Функция хакида асосий тушунчалар - Algebra - Referatlar

Функция хакида асосий тушунчалар

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

605.5 KB

Ko'chirib olish

Функция ҳақида асосий тушунчалар Режа: 1. Ўзгармас ва ўзгарувчи миқдорлар. 2. Функция тушунчаси. 3. Функциянинг берилиш усуллари. 4. Функциянинг айрим ҳоллари 5. Функциянинг лимит ива унинг асосий хоссалари. 6. Аниқмасликлар ва уларни очиш.

Таянч иборалар ва тушунчалар Ўзгармас ва ўзгарувчи миқдорлар , функция тушунчаси , функция аниқланиш соҳаси , қийматлар тўплами , аналитик усул , график усул , жадвал усул , ошкор ва ошкормас функциялар , функциянинг алгоритмик берилиши , мураккаб функция , тескари функция , функция лимити ва унинг хоссалари , кетма - кетлик , чексиз катта миқдор , чап ва ўнг лимитлар , чексиз кичик функция , кўпайтманинг ва бўлинманинг лимити , биринчи ажойиб лимит , аниқмасликларни очиш , 1. Ўзгармас ва ўзгарувчи миқдорлар. Қаралаётган жараёнда бир хил сон қийматларини қабул қиладиган миқдорларга ўзгармас миқдорлар дейилади. Масалан, қандай радиусли айлана олмайлик, унинг узунлигининг деаметрига нисбати бир хил  сондан иборат бўлади. Бу ҳолда нисбат ўзгармас миқдордир. Қаралаётган жараёнда ҳар хил сон қийматлари қабул қиладиган миқдорларга ўзгарувчи миқдорлар дейилади. Масалан, ҳаво ҳарорати (температураси), вақт, ҳаракатнинг тезлиги ўзгарувчи миқдорлардир. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Ҳамма ўзгарувчи миқдорларни бирданига ўрганиб бўлмайди. Энди иккита ўзгарувчи миқдорлар орасидаги боғланишни қараймиз. 2. Функция тушунчаси. Функция тушунчаси математиканинг энг асосий тушунчаларидан бири бўлиб, унинг ёрдамида табиат ва жамиятдаги кўп жараён ва ҳодисалар моделлаштирилади. Математик таҳлилда элементлари ҳақиқий сонлардан иборат, бўлган тўпламларни қараймиз. X ва Y лар ҳақиқий сонлар тўплами бўлсин. X x тўпламда, Y y тўпламда ўзгарсин. Таъриф. X x ҳар бир x га бирор қоида ёки қонун бўйича Y y дан битта y мос қўйилса, X тўпламда функция берилган (аниқланган) деб аталади ва у ) (x f y

символ билан белгиланади. Айрим ҳолларда xf y ҳам деб белгиланадики, бунда компьютерда олдин x қиймати олиниб, кейин ҳисобланадиган символ олинади. Бунда X тўпламга функциянинг аниқланиш соҳаси , Y тўпламга ўзгариш соҳаси ёки қийматлар тўплами дейилади. Одатда функция аниқланиш соҳасини D , қийматлар тўпламини E билан белгиланади. Шундай қилиб, ҳар бир элемент X x га битта ва фақат битта Y y мослик ўрнатилган бўлса, бу мосликка X тўпламда функция аниқланган дейилади. x га эркли ўзгарувчи ёки аргумент, y га эса эрксиз ўзгарувчи ёки x нинг функцияси дейилади. Шундай қилиб, функция берилган бўлиши учун: 1) X тўплам берилиши керак (кўп ҳолларда уни x билан y ўзгарувчиларнинг боғланишига кўра топилади); 2) x ўзгарувчининг X тўпламдан олинган ҳар бир қийматига унга мос қўйиладиган y ни аниқлайдиган қоида ёки қонун берилиши керак. (таърифда уни f символ билан белгиладик). Масалан; 1) ) , (    X f тўпламга тегишли бўлган ҳар бир сонга унинг ўзини ўзига кўпайтириб, яъни квадратга кўтариб мос қўйувчи қоида бўлсин. Бу ҳолда 2x y функция ҳосил бўлади. Бу функция ) , (    оралиқда аниқланган; 2) f ҳар бир    ,0 x сонга шу сондан олинган квадрат илдизни мос қўйсин. Бу x y функцияни ифодалайди. Унинг аниқланиш соҳаси     ,0 бўлади. 1-мисол. x x y     4 1 3 функциянинг аниқланиш соҳасини топинг. Ечиш. Маълумки, функциянинг аниқланиш соҳаси x нинг шундай қийматлари тўпламики, бунда y функция ҳақиқий сон қийматларга эга бўлиши керак. Берилган функцияда 0 4 ,0 3     x x бўлгандагина x нинг ҳар бир қийматига мос келадиган y нинг қиймати ҳақиқий бўлади. Бу тенгсизликлар системасидан, 4 ,3   x x б њ либ, яъни 4 3   x бўлишини топамиз. Демак, берилган функциянинг аниқланиш соҳаси  4,3 бўлади.

3. Функциянинг берилиш усуллари. Функция таърифида келтирилган x ўзгарувчининг ҳар бир қийматига мос қўйиладиган y ни аниқловчи қоида ёки қонун турлича бўлиши мумкин. Демак, функциянинг берилиши ҳам турличадир. Функция аналитик , жадвал ва график ҳамда компьютер усуллари ёрдамида берилиши мумкин: 1) функцияинг аналитик усул билан берилишида, x ўзгарувчининг ҳар бир қийматига мос келадиган y нинг қиймати, x аргумент устида алгебраик амалларнинг бажарилиши натижасида, яъни формулалар ёрдамида берилади. Масалан, )3 ( log , 3 ,3 5 ,1 2 1 2 2 3          x y y x x y x y x ; 2) њ згарувчилар орасидаги боғланиш жадвал кўринишида берилиши мумкин. Масалан, кузатиш натижасида сутни ёпиқ идишда қиздирилганда 1P босим остида унинг қайнаш температураси 2 1, P t босим остида қайнаш температураси 2t ва ҳ.к. бўлишини топганда қўйидаги жадвал келиб чиқади . Босим P 1P 2P … nP Температура t 1t 2t … nt Бундан кўринадики P босим билан t температура орасида боғланиш бўлиб, P аргумент, t функция бўлади. Функциянинг бундай берилишига жадвал усулда берилган дейилади. Бундай усул кўпроқ тажрибаларда ишлатилади. 3) Функциянинг график усулида берилишида, x ва y ўзгарувчилар орасидаги боғланиш текисликдаги бирор чизиқ ёрдамида берилади. Бунда X ва Y тўпламлар орасидаги мослик график билан берилади. XOY текис- ликда l чизиқ берилган бўлсин. x нинг қийматига мос келган y нинг қийматини, топиш учун x нуқтадан OX ўқига перпендикуляр ўтказамиз. У l чизиқни битта A нуқтада кесиб ўтади. A нуқтадан OY ўқига перпендикуляр ўтказамиз, бу перпендикулярнинг OY ўқи билан кесишиш нуқтаси, y нинг x га мос қиймати бўлади. Маълумки, бундай мослик l чизиқ ёрдамида бажарилади. Функциянинг бундай берилиши, график

усулда берилган дейилади. Функциянинг график усулида берилишидан, уни аналитик усул билан ифодалаш қийин бўлган ҳолларда ва функциянинг сифат ўзгариши график усулда яхши кўринадиган ҳолларда фойдаланилади. Масалан, физикавий тажрибалар жараёнида осциллографдан олинадиган график. 4) алгоритмик ёки компьютер усули . Функциянинг бундай усулда берилишида x нинг ҳар бир қиймати учун, ) (x f y функциянинг қийматини ҳисоблайдиган алгоритим ёки программа берилган бўлади. Бундай программа ЭҲМга қўйилган бўлиб функциянинг қиймати автоматик ҳисобланади. 4. Функциянинг айрим ҳоллари 1. Ошкор ва ошкормас функциялар. Функция ) (x f y кўринишда, яъни y га нисбатан ечилган бўлса, унга ошкор функция дейилади. Функция 0 ) , (  y x F кўринишда берилган бўлса, яъни y га нисбатан ечилмаган бўлса, ошкормас функция кўринишда берилган дейилади. Масалан, x y x y x y 4 , sin ,5 3 2     функциялар ошкор кўринишда; 0 3 ,0 6 3 2 2       xye x y x функциялар ошкормас кўринишда берилган. Шуни таъкидлаймизки ҳамма 0 ) , (  y x F кўринишдаги тенглик ҳам функцияни ифодалай бермайди. Масалан, 0 4 2 2   y x тенглама функцияни ифодаламайди, чунки x нинг ҳар бир қийматига y нинг ќ а љ и љ ий сон қийматини мос қўйиш мумкин эмас. 2. Мураккаб функция. ) (u f y бўлиб, ) (x u  функция берилган бўлса, y функцияга ) (x  функциянинг функцияси ёки y га x нинг мураккаб функцияси дейилади. Масалан, )1 lg( 2  x y функцияда 1 2 x u бўлиб. y x нинг мураккаб функцияси бўлади. Бундан ташқари 3 2 3 5 2 )1 ( , 3 ),1 sin(       x y y x y x ва ҳ.к. лар ҳам, мураккаб функцияга мисол бўлаолади. 3. Тескари функция . ) (x f y функция берилган бўлсин. y функциянинг қийматлар тўпламидаги ҳар бир қийматига x аргументнинг аниқланиш соҳасидан битта қиймати мос қўйилган бўлса, берилган

функцияга тескари ) (y d x функция берилган бўлади ва ) ( ) ( d E f D  ва ) ( ) ( d D f E  ҳар бир ) ( ) ( 0 d E f D x   ва ) ( ) ( 0 d D f E y   бўлиб. ) ( 00x f y  фақат ) ( 0 0 y d x  учун бажарилади. Масалан 3 2   x y функцияга тескари функция 3 2   y x , 2/)3 (   y x бўлади. 3x y функция 3y x тескари функцияга эга бўлади. Ўзаро тескари бўлган функцияларнинг графиклари x y тўғри чизиққа нисбатан симметрик бўлади. 5. Функциянинг лимити ва унинг асосий хоссалари 1. 1-таъриф. ) (x f y функция a x нуқтанинг бирор атрофида аниқланган бўлиб, исталган 0 сон учун шундай 0  сон мавжуд бўлсаки,  a x тенгсизликни қаноатлантирадиган барча a x нуқталар учун   A x f ) ( тенгсизлик бажарилса, A чекли сон ) (x f y функциянинг a x нуқтадаги лимити деб аталади ва қуйидагича ёзилади A xf да a x ёки A xfa x     )( )( lim (1) Функция лимитининг таърифидан келиб чиқадики  a x чексиз кичик бўлганда A x f ) ( ҳам чексиз кичик бўлади. 2-таъриф. ) (x f y функция, x нинг етарлича катта қийматларида аниқланган бўлиб, исталган 0  сон учун шундай, 0 N мавжуд бўлсаки, Nx  тенгсизликни қаноатлантирувчи барча x лар учун   A x f ) ( тенгсизлик бажарилса, ўзгармас A сон, ) (x f y функциянинг  x даги лимити дейилади, ва A x f x   ) ( lim (2) билан белгиланади. 1-таърифда фақат a x ёки a x бўлган қийматлар қаралса, функциянинг чап ёки ўнг лимит тушунчаси келиб чиқади ва ) ( lim 0 x f a x   , ) ( lim 0 x f a x   (3) билан бегиланади.

3-таъриф. Лимити 0  A бўлган функцияга чексиз кичик функция (ч. кич. ф.) дейилади. 4-таъриф. Лимити   A ёки   A бўлган функцияларга чексиз катта функция (ч. кат. ф.) дейилади ва   ) ( lim x fa x   ) ( lim x fa x (4) билан белгиланади. Лимитнинг таърифидан келиб чиқадики C y ўзгармас миқдорнинг лимити ўзига тенг. Функция лимитининг асосий хоссалари: 1) йиғиндининг лимити . Чекли сондаги функциялар алгебраик йиғиндисининг лимити, қўшилувчи функциялар лимитларининг алгебраик йиғиндисига тенг, яъни ) (1 x f ва ) (2 x f функцияларнинг a x даги лимитлари мавжуд бўлса,   ) ( lim ) ( lim ) ( ) ( lim 2 1 2 1 x f x f x f x f a x a x a x       (5) 2) чекли сондаги функциялар кўпайтмасининг лимити функциялар лимитларининг кўпайтмасига тенг, яъни   ) ( lim ) ( lim ) ( ) ( lim 2 1 2 1 x f x f x f x f a x a x a x       (6) Натижа: Ўзгармас кўпайтувчини лимит белгисидан ташқарига чиқариш мумкин, яъни,   ) ( lim ) ( lim 1 1 x f c x cf a x a x    (7) 3) Иккита функция нисбатининг лимити, махражнинг лимити н њ лдан фарқли бўлса, бу функциялар лимитларининг нисбатига тенг, яъни   0 lim 2   x fa x бўлса,    x f x f x f x f a x a x a x 2 1 2 1 lim lim ) ( ) ( lim     (8) бўлади.

Лимитларни ҳисоблашда қуйидаги лимитлардан фойдаланилади: 1 sin lim   x x a x ; (9) ... 71828,2 , ) 1( lim 1 1 lim /1 0            e e x x x x   (10) Бу лимитларга мос равишда биринчи ва иккинчи ажойиб лимитлар дейилади. 6. Аниқмасликлар ва уларни очиш 1.Аниқмасликлар. ) ( ) ( lim x x f a x   лимитни ҳисоблашда ) ( ), ( x x f  функциялар ч.кич.ф. лар бўлса, ) ( /) ( x x f  нисбатга a x да (0/0) кўринишдаги аниқмаслик дейилади . ) ( ), ( x x f  ф ункциялар ч.кат.ф. лар бўлса, ) ( /) ( x x f  нисбатга a x да ) / (   кўринишидаги аниқмаслик дейилади . Худди шунга ўхшаш 0 0, 0 , 0 ,     аниқмасликлар       )( 1 ) ( lim ) ( ) ( lim ,) ( ) ( lim x a x a x a x x f ва x x f x x f         лимитларни ҳисоблашда келиб чиқади. Бундай ҳолларда лимитларни ҳисоблашга аниқмасликларни очиш дейилади . )0/0( ва (   / ) кўринишдаги аниқмасликларни очишда қуйидаги хоссадан фойдаланилади: ) (x f ва ) (x  функциялар a x нуқтанинг бирор атрофидаги ҳамма нуқталарда ўзаро тенг бўлса, уларнинг a x даги лимити ҳам тенг бўлади. Масалан, )3 (2 9 ) ( 2    x x x f ва 2 3 ) (   x x  функциялар x нинг 3 x дан бошқа ҳамма қийматлари учун тенг, чунки 2 3 )3 (2 )3 )(3 ( )3 (2 9 2         x x x x x x Юқоридаги хоссага асосан, ) ( lim ) ( lim x x f a x a x     бўлади, яъни 3 2 6 2 3 lim )3 (2 9 lim 3 2 3         x x x x x

натижага эга б њ ламиз. Функцияларнинг лимитини топишга бир неча мисоллар қараймиз. 1-мисол. 6 5 6 6 5 lim    x x x эканлигини функция лимитининг таърифидан фойдаланиб исботланг. Ечиш. Буни исботлаш учун x x x f 6/)6 5( ) (   ўзгарувчи миқдор ва 6/5 A ўзгармас миқдор орасидаги фарқ  x да чексиз кичик функция эканлигини кўрсатиш кифоя. Демак, x x x x x x x 1 6 6 6 5 6 5 6 5 6 6 5        x/1 ўзгарувчи миқдор  x да чексиз кичик функциядан иборат. Шундай қилиб, .6/5 6/)6 5( lim    x x x . 2-мисол. 7 )4 5 2( lim 2 3     x x x эканлигини исботланг ҳамда x ва )4 5 2( 2   x x ларнинг қийматлари жадвали билан тушунтиринг. Ечиш. 3 x бўлганлиги учун  3 x чексиз кичик миқдордир.  3 x ни 7 )4 5 2( 2    x x айирмага қўйиб,           7 2 7 4 5 15 2 12 18 7 4 5 15 ) 6 9(2 7 4 ) 3(5 ) 3(2 2 2 2 2                       натижага эга б њ ламиз.  чексиз кичик функция бўлганлиги учун   7 2 2 ҳам чексиз кичик бўлади. Шундай қилиб, 7 )4 5 2( lim 2 3     x x x исбот бўлди. Энди юқоридаги ҳолатни x аргумент, 4 5 2 2   x x функция қийматлари жадвали билан кўрсатайлик. Маълумки 3 x интилади. x 2 2,5 2,8 2,9 2,99 2,999 3 

4 5 2 2   x x2 4 5,68 6,32 6,9302 6,993002 7  Бу жадвалдан кўринадики , аргументнинг 3 га яқинлашиб борувчи қийматлари учун , функциянинг мос қийматлари 7 га яқинлашиб боради , яъни 3x чексиз кичик миқдорга 7 4 5 2 2    x x айирманинг ҳам чексиз кичик миқдори тўғри келади . Юқоридаги жадвалда 3x бўлиб , 3 x ҳолни қарадик . 3x бўлиб , 3 x ҳолни ўқувчига мустақил кўрсатишни тавсия қиламиз . 3- мисол . )3 6 4( lim 2 2    x x x лимитни ҳисобланг . Ечиш . Алгебр a ик йиғиндининг лимити , (5) формула , ўзгармас кўпайтувчини лимит ишорасидан чиқариш (7) формулаларга асосан : 7 3 2 6 2 4 3 lim6 ) lim(4 3 lim lim6 lim4 3 lim lim 6 lim 4 lim )3 6 4( lim 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2                            x x x x x x x x x x x x x x x x x ҳосил б њ лади . Юқоридаги мисолда , лимитларнинг хоссаларига асосан , аргумент x нинг ўрнига унинг лимитик қийматини қўйишга олиб келди . 4- мисол . )6 5 2/()7 4 3( lim 2 2 1      x x x x x лимитни ҳисобланг . Ечиш . Иккита функция нисбатининг лимити (8) формула ҳамда олдинги мисолда фойдаланилган лимитларнинг хоссаларини қўлласак ,           2 3 6 6 1 5 1 2 7 1 4 1 3 6 lim5 lim2 7 lim4 lim3 6 lim 5 lim 2 lim 7 lim 4 lim 3 lim 6 5 2 lim 7 4 3 lim 6 5 2 7 4 3 lim 2 2 1 2 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 2 1 2 1 2 1 2 2 1                                             x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x бўлади. Рационал функцияинг лимитини ҳисоблаш шу функциянинг аргумент x нинг лимитик қийматидаги, қийматини ҳисоблашга келтирилди.

Эслатма. ) (x f элементар функцияларнинг a x интилгандаги лимити ( a аниқланиш соҳасига тегишли) функциянинг a x нуқтадаги қийматига тенг бўлади. Масалан,     4 3 1 3 10lg 8 1 ) 80 1 lg( 8 80 lg lim 2 2 2 1                t t t t t . 5-мисол. 2 5 4 2 3 lim 2 2 1      x x x x x лимитни ҳисобланг. Ечиш. 1x да сурат ҳам, махраж ҳам н o лга айланиб )0/0( кўриниш- даги аниқмаслик ҳосил бўлади. Сурат ва махражни ) )( ( 2 1 2 x x x x a c bx ax      формула ёрдамида чизиқли кўпайтувчиларга ажратамиз. Бунда 1x ва 2x лар 0 2 cbaax квадрат тенгламанинг илдизлари. Демак, 3/5 )4/1 1(4 )3/2 1(3 )4/1 (4 )3/2 (3 lim )4/1 )(1 (4 )3/2 )(1 (3 lim 1 5 4 2 3 lim 1 1 2 2 1                     x x x x x x x x x x x x x б њ лади. 6-мисол. 2 7 3 4 5 6 lim 2 2 1      x x x x x лимитни ҳисобланг. Ечиш.  x да )/(  кўринишдаги аниқмас ифодага эга бўламиз. Бундай аниқмасликни очиш учун касрнинг сурат ва махражини x нинг энг юқори даражалисига, яъни 2x га бўламиз, ҳамда лимитларнинг хоссаларидан фойдалансак 2 0 0 3 0 0 6 ) /2 /7 3( lim ) /4 /5 6( lim /2 /7 3 /4 /5 6 lim 2 7 3 4 5 6 lim 2 2 2 2 2 2                          x x x x x x x x x x x x x x x x бўлади. Бунда 2 2 /2, /7 /4, /5 x x x x лар  x да чексиз кичик функциялардир. 7-мисол. 2 1 9 lim 2 3     x x x лимитни ҳисобланг.

Ечиш. 3 x да сурат ва махраж 0 га тенг бўлади. Махражда 1x иррационал ифода мавжуд, уни суратга ўтказамиз, бунинг учун касрнинг сурат ва махражини 2 1 x га кўпайтирамиз. . 24 4 6 )2 1 )(3 3( )2 1 ( )3 ( lim )3 ( )2 1 )(3 )(3 ( lim 4 1 )2 1 )(3 )(3 ( lim 2 )1 ( )2 1 )(3 )(3 ( lim )2 1 )(2 1 ( )2 1 )(9 ( lim 3 3 3 2 2 3 2 3                                               x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 8-мисол. x x x x 2 cos cos sin lim 4/   лимитни ҳисобланг. Ечиш. x x x 2 2 sin cos 2 cos   бўлганлиги учун 2 1 2/2 2/2 1 4/ sin 4/ cos 1 sin cos 1 lim ) sin )(cos sin (cos sin cos lim sin cos ) sin (cos lim 2 cos cos sin lim 4/ 4/ 2 2 4/ 4/                               x x x x x x x x x x x x x x x x x x x натижани оламиз. 9-мисол. x x x 5 sin lim 0 лимитни биринчи ажойиб лимитдан фойдаланиб ҳисобланг. Ечиш. x5 , деб алмаштирсак, бундан 5/ x , 0 0    x бўлади. Шунинг учун, 5 1 5 sin lim5 5/ sin lim 5 sin lim 0 0 0               x x x , чунки 1 sin lim 0      . 10-мисол. x x x) /3 1( lim   лимитни иккинчи ажойиб лимитдан фойдаланиб ҳисобланг. Ечиш.  x да лимитга ўтсак, 1 кўринишдаги аниқмаслик келиб чиқади. x/3 билан алмаштирсак, бу ердан /3x ҳамда  x да 0   бўлади..Демак,

  3 3 /1 0 /3 0 ) 1( lim ) 1( lim ) /3 1( lim e x x x                келиб чиқади. Шундайқилиб, 3 ) /3 1( lim e x x x    . 11-мисол. )1 2 1 1 ( lim 2 1     x x x лимитни ҳисобланг. Ечиш: 1 x да    )1 /(1 x ва    )1 /(2 2x бўлиб, (    ) кўринишдаги аниқмаслик келиб чиқади. 1 1 1 2 1 1 2 1 1 2 2 2           x x x x x x . Охирги ифода 1 x да )0/0( аниқмас ифода бўлади. Шундай қилиб, 2 1 1 1 lim 1 1 lim )1 2 1 1 ( lim 1 2 1 2 1             x x x x x x x x . 12-мисол. ) 3 ( lim 2 x x x x    лимитни ҳисобланг. Ечиш.  x да   кўринишдаги аниқмаслик келиб чиқади. Қуйидаги шакл алмаштиришни бажарамиз: . 3 3 3 3 3 ) 3 ( 3 ) 3 )( 3 ( 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x                        Охирги ифода  x да ) / (   кўринишдаги аниқмаслик бўлиб, 11- мисолдагидек x нинг юқори даражалисига сурат ва махражини бўлиб, 5,1 2 3 1 1 3 1 /3 1 3 lim / / 3 / / 3 lim 3 3 lim ) 3 ( lim 2 2 2 2 2                     x x x x х x x x x x x x x x x x x x x x бунда  x да 0 /3 x бўлади.

O'xshashlar

Функция хакида асосий тушунчалар

Функция хосиласи

Функция дифференциали

Аналитик функция тушунчаси

Функция тушунчаси, унинг берилиш усуллари, хоссалари. Тескари функция