Иктисодий-статистик усуллар ва эконометрик моделлар - Algebra - Referatlar

Иктисодий-статистик усуллар ва эконометрик моделлар

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

369 KB

Ko'chirib olish

Иктисодий - статистик усуллар ва эконометрик моделлар Режа: 1. Башоратлаш усуллари 2. Эконометрик моделлар 3. А сосий мавзулар 4. Таянч иборалар, формулалар 5. Саволлар 6. Машқлар

1. Башоратлаш усуллари Иқтисодий математик услублар ёрдамида иқтисодий жараёнларни белгиловчи кўрсаткичлар ва уларга таъсир этувчи омиллар орасидаги миқдорий боғланишларни (кўрсатувчи) ифодаловчи моделлар муҳим ўринга эга. Иқтисодий жараёнларни ана шундай миқдорий томонларини ҳамда иқтисоднинг назарий таҳлилларини математик статистиканинг усуллари орқали талқин қилувчи фанни эконометрия деб юритилади. Эконометриянинг асосида параметрлари математик статистиканинг усуллари орқали баҳоланадиган омиллар таҳлилининг иқтисодий математик модели ётади. Бу модел статистик асосида у ёки бу иқтисодий жараёнларни башоратлар, таҳлил этиш каби тадқиқотлар юритиш учун хизмат қилади. Бундай моделларни эконометрик моделлар деб юритилади. Ушбу бобда баъзи иқтисодий масалаларнинг эконометрик моделлари таҳлил этилади. Ҳозирги шароитда халқ хўжалиги жараёнларининг тараққиётини режалаштирида илмий асосланган башоратлар ёрдамида бошланғич марраларнинг аниқланиши муҳим аҳамиятга эгадир. Башоратлаш оқибатида халқ хўжалигини келгусида эгаллаши мумкин бўлган ҳолати аниқланади, ҳозирги кунда қабул қилинадиган қарорларнинг натижалари тахминан белгилаб чиқилади. Иқтисодий башоратлаш да иқтисодиётни ривожлантириш масалаларини ҳал қилиш вақтида биз дуч келишимиз мумкин бўлган муаммолар ва вазифалар маълум бўлади. Биз иқтисодиётнинг келажакдаги аҳволини аниқлар эканмиз, халқ хўжалигини ривожлантиришдаги ижобий ва салбий томонларини башоратлаш орқали кўраоламиз. Биз, башоратлаш вақтида аниқланган ва ҳал этилиши лозим бўлган бир қатор вазифаларга эга бўлиб, конкрет тадбирларни турли дастурлар шаклида ишлаб

чиқаоламиз, бу дастурлардан эса режа топшириқларини ишлаб чиқариш вақтида фойдаланишимиз мумкин бўлади. Ижтимоий ҳодисалар ва жараёнларнинг бир-бирига боғлиқ равишда ва бир- бирини тақозо этиб ривожланиш принципи социал-иқтисодий башоратлаш назариясининг бошланғич шарт-шароитидир. Ижтимоий ҳаётдаги кўпгина жараёнлар ўз тараққиётида инерцион хоссаларга эга бўлиб, кўриб чиқилаётган тизим қанчалик мураккаб бўлса, унинг инерционлиги ҳам шунчалик кўп бўлади. Халқ хўжалиги иқтисодиётини режали ривожлантириш шароитида тараққиётнинг инерционлиги кўпрок содир бўлади. Бир хил ҳодисалар ҳақидаги ахборотни тарқатиш усули, ахборот ҳажмини бир ҳодисадан иккинчисига ўтказиш, муайян шарт-шароитда экстраполяция усули дейилади. Экстраполяция тадқиқот объектининг ҳозирги вақтда текшириш мумкин бўлган қисми учун қулай ахборотга, бутун объектнинг аниқланишини таъмилайдиган умумий қонуниятларга асосланади. Экстраполяция усули билиш усули сифатида илмий башорат учун асос бўлади, чунки рўй бераётган ҳодисаларни башоратлаш вақтида у тизимни (объектни) келгусида ривожлантириш қонуниятларига тадбиқ қилинади. Башоратлашнинг мақсади тизимнинг ўтмишдаги ва ҳозирги аҳволини,ўзгариш қонуниятларини ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида унинг келгусидаги ривожланишини илмий асосланган ҳолда белгилаб чиқиш, содир бўладиган вазиятнинг характери ва мазмунини очиб беришдан иборат. Башоратлаш ҳодисалар ва жараёнларнинг келажакдаги мумкин бўлган ривожланиш йўлини ва натижасини белгилаб беради, озми-кўпми узоқроқ истиқбол учун бу ҳодиса ва жараёнларни характерловчи кўсаткичларга баҳо беради. Башоратлаш вазифалари кўп жиҳатдан башорат мўлжалланадиган даврнинг муддатига боғлиқдир. Башоратлаш даврининг муддати бўйича уч группага бўлинади: қисқа муддатли башоратлар-даври 5 йилгача; ўртача муддатли башоратлар-15 йилгача; узоқ муддатли башоратлар-30 йилгача; жуда узоқ

муддатга мўлжалланган башоратлар-30 йилдан кўпроқ даврни ўз ичига олади. Амалда башоратлашнинг барча усулларини 3 группага бўлиш мумкин: -мутахассислар тузиб чиқадиган ва маълум ахборотларга асосланадиган эксперт усуллари; -маълум маълумотлардан фойдаланишга асосланган, башоратлаш объектининг ўтмишини характерловчи маълумотга асосланган статистик (иқтисодий-математик) усуллари; -мавжуд, ҳамда эксперт ахборотдан фойдаланишга асосланган аралаш усуллар. Бир-бирига боғланган тенгламалар тизимига асосланган энг оддий башоратлаш моделларидан бирини кўрамиз. Бу моделда кўрсаткичлар қиймати уларга таъсир этувчи омиллар бўйича тегишли тенгламалар ёрдамида аниқлаб чиқилади. Қаралаётган омиллар одатда тасодифий характерга эга бўлганлиги сабабли аниқлашлашнинг кенг тарқалган усуллардан бири корреляцион-регрессион усулдан иборат бўлиб бу усул, яъни омиллар орасидаги боғланишларни ўлчаш, ҳамда улардан бирининг миқдорий ўзгариши бошқаларига қандай таъсир этиш даражасини аниқлашдан иборатдир. Бошқача қилиб айтганда, тадқиқот қилиши лозим бўлган кўрсаткичларни ўзаро боғловчи ва улар орасидаги боғланишларни ифодаловчи катталикларни ўз ичига олган математик муносабатларни келтириб чиқариш ва уларни таҳлил этиш шу усулнинг моҳиятини ташкил этади. Бу муносабатлар масаланинг қўйилишига ҳамда талаб қилинаётган аниқликка қараб хилма хил кўринишга эга бўлиши мумкин. Айтилганларни нормал равишда математик тил билан баён қилишга харакат қиламиз. Фараз қилайлик, қандайдир жараённинг ўзаро боғлиқ тасодифий белгили омиллари бўлиб улар улар орасидаги муносабат (1)

кўринишда бўлсин. Бу муносабатга асосан, бизни қизиқтираётган y-нинг қийматларини бошқа омиллар қийматлари бўйича f-қоидани қўллаб топиш мумкин. (1) даги f-“қоидани” танлаш тадқиқотчининг иҳтиёридаги мавжуд статистик маълумотларига таянган ҳолда эришилади. Қуйидаги содда ҳоллар билан чегаралинишга ҳаракат қилган ҳолда, уларга мос математик моделни қандай тузиш мумкинлигини кўрсатамиз. Шу боис, масалани математик тилда ифодалаймиз. Фараз қилайлик, қараётган тасодифий белгили омиллар ўзаро корреляцион боғликликда бўлиб, улар ҳақидаги сонли статистик маълумотлар қуйидаги жадвал кўринишда берилган бўлсин. y x 1 x 2 . . . . x k қайтарилиш частотаси y 1 . . . . y m x 1 (1) . . . . x 1 (m) x 2 (1) . . . . x 2 (m) - - - - - - x K (1) . . . . x k (m) n 1 . . . . n m Қаралаётган y ва белгилар орасидаги энг содда статистик боғланиш- улар орасидаги чизиқли корреляцион боғланишдир: (2) бунда - қандайдир ўзгармас сонлар бўлиб, улар белгилар орасида ўзаро муносабатларга боғлиқдирлар. Агар (2) муносабат тадқиқотчи томонидан танланган бўлса, унинг кейинги вазифаси ўзгармасларни шундай танлаши керакки, натижада y нинг (2) формула бўйича топилган қийматлари, амалда кузатилган қийматларига етарли даражада (тадқиқотчини қаноатлантирадиган) яқин бўлсин. Бу масалани ҳал қилишда энг кичик квадратлар усули деб аталувчи усул қулай

воситадир. Бу усулнинг мохиятини қуйидагича тушунтириш мумкин. (2) тенгликнинг ўнг томонига жадвалдаги ларни қўйсак, умуман лардан фарқланувчи қийматларни ҳосил қиламиз. У ҳолда айирма (2) бўйича ҳисоблангандаги билан жадвалда унга мос қиймат орасидаги фарқни билдиради. Энг кичик квадратлар усули бўйича ларнинг шундай қийматларини топиш лозимки, натижада функция энг кичик қийматга эришсин. Бу масалани ечиш ушбу (3) тенгламалар тизимини ечимларини топишга келтирилади. номаълумли бу тизимни ечиш учун қуйидаги белгалашларни киритамиз: . Бу белгилашлар орқали (3)ни қуйидагича ёзиш мумкин: (4) Бу ердан , (5) га эга бўламиз, у ҳолда шу тенглик ва (2) дан , (6) муносабатни ҳосил қиламиз. (4) ва (5)ларни биргаликда қарасак к-та номаълумли к-та тенгламалар тизимига эга бўламиз.

(7) Энди нинг танланмани дисперсияси , ва нинг корреляция коэффициентларини киритсак, (7)ни кўриниши қуйидагича бўлади. (8) Ҳосил бўлган тизимдан лар топилиб (2)-қўйилса,талаб қилинган y-учун аниқ муносабат келиб чиқади (с-нинг қийматлари нинг қийматлари бўйича (5) дан топилиб (2)га қўйилади). (2) кўринишдаги чизиқли моделлар иқтисодиётининг кўп масалаларига мос келади. Қуйида шу моделни тадбиқ сифатида яқинда М.Ғофуров раҳбарлигида бажарилган илмий тадқиқотдан намуналар келтирамиз (Отақўзиева З.М. Тошкент. Канд. Диссертацияси. 2000 й.). Бу тадқиқотда хусусан чиқинди газларнинг атроф-муҳит ифлосланишига ва ҳар-хил касалликларнинг келиб чиқишга салбий таъсир этиш даражасини иқтисодий баҳолаш услублари ишлаб чиқарилган. Чиқинди газлар сифатида автомобилларникини оламиз. Уларнинг таъсирида пайдо бўладиган ва юқумли бўлмаган 10 та касаллик турларининг миқдорий ўзгаришларини таҳлилини кўрайлик. Чиқинди газларни ташкил этувчилари орасида қуйидаги 5 хилини кўриш билан кифояланамиз: -углерод оксиди, азот оксиди, углеводородлар, олтингугурт оксиди, қурум.

орқали қуйидаги касалликлар билан оғриган беморлар сонини белгилайлик: 1. Нафас олиш аъзолари сили; 2. Янги пайдо бўлган ўсимталар; 3. Асаб тизими ва сезги аъзолари касалликлари; 4. Қон босими касаллиги; 5. Қон босими билан келган камқонлик; 6. Қон босимисиз камқонлик; 7. Нафаси олиш йўлларининг сурункали яллиғланиши; 8. Нафас йўли бўғма хафақон касаллиги; 9. Нафас олиш аъзоларининг бошқа касалликлари; 10. Тери ва тери ости тўқималар касалликлари. ларнинг ва лар орқали ифодаланишини топиш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, топилган муносабат орқали башоратлаш жараёнини ҳам олиб бориш мумкин бўлади. лар х j -ларнинг функцияси эканлиги равшан. Ана шу функция қаралаётган омиллар устида кузатилган кўп йиллик маълумотлар асосида. кўринишда ахтарилган. Энг кичик квадратлар усули ёрдамида ларнинг орқали аниқ чизиқли боғланишларини топиш мумкин. Хусусан нафас олиш аъзолари сили бўйича касаллар сони формула орқали топилиши мумкин. Шу аснода, қаралаётган омилларнинг бир-бирига боғлиқ равишда миқдорий ўзгаришларини таҳлил қилувчи регрессил изланиши ҳам олиб борилган. Шу масала бўйича қилинган бошқа таҳлиллар ҳақида юқорида эслатилган адабиётга мурожаат қилиш мумкин.

Умуман олганда, халқ хўжалигини ва тармоқни иқтисодий-математик башоратлаш жараёни қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: -муайян мақсадга йўналтирилган концепцияни ишлаб чиқиш; -башорат қилинаётган объектнинг дастлабки ҳолатини аниқлаш; -башоратлаш усулларини танлаш; - башоратлаш натижаларини тузатиб чиқиш ва баҳолаш; -узоқ муддатга мўлжалланган режалар ва комплекс дастурларни ишлаб чиқишга доир хулосалар ва тавсиялар. Башоратлаш босқичида иқтисодий объектларни ривожлантириш мақсадлари аниқ муаммолар асосида белгилаб чиқилади. 2. Эконометрик моделлар. Иқтисодий-математик моделларни қуриш ва уларнинг татбиқларини чизиқли регрессион моделлар, кўп факторли моделлар асосида кўриб чиқамиз. Кўриладиган масалаларнинг асосий математик аппаратини математик статистика, корреляцион ва регрессион таҳлиллар ташкил этади. Корреляцион-регрессион таҳлил усуллари асосан қуйидагича 3 та масалани ечишни тақозо этади: натижавий ва фактор белгилар орасидаги боғланиш кўринишини аниқлаш; улар ўртасидаги боғланиш даражасини аниқлаш; ҳар бир фактор белгилар таъсирини аниқлаш. Бу масалаларни ечишни конкрет иқтисодий масалаларни таҳлил қилиш орқали баён этамиз. Жадвалда 9 та оиланинг озиқ-овқ ат маҳсулотларига харажати ва киши бошига оладиган даромади, ҳамда келтирилган оила аъзоларининг сони берилган. № Озиқ-овқат харажати (у) Киши бошига даромад(x) Оиланинг ўлчови 1 2 3 4 5 433 616 900 1113 1305 628 1574 2659 3701 4796 1,5 2,1 2,7 3,2 3,4

6 7 8 9 1488 1645 1914 2411 5926 7281 9350 18807 3,6 3,7 4,0 3,7 Бу ерда озиқ-овқат харажатларини киши бошига даромад ва оила аъзоларининг сонига боғлиқлигини таҳлил қилиш масаласини кўрайлик. Натижавий белгини у билан, омил белгиларни x 1 ва x 2 орқали белгилаймиз. Дастлаб бир омилли чизиқли моделни кўрамиз. У қуйидаги чизиқли функция орқали ифодаланади: (1) Бу формуладаги а о ва а 1 параметрларни олдинги боблардаги каби, нормал тенгламалар системасини ечиш орқали ифодаланади. Нормал тенгламалар системаси бунда қуйдагича бўлади: . (2) Берилган жадвал асосида тенгламалар системасини тузамиз: . Бу тенгламалар системасидан модел коэффициентларини топамиз: a 0 5468 ; a 1 0.1257 . Шундай қилиб модел кўриниши (3) бўлади. (3) тенгламани регресия тенгламаси дейилади, а 1 -коэффициентни регрессия коэффициенти дейилади. у ва х 1 миқдорлар орасидаги боғланиш кучини корреляция коэффициенти ни ҳисоблаш орқали топилади: , (4)

бу ерда S y - y танланманинг ўртача квадратик четланиши ва у қуйидаги формула билан топилади: бу ерда - у миқдорларнинг ўртача арифметик қиймати. -(3) тенгламанинг n-2 озодлик даражалари бўйича ўртача квадратик хатоси: бу ерда - (3) модел бўйича ҳисобланган озиқ-овқат харажатларининг қиймати. Олдинги боблардаги каби ҳисоблашлар бажарилса, қуйидагилар ҳосил бўлади бундан 0.927 нинг қиймати кўрсатадики, озиқ-овқат харажатлари ва киши бошига даромадлар кучли боғланишга эга экан. Юқоридаги моделда эластиклик коэффициенти қуйидаги формула билан топилади: (5) Бизнинг мисолда . У ҳолда . Бундан даромадни 1% кўтарилиши озиқ-овқат харажатларининг 0,58% фоизга ошишини кўрсатади.

Энди озиқ-овқат харажатларини даромад (х 1 ) ва оила аъзолари (х 2 ) сонига боғлиқ бўлган икки омилли чизиқли моделни кўрамиз. Модел кўриниши қуйидагича бўлади: ( 6) a 0 , a 1 , a 2 параметрлар куйидаги тенгламалар системасини ечиш орқали топилади: (7) Берилган статистик маълумотлар асосида қуйидаги тенгламалар системасини ҳосил қиламиз: Бу тенгламалар системасини ечсак, бўлади ва у ҳолда (6) модел қуйидагича ифодаланади: . Боғланиш кучини аниқлаш учун олдин қуйидаги корреляция коэффициентлари топилади: . Корреляция коэффициентлари топилгандан сўнг қуйидагича кўп омилли корреляция коэффициенти топилади: . Бизнинг мисолимиздаги ҳисоблашларни бажарилса, бўлади. Бундан озиқ-овқат харажатларини даромад ва оила аъзолари сонига боғлиқлиги юқори эканлиги келиб чиқади.

Кўп омилли моделларда айрим омилларнинг таъсирини хусусий эластиклик коэффициентларини топиш орқали аниқлаш мумкин: (8) Бизнинг мисолимизда a 1 0,0985 ; a 2 224,6 ; ; ; . У ҳолда (8) формулага асосан, ; Бундан, оила аъзоларининг сони ўзгармаганда даромад 1%га ошиши озиқ- овқат харажатларининг 0,456%га кўпайишига, оила аъзоларининг сони 1 тага ортиши эса, озиқ-овқат харажатларининг 0,53% фоизга ошишига олиб келади. Кобб-Дуглас ишлаб чиқариш функцияси асосидаги моделлар. Омиллар орасидаги боғланишлар доимо чизиқли бўлавермайди. Шу нуқтаи назардан мутахассисларга маълум бўлган Кобб-Дугласнинг ишлаб чиқариш функцияси хақида мулоҳаза юритамиз. Айтайлик, y-ишлаб чиқариш индекси, К-асосий капитал индекси ва L-меҳнат индексини билдирсин. Американинг 1899-1922 йиллардаги қайта ишлаш саноати бўйича юқоридаги катталиклар учун Кооб ва Дуглас қуйидаги маълумотлар жадвалини тузган. (1- жадвал ) [Paul H.Douglas, The Theory of Wages.-New York, 1934] : 1-жадвал Йил Y K L Йил y K L 1899 100.0 100.0 100.0 1912 177.0 226.0 155.0 1900 101.0 107.0 104.8 1913 184.0 236.0 156.2 1901 112.0 114.0 110.0 1914 180 244.0 152.2 1902 122.0 122.0 117.2 1915 180 266.0 155.8

1903 124.0 131.0 121.9 1916 225.0 298.0 183.0 1904 122.0 138.0 115.6 1917 227.0 335.0 197.5 1905 143.0 140 125.0 1918 223.0 366.0 201.1 1906 152.0 163.0 134.2 1919 218.0 387.0 195.9 1907 151.0 176.0 139 1920 231.0 407.0 194.4 1908 126.0 185.0 123.2 1921 170 417.0 146.4 1909 155.0 198.0 142.7 1922 240.0 431.0 160.5 1910 150 208.0 147.0 1911 153.0 216.0 148.1 Жадвалдаги маълумотлар асосида қилинган ҳисоб-китоблар қуйидаги натижаларни беради: a 0.956;  0.245;  0.767; R* 2 0.95. Демак, тенглик бажарилмоқда. Ишлаб чиқариш саноатининг ривожланиш қонуниятларини башорат қилиш мақсадида, жадвалдаги берилганларга таянган ҳолда, y ва K, L орасидаги боғланишни ( 9) кўринишда изланади. Масала юқоридаги жадвал берилганларга кўра номаълум ларни сонли қийматини топишдан иборат. (9) кўринишдаги функциялар хозирги пайтда Кобб-Дуглас функцияси номи билан машҳур бўлиб, кўриниб турибдики, y чизиқли функция эмас. Масалани соддалаштириш учун (9)ни ҳар икки томонини логарифмласак, (10) кўринишни ҳосил қиламиз. Агар белгиласак, (10) қуйидаги кўринишга келади: ларни топиш учун энг кичик квадратлар усулини қўлласак, бўлади.

Шундай қилиб Кобб-Дуглас моделини кўриниши бўлар экан. CES-функциясини ночизиқли энг кичик квадратлар усули бўйича баҳолаш Юқорида кўрилган Кобб-Дуглас функцияси билан бирга ресурсларни алмашишнинг ўзгармас эластиклиги функцияси дан (CES-функция-constant elasticity of substitution) ҳам турли тадқиқотларда фойдаланилади. Бу функциянинг умумий кўриниши: , a i >o, i I , бунда бўлиб,  >0 бўлганда 0<  <1, -1<  <o бўлганда эса  >1 бўлади. CES-функцияни ўрганиш учун икки факторли макроэкономик функция деб юритиладиган , a o >o, a 1 >o, a 2 >o функцияни кўрамиз. Бу функция 1961 йилда К.Эрроу, Х.Ченери, Б.Минал ва Р.Солоу томонидан киритилган. Кўпинча , бўлган ҳол иқтисодий жараёнларда учрайди. Биз кейинги мулоҳазаларда шу шарт бажарилган деб қараймиз. (қулайлик учун а 0 а, деб белгилаймиз). У ҳолда илмий-техник тараққиётни ҳисобга олинса, CES- функция қуйидагича ё илади: (1) Маълумки, вақтинча алмашиш эластиклиги y F(K,L) чизиқли бир жинсли ишлаб чиқариш функцияси учун қуйидагича топилар эди: . (2)

Кобб-Дуглас функцияси учун CES-функция учун эса . Шундай қилиб, CES-функцияси учун ва шунингдек, Кобб-Дуглас функцияси каби ўзгармасдир. Агар   0 бўлса,   1, яъни биз Кобб-Дуглас функциясига келамиз. Демак, CES-функция Кобб-Дуглас функциясининг умумлашган варианти экан. (1) формулани логарифмланса ҳам у чизиқли бўлмаган функцияни ифодалайди. Шунинг учун унинг параметрларини ночизиқли дастурлаш усуллари ёрдамида аниқланади. Ҳозирги пайтда уларни энг кичик квадратлар усули ёрдамида баҳолашда компьютер техникасидан кенг фойдаланилмоқда. CES-функциясини логарифимлаш ёрдамида қуйидаги кўринишга келтирилади: бу ерда y i ,K i ,L i , 1,2,…m, - кузатиш натижалари, , F i - қолдиқ. Энг кичик квадратлар усулига кўра минималлаштирилади

O'xshashlar

Иктисодий – статистик усуллар ва эконометрик моделлар

Ухшашли моделлар

Таклидий моделлар

Корреляцион моделлар

Тармоkлараро моделлар