logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Funktsiyalarni interpolyatsiyalash

Funktsiyalarni interpolyatsiyalash

Yuklangan vaqt:

16.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.5 KB
Ko'chirib olish
Funktsiyalarni interpolyatsiyalash Reja: 1. Masalaning qo`yilishi. 2. CHekli ayirmalar va ularning xossalari. 3. N’yutonning 1 interpolyatsion formulasi. 4. N’yutonning 2 interpolyatsion formulasi. 5. CHekli ayirmalar jadvali va N’yutonning interpolyatsion formulalari uchun ishchi algoritmlar. Tayanch iboralar: Interpolyatsiyalar, ayirma, chekli ayirma, yig’indi, n-tartibli ayirma, N’yutonning interpolyatsion formulalari, interpolyatsiya tugun, interpolyatsiya kadami, chiziqli, parabolik, analitik ko`rinish, koldik xad, orkaga qarab interpolyatsiyalash. 1. MASALANING QO`YILISHI Aksariyat hisoblash usullari masalaning qo`yilishida katnashadigan funktsiyalarni unga biror muayyan ma`noda yaqin va tuzilishi soddarok bo`lgan funktsiyalarga almashtirish goyasiga asoslangan. Bu bobda funktsiyalarni yaqinlashtirish masalasining eng sodda va juda keng qo`llaniladigan qismi — funktsiyalarni interpolyatsiyalash ma-salasi kurib chikiladi. Interpolyatsiya masalasining moxiyati quyidagidan iborat. Faraz kilaylik u=f(x} funktsiya jadval ko`rinishida berilgan bo`lsin: Y 0 = f(x 0 ), y 1 = f(x 1 ),…, y n = f(x n ) Odatda interpolyatsiyalash masalasi quyidagicha ko`rinishda qo`yiladi: Shundai n- tartiblidan oshmagan R(x) = R n (x) ko`pxad topish kerakki, P(x i ) berilgan x i (i=0,1,1,…,n) nuqtalarda f(x) bilan bir xil qiymatlarni qabul kilsin, ya`ni P(x i ) = y i . Bu masalaning geometrik ma`nosi quyidagidan iborat: darajasi p dan ortmaydigan shunday y = P n (x) = a 0 x n + a 1 x n-1 + … + a n (4.1) ko`pxad kurilsinki, uning grafigi berilgan M i (x i , u i ) ( i = 0,1, … n ) nuqtalardan utsin (9-rasm). Bu erdagi x i ( i=0,1,2,…n ) nuqtalar interpolyatsiya tugun nuqtalari yoki tugunlar deyiladi. R(x) esa interpolyatsiyalovchi funktsiya deyiladi. 9- rasm Amalda topilgan R(x) interpolyatsion formula f(x) funktsiyaning berilgan x argumentningx 0y M n M 0 M 1 y = P n (x) x 0 x 1 x 2 x n y=f(x) (interpolyatsiya tugunlaridan farqli) qiymatlarini hisoblash uchun qo`llaniladi. Ushbu operatsiya f u n k t s i y a n i i n t e r p o l y a t s i y a l a s h deyiladi. (Agar x  (a,b) bo`lsa i n t e r p o l y a t s i y a l a s h x  (a,b) bo`lsa, e k s t r a p o l y a t s i y a l a s h deyiladi). 2. CHEKLI AYIRMALAR VA ULARNING XOSSALARI Faraz kilaylik argumentning o`zaro teng o`zoklikda joylashgan x i =x 0 +ih , x i = x i+1 - x i = h = const ( h -jadval kadami) qiymatlarida f(x) funktsiyaning moc ravishdagi y i =f(x i ) qiymatlari berilgan bo`lsin. Birinchi tartibli chekli ayirmalar deb  y i =f(x i+1 ) - f(x i ) = y i+1 - y i (4.2) ifodaga ikkinchi tartibli chekli ayirmalar deb  2 y i =  (  y i ) =  y i+1 -  y i = y i+2 -2 y i+1 + y i (4.3) ifodaga va xokazo n-tartibli chekli ayirmalar deb  n y i =  (  n-1 y i ) =  n-1 y i+1 -  n-1 y i (4.4) ifodaga aytiladi. CHekli ayirmalarni quyidagi 4.1- jad val ko`rinishida kam olish mumkin. 4.1-jadval x i y i  y i  2 y i  3 y i  4 y i … x 0 y 0  y 0  2 y 0  3 y 0  4 y 0 x 1 y 1  y 1  2 y 1  3 y 0 x 2 y 2  y 2  2 y 2 x 3 y 3  y 3 x 4 y 4 … (4.2) dan quyidagiga e gamiz y i+1 = y 1 +  y i = (1+  ) y i (4.5) Bu erdan ketma-ket quyidagilarni keltirib chikaramiz: y i+2 = (1+  )y i+1 = (1+  ) 2 y i , y i+3 = (1+  )y i+2 = (1+  ) 3 y i …..……………………….. y i+n = (1+  ) n y i N’yuton binomi formulasidan foydalanib, quyidagiga ega bo`lamiz: y i+n =y i +C n 1  y i + … +  n y i Bundan esa:             i n i n n i n n i n i n i n y y C y C y y y 1 ... 1 1 1 1 1 2 2 1 1               yoki   i n i n n i n n i i n y y C y C y y 1 ... 2 2 1 1 1           (4.6) Masalan, (4.6) dan  2 y i = y i+2 -2y i+1 +y i ,  3 y i =y i+3 -3y i+2 +3y i+1 -y 1 va x.k. CHekli ayirmalar quyidagi x o s s a l a r g a ega. 1.Funktsiyalar yig’indisining (ayirmasining) chekli ayirmasi funktsiyalarning chekli anirmalari yig’indisiga (ayirmasiga) teng:  n (f(x)   (x))=  n f(x)   n  (x). 2. Funktsiya o`zgarmas songa ko`paytirilsa, uning chekli ayirmasi usha songa ko`payadi:  n (k  f(x))=k   n f(x). 3. n-tartibli chekli ayirmaning /p-tartibli chekli ayirmasi (p+t)- tartibli chekli ayirmaga teng:  m (  n y)=  m+n y. 4. n-tartibli ko`paddning p-tartibli chekli ayirmasi o`zgarmas songa, n+1 - tartibli chekli ayirmasi esa nolga teng. Misol. Jadval kadamini h=1 va dastlabki qiymatni x o = 0 deb xisoblab, u = 2x 3 - 2x 2 + Zx - 1 ko`pxadning ayirmalar jadvali to`zilsin. E c h i s h . u ning x 0 =0, x 1 =1, x 2 =2, x 3 =3 nuqtalardagi qiymatlarini hisoblaymiz: y 0 = -1, y 1 =2, y 2 = 13, y 3 = 44. Bundan esa quyidagilar kelib chikadi:  y 0 =y 1 -y 0 =3,  y 1 =y 2 -y 1 =11,  2 y 0 =  y 1 -  y 0 =8. Bu qiymatlarni 4.2- jadvalga joylashtiramiz: 4.2-jadval x y  y  2 y  3 y 0 -1 8 1 2 11 8 12 2 13 31 20 12 3 44 63 32 12 4 107 107 44 5 214 … … … … … Berilgan funktsiya Z- darajali kundad bo`lganligi sa-babli uning 3-tartibli ayirmasi o`zgarmas son bo`lib,  3 y=12 bo`ladi. Jadvalning kolgan ustunlari  2 y i+1 =  2 y i +12, (i=0,1,2,…);  y i+1 =  y i +  2 y i (i=1,2,…); y i + 1 =y i +  y i (i=2,3,..) formulalar yordamida to`ldiriladi. 3. N’YUTONNING 1- INTERPOLYATSION FORMULASI Faraz kilaylik y=f(x) funktsiya uchun y 1 =f(x) qiymatlar berilgan va interpolyatsiya tugunlari teng o`zoklikda joylashgan bo`lsin, ya`ni x 1 =x 0 +ih (I=0,1,2,…,h) ( h – interpolyatsiya kadami). Argumentning moc qiymatlarida darajasi h dan oshmaydigan moc qiymatlar oladigan ko`pxad tuzish lozim bo`lsin va bu ko`pxad kuiidagi ko`rinishga ega bo`lsin: P n (x) = a 0 +a 1 (x-x 0 )+a 2 (x-x 0 ) (x-x 1 )+…+a n (x-x 0 ) (x-x 1 )…(x-x n-1 ). (4.7) Bu n-tartibli ko`pxad. Interpolyatsiya masalasidagi shartga ko`ra R(x) ko`pxad x 0 , x 1 , …, x n interpolyatsiya tugunlarida P n (x 0 )=y 0. P n (x 1 )=y 1 , P n (x 2 )=y 2 ,... P n (x n )=y n qiymatlarni qabul kiladi. x=x 0 deb tasavvur etsak, (4.7) formuladan y 0 =P n (x 0 )=a 0 , ya`ni a 0 =y 0 . So`ngra x ga x 1 va x 2 larning qiymatlarini berib, ketma-ket quyidagiga ega bo`lamiz: y 1 =P n (x 1 )=a 0 +a 1 (x 1 -x 0 ) , bundan h у а 0 1   y 2 =P n (x 2 )=a 0 +a 1 (x 2 -x)+a 2 (x 2 -x 0 )(x 2 -x 1 ) , ya`ni y 2 - 2  y 0 - y 0 =2h 2 a 2 yoki y 2 -2y 1 +y 0 =2h 2 a 2 , bundan 20 2 2 !2 h y a   Bu jarayonni davom ettirib, x=x n uchun kuiidagi ifodani hosil kilamiz: n n n h n y a ! 0   Topilgan a 0 , a 1 , a 2 ,…a n koeffitsientlarning qiymatlari ni (4.7) formulaga kuysak,           1 0 0 1 0 20 2 0 0 0 ... ! ... !2 !1              n n n n x x x x y n y x x x x h y x x h y y x P (4.8) ko`rinishga ega bo`lamiz. Bu formulada q h x x   0 , ya`ni x = x 0 +hq belgilash kiritilsa, u xolda ,1 0 1       q h h x x h x x,22 0 2   q h hxx h xx va x.k. Natijada N’yutonning 1- interpolyatsion formulasiga ega bo`lamiz:           0 0 2 0 0 0 ! 1 ... 1 ... !2 1 y n n q qq y qq y q y qh x P x P n n n                 (4.9) N’yutonning 1-interpolyatsion formulasini [ a, b ] ning boshlangich nuqtalarida qo`llash qulay. Agar p== 1 bo`lsa, u xolda P 1 (x)=y 0 +q  y 0 ko`rinishdagi chiziqli interpolyatsion formulaga, p=2 bo`lganda esa     0 2 0 0 2 2 1 y qq y q y x P       ko`rinishdagi parabolik interpolyatsion formulaga ega bo`lamiz. N’yutonning 1-formulasini oldinga qarab interpolyatsiyalash formulasi ham deyiladi. (4.9) formulaning koldik, xadi            1 1 ! 1 ...1       n n n f n n q qq h x P (4.10) bu erda   [ x 0 , x n ] Funktsiyaning analitik ko`rinishi har doim ham ma`lum bulavermaydi. Bundai xollarda chekli ayirmalar to`zilib,   1 0 1 1     n n n h y f  deb olinadi. U xolda N’yutonning birinchi interpolyatsion formulasi uchun xatolik           0 1 ! 1 ...1 y n n q q q x P n n       (4.11) formula orqali topiladi. Misol . u=lgx funktsiyaning 4.3-jadvalda berilgan qiymatlaridan foydalanib, uning x=1001 bo`lgan xoldagi qiymatini toping. 4.3-jadval x y Δ y Δ 2 y Δ 3 y 1000 3,0000000 43214 - 426 8 1010 3,0043214 42788 - 418 9 1020 3,0086002 42370 - 409 8 1030 3,0128372 41961 - 401 1040 3,0170333 41560 1050 3,0211893 E c h i s h . CHekli aiirmalar jadvalini to`zamiz. 4.3- jadvaldan ko`rinib turibdiki, 3-tartibli chekli ayirma o`zgarmas, shu sababli (4.9) formula uchun n=3 olish etarli:          0 3 0 2 0 0 3 !3 2 1 !2 1 y q qq y qq y q y x P xy            x=1001 uchun q = 0,1 ( h=10 ). Shuning uchun 0004341, 3 0000008, 0 6 9, 1 9, 0 1, 0 0000426, 0 2 9, 0 1, 0 0043214, 0 1, 0 0000000, 3 1001 lg             Endi koldik xadni baxolaymiz. (4.10) formulaga asosan n=3 bo`lganda quyidagiga egamiz:        4 4 3 !4 3 2 1 f q q qq h x R      bu erda 1000<  <1030. f(x) =lgx bo`lgani sababli  e x x f lg!3 4 4  ; shuning uchun     e f lg 1000 !3 4 4   . h=10 va q=0,1 uchun quyidagiga ega bo`lamiz:     9 4 4 3 10 5,0 1000 4 lg 10 9,2 9,1 9,0 1,0 1001          e R Shunday kilib, koldik xad R 3 (1001)  0,5  10 -9 ekan. 4. N’YUTONNING 2 - INTERPOLYATSION FORMULASI N’yutonning birinchi interpolyatsion formulasi jadvalning boshida va ikkinchi formulasi esa jadvalning oxirida interpolyatsiyalash uchun muljallangan. N’yuton ning ikkinchi interpolyatsion formula-sini keltirib chikaramiz. Faraz kilaylik y=f(x) funktsiyaning n+1 ta qiymati ma`lum bo`lsin; ya`ni argumentning n=1 ta x 0 , x 1 , x 2 , …, x n qiymatlarida funktsiyaning qiymatlar y 0 , y 1 , y 2 , …, y n bo`lsin. Tugunlar orasidagi masofa h o`zgarmas bo`lsin. Quyidagi ko`rinishdagi interpolyatsion ko`pxadni ko`ramiz: P n (x)=a 0 +a 1 (x-x n )+ a 2 (x-x n )(x-x n -1) + a 3 (x-x n )(x-x n -1)(x-x n -2)+ … + + a n (x-x n )(x-x n-1 ) … (x-x 1 ) (4.12) Bunda katnashayotgan a 0 , a 1 , …, a n noma`lum koeffitsientlarni topishni x=x n bo`lgan xoldan boshlash kerak. So`ngra argumentga x n-1 , x n-2 , … qiymatlar berib, kolgan koeffitsientlar animanadi. Yuqorida kurilgan muloxazalarni (4.12) formula uchun ham qo`llasak, u xolda noma`lum koeffitsientlar a 1 , a 2 , a 3 ,…, a n larni topish uchun quyidagilarni hosil kilamiz:nn n n n n hn y a h y a h y a y a ! ..., , !2 , !1 , 0 22 2 2 1 1 0       Topilgan koeffitsientlarning qiymatlarini (4.12) formulaga kuysak,            1 0 1 22 2 1 ... ! ... !2 !1 x x x x h n y x x x x h y x x h y y x P n n n n n n n n n n              (4.13) ko`rinishdagi N’yutonning ikkinchi interpolyatsion formulasi kelib chikadi. Bu formulada q=(x-x n )/h belgilash kiritsak,         0 2 2 1 ! 1 ...1 ... !2 1 y n n q q q y q q y q y x P n n n n n               (4.14) hosil bo`ladi. Ba`zan bu formulani orkaga qarab interpolyatsiyalash formulasi ham deyiladi. (4.14) formuladan [ a,b ] kesmaning oxirgi nuqtalarida foydalanish qulayrokdir. N’yutonning ikkinchi interpolyatsion formulasining koldik xadini baxolash formulasi quyidagicha bo`ladi:            1 1 !1 ...1       n n n F n n q qq h x P bu erda q=(x-x n )/h,   [ x 0 , x n ] Agar funktsiyaning analitik ko`rinishi ma`lum bo`lmasa, u xolda chekli ayirmalar to`zilib,   1 0 1 1     n n n h y f  deb olinadi. Shuning uchun N’yutonning ikkinchi interpo lyatsion formulasi uchun xatolik formulasi           n n n y n n q q q x P 1 !1 ...1       bo`ladi. Misol. u= lgx funktsiyaning 4.4-jadvalda bermlgan qiymatlaridan foydalanib, uning x=1044 dagi qiymatini hisoblang ( h =10). 4.4- jadval X y 1000 3,0000000 1010 3,0043214 1020 3,0086002 1030 3,0128372 1040 3,0170333 1050 3,0211893 E c h i s h . CHekli ayirmalar jadvalini to`zamiz: 4.5.-jadval x U  u  2 u  3 u 1000 3,0000000 73214 - 426 8 1010 3,0043214 42788 - 418 9 1020 3,0086002 42370 - 409 8 1030 3,0128372 41961 - 401 1040 3,0170333 41560 1050 3,0211893 x n =1050 bo`lsin, u xolda6.0 10 1050 1044      h x x q n 4.5- jadvaldagi tagiga chizilgan ayirmalardan foydalangan xolda (4.14) formulaga asosan quyidagiga ega bo`lamiz:             0187005, 3 0000008, 0 6 2 6, 0 1 6, 0 6, 0 0000401, 0 2 1 6, 0 6, 0 0041560, 0 6, 0 0211893, 3 1044 lg                     

O'xshashlar

Funktsiyalarni interpolyatsiyalash. Lagranjning interpolyatsion formulasi. Ekstrapolyatsiya
Aniqmas integrallarni hisoblash
Trigonomеtrik funksiyalarni intеgrallash
Ayrim irratsional funksiyalarni intеgrallash
Ayrim irratsional funksiyalarni intеgrallash