`yicha integralni hisoblash uchun shu jarayonni qadam bilan davom ettiramiz. Shunday qilib, integrallash oralig`i m qismlarga bo`linadi va har bir oraliqda integral  aniqlikda hisoblanadi. Bu integrallarning yig`indisi  b a f(x)dx ning taqribiy qiymatini m  xato bilan aniqlaydi.  )1(0R  ) (0q R q h 2 0 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Соболев С.Л. В в е д ение в теорию кубатурных формул. –М.: «Наука». -1974г. 2. Никольский С.М. Квадратурные формулы. 2-е изд. –М.: «Наука». -1972г. 3. Крылов В.Н. Приближённые вычисления интегралов. –М.: «Наука». -1967г. 4. Коробов Н.М. Теоретика – числовые методы в приближённом анализе. –М.: Физматгиз. -1963г. 5. Лануош К. Практические методы прикладного анализа. –М.: Физматгиз. -1961г. 6. Ермаков С.М. Методы Монте-Карло и сменные вопросы. 2-е доп. изд. –М.: «Наука». -1973г. 7. Қобулов В.К. Функционал анализ ва ҳисоблаш математикаси. –Т.: “Ўқитувчи”. -1976й. 8. Исроилов М.И. Ҳисоблаш методлари. –Т.: “Ўзбекистон”. -2203й. 9. Шодиметов Х.М. Введение в теорию квадратурных формул. –Т.: Фан. -2005й. 10. Шарипов Т.Х. Теоремы вложения в классах периодических обобшеных функций. Известия АН УзССР , серия физ . мат . наук , 1971 г . №1. 32-35- стрю 11. Расулов И.Г., Хасанов Б., Самадова М. Составная кубатурная формула. Бухоро давлат университетининг илмий ахборотномаси . 2009 й ., №1. 96-101 бетлар.

O'xshashlar

Interpolyatsion kvadratur formulalаr
Mulohazalar algеbrasi
Fizikaviy va texnikaviy masalalarni yechishda aniq integralni qo`llash
Optimal kvadratur formulalar
Chebishev kvadratur formulasi