Ehtimollikning klassik, geometrik va statistik ta`rifi

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

531.5 KB

Ko'chirib olish

Ehtimollar nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi. Hodisalar. Hodisalar algebrasi. Diskret elementar hodisalar fazosi Reja: 1. Ehtimollar nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi. 2. Hodisalar. 3. Hodisalar algebrasi. 4. Diskret elementar hodisalar fazosi

Ehtimollar nazariyasi hozirgi zamon matematikasining muhim, tezlik bilan rivojlanib borayotgan tarmoqlaridan biridir. Ehtimollar nazariyasi XVII asr o`rtalaridan vujudga kela boshlagan.Bu davrda qimor o`yinlari juda keng tarqalgan bo`lib, bu o`yin yirik olimlarning etiborini ham o`ziga jalb qildi. Bu o`yinlarda kuzatilayotgan hodisalar o`ziga xos qonuniyatlarga bo`ysunishini bilgan Gyuygens, Paskal, Ferma, Ya.Bernuli kabi olimlar bu qonunlarni o`rgandilar va ehtimollar nazariyasiga oid ehtimol, matematik kutilma va shunga o`xshash tushunchalarni kiritdilar. Ehtimollar nazariyasining keyingi bosqichidagi rivoji Muavr,Laplas,Gauss,Puasson kabi olimlarning nomlari bilan bog`liq. Ehtimollar nazariyasi rivojida rus matematik olimlari V.YA.Bunyakovskiy. P.L.Chebishev, A.A.Markov, A.M.Lyapunovlarning xizmatlari kattadir. V.Ya.Bunyakovskiyning Rossiyada birinchi bo`lib 1908 yilda yozgan ehtimollar nazariyasidan darsligi ehtimollar nazariyasiga bo`lgan qiziqishning ortishiga t u rtki bo`ldi. Hozirda bu darslik O`zbekiston Milliy kutubxonasida saqlanmoqda. Hozirgi vaqtda ehtimollar nazariyasi bilan shug`ullanuvchilar soni ortib bormoqda. Bunga va matematik statistikaga bag`ishlangan jurnal va kitoblar ko`plab chop etilmoqda. Ehtimollar nazariyasi va matematik statistikaning metodlari ommaviy xizmat ko`rsatish nazariyasi, ishonchlilik nazariyasi, nazariy fizika, biologiya, geografiya, lingvistika, ob-havoni o`rganish, iqtisodiyot va boshqa sohalarida qo`llaniladi. Sobiq ittifoqda Moskva, Leningrad, Kiyev, Toshkent, Vilnyus va boshqa shaharlarda jahonga mashhur maktablar mavjud bo`lgan. Mashhur olimlar S.N Bernshteyn, A.N.Kolmagorov, V.I.Romanovskiy, A.Ya.Xinchin, D.Dub, B.Feller, G.Kramer, Yu.V.Proxorov, N.V.Smirnov, B.V.Gnedenko, A.A.Borovkov, A.V.Skoroxod, I.A.Ibragimov, T.A.Sarimsoqov, S.H.Sirojiddinov, va boshqalar hozirgi zamon ehtimollar nazariyasini rivojlantirishga salmoqli hissa qo`shdilar va qo`shmoqdalar. Respublikamizda

ehtimolchilar maktabi V.I.Romanovskiy va uning shogirdlari T.A.Sarimsoqov va S.X.Sirojiddinovlar va ularning shogirdlari T.A.Azlarov, Sh.Q.Farmonov, A.V.Nagayev, I.S.Badalboyev va boshqalarning nomi bilan bog`liqdir. Markov jarayonlarining O`rta Osiyo ob-havosini o`rganishga tatbiqlari uchun 1948 yilda T. A. Sarimsoqov sobiq ittifoq davlat mukofotiga sazovor bo`lgan. Ehtimollar nazariyasining asosiy tushunchalaridan biri tajriba va tajriba natijasida kuzatilishi mumkin bo`lgan hodisa tushunchalaridir. Tajriba hodisani ro`yobga keltiruvchi shartlar majmui (shartlar kompleksi) S ning bajarilishini ta`minlashdan iboratdir. T.A. Sarimsoqov (1915-1995) V.I.Ramanovskiy (1879-1954 ) S.X.Sirojiddinov (1920-1988)

Ehtimollar nazariyasi tasodifiyatlarning qonuniyatlarini o`rganuvchi matematik fandir. Ehtimollar nazariyasi ommaviy bir jinsli hodisalarning ehtimoliy qonuniyatlarini o`rganadi. Biz tajribani vujudga keltiruvchi shartlar majmui S o`zgarmas bo`lgan holni qaraymiz. 1-misol. Tajriba simmetrik bir jinsli tangani muayyan sharoitda tashlashdan iborat bo`lsin. Tajribadan tajribaga o`tganda ro`y beruchi hodisalar har xil bo`ladi. Masalan: biror tajribada "gerb" ( G ) tushgan bo`lsa, boshqasida tanganing teskari tomoni "raqam" (R) tushishi mumkin. Ta`rif. Tajriba natijasida ro`y berishi oldindan aniq bo`lmagan hodisa tasodifiy hodisa deyiladi. Ta`rif. Tajribaning har qanday natijasi elementar hodisa deyiladi. Ta`rif. Tajriba natijasida ro`y berishi mumkin bo`lgan barcha elementar hodisalar to`plami elementar hodisalar fazosi deyiladi. Elementar hodisalar fazosini  bilan, har bir elementar hodisani      orqali belgilaymiz. Yuqoridagi misolda      2 1 2 1 , , ,         R G dan iborat bo`ladi. 2-misol : Tajriba tangani 2 marta tashlashdan iborat bo`lsin . Bunda elementar hodisalar quyidagilardan iborat:  G G, 1  - ikkala tashlashda ham gerb.  R G, 2  - 1-tashlashda gerb, 2-tashlashda raqam .  G R, 3  - 1-tashlashda raqam, 2-tashlashda gerb.  R R, 4  - Ikkala tashlashda ham raqam.

Bunda elementar hodisalar fazosi 2 2 =4 ta elementdan iborat bo`ladi. Ya`ni  4 3 2 1 , , ,       . Agar tanga n marta tashlansa elementar hodisalar fazosi n2 ta elementdan iborat bo`ladi. 3-misol : Tajriba yoqlariga 1 dan 6 gacha raqamlar joylashgan bir jinsli kubni (o`yin soqqasi) bir marta tashlashdan iborat bo`lsa, elementar hodisalar i i  6,1i bo`ladi. Elementar hodisalar fazosi 6 ta elementdan iborat bo`ladi. 4-misol: Tajriba o`yin soqqasini 2 marta tashlashdan iborat bo`lsin. Bu holda elementar hodisalar  j i ij ,   ko`rinishda bo`ladi. Bu hodisa soqqani 1-tashlashda i raqamli yoq, 2- tashlashda j yoq tushganligini bildiradi. Bu yerda  ij   )6,1 ,( j i va elementar hodisalar soni 6 2 =36 ta bo`ladi. 5-misol : Tajriba nuqtani [0,1] kesmaga tasodifiy ravishda tashlashdan iborat bo`lsin. Bu yerda elementar hodisalar fazosi     , [0,1] to`plamdan iboratdir, ya`ni u kontinium quvvatga ega. Tasodifiy hodisalar lotin alfavitining bosh harflari A,B,C,... bilan belgilanadi. Har qanday hodisa elementar hodisalardan tashkil topgan bo`lib, bu elementar hodisalardan birortasi ro`y bersa, hodisa ro`y berdi deyiladi. Agar A hodisaga kirgan elementar hodisalardan birortasi ham ro`y bermasa A hodisa ro`y bermaydi, unga teskari hodisa ro`y bergan deymiz u A kabi belgilanadi. A va A hodisalar o`zaro qarama-qarshi hodisalar deyiladi. Har bir tajribada albatta ro`y beradigan hodisa muqarrar hodisa deyiladi va Ω bilan begilaymiz. Birorta ham elementar hodisani o`z ichiga olmagan hodisa mumkin bo`lmagan hodisa deyiladi va Ø bilan belgilaymiz. 6-misol: Tajriba o`yin soqqasini bir marta tashlashdan iborat bo`lsin. A tushgan ochko juft bo`lish hodisasi bo`lsin.

$Bu holda A hodisasi tarkibida 3 ta  6 4 2 , ,    elementar hodisalar kiradi. Agar 2  yoki 4  yoki 6  ro`y bersa A hodisasi ro`y bergan bo`ladi. Bu holda A ga qarama-qarshi hodusa } , , { 5 3 1     A . 7-misol: B hodisasi tangani 2 marta tashlashda hech bo`lmaganda bir marta gerb tushish hodisasi bo`lsa  3 2 1 , ,     B va } { 4   B bo`ladi. Agar A hodisani tashkil etgan elementar hodisalar B hodisaga ham tegishli bo`lsa, A hodisa B hodisani ergashtiradi deyiladi. Masalan:  6,3,1  A ,  6,1  B bo`lsa A B  bo`ladi. Ta`rif. A va B hodisalar bir xil elementar hodisalar hodisalar to`plamidan tashkil topgan bo`lsa, A va B hodisalar teng deyiladi va B A  kabi belgilanadi. B A va B A A B    Ta`rif. A va B hodisalarning yig`indisi (birlashmasi) deb A yoki B ning yoki ikkalasining ham ro`y berishidan iborat C hodisaga aytiladi . A va B hodisalarning birlashmasi B A  yoki ( B A ) kabi belgilanadi. Ta`rif. A va B hodisalarning bir vaqtda ro`y berishini ta`minlovchi    lardan tashkil topgan C hodisa A va B hodisalarning ko`paytmasi (kesishmasi) deyiladi va B A yoki B A kabi belgilanadi. Ta`rif. A ning ro`y berishidan B ning ro`y bermasligidan iborat bo`lgan C hodisaga A va B hodisalarning ayirmasi deyiladi va B A\ yoki ( B A  ) kabi belgilanadi. A va B hodisalarning simmetrik ayirmasi ) \ ( ) \ ( A B B A B A    tenglik bilan aniqlanadi. Faraz qilaylik  nuqtani katta to`g`ri to`rtburchak ichiga tushishidan, A hodisasi nuqtaning doira ichiga B hodisasi nuqtaning kichik to`g`ri to`rtburchak ichiga tushishidan iborat bo`lsin. A B Ω$ $U holda , , B A B A A   nuqtaning mos ravishda shtirixlangan sohalarga tushishidan iborat bo`ladi va mos ravishda quyidagi shakllarda tasvirlanadi. A B A  B A  B A\ B A 8-misol. O`yin soqqasi bir marta tashlanganda  5,3,2  A ,  5,3,1  B bo`lsa,  5,3,2,1   B A ,  5,3   B A , 2 \ B A ,    2,1 1 2    B A Ta`rif . Agar    B A bo`lsa, A va B hodisalar birgalikda emas deyiladi. A va A hodisalar uchun quyidagi munosabatlar o`rinli. A B Ω A B Ω A B Ω A B ΩA Ω B$

      A A va A ATa`rif. nA A A ,..., , 2 1 hodisalar uchun     nA A A ... 2 1 bo`lsa ya`ni tajriba natijasida ulardan hech bo`lmaganda bittasi ro`y bersa ular hodisalarning to`la guruhini tashkil qiladi deyiladi. Agar to`la guruhini tashkil qiluvchi nA A A ,..., , 2 1 hodisalar uchun   j i A A ) ( j i n j i ,1 ,  bo`lsa ular birgalikda bo`lmagan hodisalarning to`la guruhini tashkil etadi deyiladi. 9-misol. Tanga bir marta tashlanganda gerb tushish hodisasi 1A raqam tushish hodisasi 2A bo`lsa, bu hodisalarning birgalikda bo`lmagan hodisalar to`la guruhini tashkil qiladi, chunki   2 1 A A ,   2 1 A A Hodisalar ustidagi amallar natijalari yana hodisa bo`lganligi uchun, hodisalar to`plami algebra tashkil qiladi. Bu algebraning birlik elementi muqarrar hodisa  , nol elementi mumkin bolmagan hodisa  bo`ladi. Hodisalar orasida quyidagi munosabatlar (qonunlar) o`rinli. 1.a) A B B A b A B B A       ) , - o`rinalmashtirish qonuni 2.a) C B A C B A b C B A C B A           ) ( ) ( ) , ) ( ) ( - guruhlash qonuni 3.a) A A A b A A A     ) - ayniylik qonuni. 4.a) ) ( ) ( ) ( ) ) ( ) ( ) ( C A B A C B A b C A B A C B A             -taqsimot qonuni. Bu qonunlar o`rinliligi ixtiyoriy elementning tenglikning ikkala tomoniga tegishliligiga ishonch hosil qilish orqali ko`rsatiladi. 4-munosabatning a) qismini isbotlaymiz. Faraz qilaylik ixtiyoriy elementar hodisa ) ( C B A     bo`lsin. Bundan A   va ) ( C B   kelib chiqadi, bundan esa B   yoki agar A   va B   bo`lsa ) ( B A   bo`ladi, bundan ) ( ) ( C A B A      . Agar A   va C   bo`lsa ) ( C A   bo`ladi, bundan ) ( ) ( C A B A      .

Endi faraz qilaylik ) ( ) ( C A B A      bo`lsin, bundan B A   yoki C A   . B A   bo`lsa A   va B   bundan A   , ) ( C B   demak ) ( C B A     . Agar ) ( C A   bo`lsa A   va C B    bundan ) ( C B A     . Tajribalar natijasida ro`y berishi mumkin bo`lgan elementar hodisalar soni sanoqli bo`lgan holga misol ko`ramiz. 10-misol. Tajriba tangani birinchi marta gerb tushguncha tashlashdan iborat bo`lsin. Bu misolda ...},{ 21   bo`lib bu elementar hodisalar quyidagilar:  G 1 -birinchi tashlashda gerb tushgani;   RG 2  - birinchi tashlashda raqam ikkinchi tashlashda gerb tushgan;   RRG 3 birinchi va ikkinchi tashlashda raqam uchinchi tashlashda gerb tushgan; ………………………………………………………………………………..    RG RR k ,.  - birinchi 1 k tashlashda raqam k tashlashda raqam tushgan. ………………………………………………………………………………. Ta`rif. Agar elementar hodisalar fazosi chekli yoki sanoqli miqdordagi elementar hodisalardan iborat bo`lsa, u elementar hodisalarning diskret fazosi deyiladi. Ta`rif. Agar  da musbat qiymatli ) ( i P  funksiya berilgan bo`lsa va u       1 ) ( ) ( P P shartni qanoatlantirsa , u holda Ω da ehtimollar taqsimoti berilgan deyiladi. Ta`rif. Har qanday AЄΩ tasodifiy hodisaning ehtimoli deb   A P A P   ) ( ) ( songa aytiladi.

11-misol . Tajriba tangani bir marta tashlashdan iborat bo`lsin. U holda elementar hodisalar  G 1 ,  R 2 bo`ladilar. Tanga simmetrik va bir jinsli bo`lmaganligi uchun   2 1 ) ( 2 1     P P deb olish mumkin, chunki 1/2+1/2=1 12-misol. Tajriba o`yin soqqasini bir marta tashlashdan iborat bo`lsin. U holda elementar hodisalar:  6,1  i i i Elementar hodisalar fazosi  i   6,1i 6 ta elementdan iborat bo`ladi. Shoshqol tosh bir jinsli bo`lmaganligi uchun   6 1  i P  hisoblash maqsadga muvofiq chunki 1/6+1/6+1/6+1/6+1/6+1/6=1 13-misol. Tangani toki birinchi marta gerb tushguncha tashlash tajribasida   2 1 1   P ,   2 2 2 1   P ,….,   kk P 2 1   …. kabi olish maqsadga muvofiq. Bunday berilgan ehtimollik Ω da ehtimollik taqsimotini aniqlaydi, chunki 1 21 1 21 ...... 2 1 ...... 2 1 21 2   k . Hamma vaqt ham ehtimollikni bunday oson aniqlab bo`lmaydi: Masalan:   i  bo`lib i i  kunda darsga kelmagan talabalar soni bo`lsa  i P  larni aniqlash ancha qiyin bo`ladi. Chunki i  lar juda ko`p sabablarga bog`liq. Bunday hollarda  i P  lar ma`lum shartlar va mulohazalar yordamida aniqlanadi. Demak elementar hodisalarning diskret fazosida har qanday A hodisaning ehtimoli   A PAP   )()( Bunday aniqlangan ehtimollik quyidagi xossalarga ega. 1. 0 ) (   P ,       1 ) ( ) ( P P 2. ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( B A P B P A P P P P P B A P B A B A B A                            .

3. ) ( 1 ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( / A P P P P P A P A A A                       Agar    B A bo`lsa, ikkinchi xossadan birgalikda bo`lmagan hodisalar uchun qo`shish teoremasi ) ( ) ( ) ( B P A P B A P    kelib chiqadi. Agar nA A A ,..., , 2 1 hodisalar o`zaro birgalikda bo`lmasalar ) ( j i A A j i    u holda qo`shish teoremasi    n i i n i i A P A P 1 1 ) ( } { ko`rinishni oladi. Unga ehtimollikning chekli additivlik xossasi deyiladi.

O'xshashlar

Ehtimollikning klassik, geometrik va statistik ta`rifi

Tasodifiy hodisalar

Statistik taqsimotlar

Statistik baholar va ularning turlari

Statistik gipotezalarni tekshirish