Bosh sahifa
Referatlar
Algebra
Эгри чизиқлар ва уларнинг узунликлари ҳақида
Эгри чизиқлар ва уларнинг узунликлари ҳақида
Yuklangan vaqt:
12.09.2022
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
389 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Эгри чизикли интеграл
Иккинчи тартибли чизиқлар 2
Тўғри чизиқ ва текисликлар. Параллел тўғри чизиқлар
Иккинчи тартибли эгри чизиклар
Иккинчи тур эгри чизиқли интеграл
![1 0 . Эгри чизи қ тушунчаси. Олий математиканинг дастлабки қисми ни ўрганиш моб айнида ўқувчи эгри чизиқ ва унинг тенг ла малари , эгри чизиқнинг узунлиги каби маълумотлар , шунинг д ек баъзи эгри чизиқ нинг тас вир лари би л ан танишган. Эгри чи зиқ ли интеграллар наза рияси (шунинг дек, кейинчалик ўргани ла диган комплекс анализ курсида) эгри чизиқ ларнинг муҳимлигини эътиборга олиб, улар ҳақида баъзи маълумот ларни келтириш лозим топилди. Ҳ озирги замон математикасида эгри чизиқ турлича таърифланган бўлиб, улар орасида Жорда н томонидан кел ти рил ган таъриф бир мунча табиийроқ ҳисоб ланади. У эгри чизи қ ни нуқта нинг узлуксиз ҳаракати натижасида қолдирган изи сифатида қараган. ) (t x , ) (t y функциялар ] , [ сегментда аниқланган ва узлуксиз бўл син. Бу функциялардан тузилган ушбу ) ( ), (t y y t x x ) ( t (1) системани қарайлик. Текисликда Декарт координааталар систе ма сини олиб, бу x ва y ларни шу текисликдаги бирор M нуқ та нинг координата лари сифатида қараймиз: ) , ( y x M M . Равшанки M нуқта ] , [ дан олинган t га боғлиқ. Айни пайтда, M нуқта аргумент t нинг (1) аксланти ришдаги акси (образи), t нинг ўзи бу акслантиришдаги M нуқтанинг асли (прообрази) бўлади. Шундай қилиб, (1) акслантириш ёрдамида ] , [ сег мент нинг акси текисликда ушбу ] , [ ),( ),( :) , ( t t y y t x x y x Г тўпламни ҳосил қилади. Бу Г тўпламга текисликдаги эгри чизиқ дейилади. Демак, эгри чизиқ ] , [ да узлуксиз бўлган 2 та ) ( ), ( t y t x функциялар ёрда мида таърифланар экан. Oдатда эгри чизиқнинг бундай берилиши уни пара метрик кўринишда берилиши дейилади. Бунда t параметр. Масалан: )0,2 0( sin,cos r t try t rx (2) система текисликда маркази координаталар бошида радиуси r га тенг бўл ган айланани ифодалайди. Демак, (2) айлананинг параметрик тенглама си . Баъзи ҳолларда эгри чизиқнинг таърифини ифодалайдиган Г тўплам мураккаб бўлиб, ҳатто у биз тасаввур этадиган эгри чизиққа бутунлай ўхшамай қолиши мумкин. Масалан, Пеано томонидан 1,0 сегментда узлуксиз бўлган шундай t y t x , функциялар тузилган: Г тўплам учлари )1,0( ),1,1( ),0,1( ),0,0( нуқта ларда бўлган квадратдан иборат бўлади. Бошқача қилиб айтганда “Эгри чизиқ” квадратнинг ҳар бир нуқтасидан ўтади. Бу “Эгри чизиқ” шу билан харакатерланадики, бунда параметрнинг](/data/documents/c43d77c1-26c4-4590-825b-60558807cf71/page-2.png)
![чексиз кўп турли қийматларида t x ва t y функциялар бир хил қий мат ни қабул қилади. Айтайлик ) ( )(),( t tyy txx (3) тенгламалар ситемаси бирор эгри чизиқни аниқласин, бунда ) ( ), ( t y t x функ циялар ] , [ да узлуксиз. Агар ] , [ ,2 1 t t да 2 1 t t бўлганда ) ( ) ( ), ( ) ( 2 1 2 1 t y t y t x t x бўлса, у ҳолда эгри чизиқнинг )) ( ), ( ( 1 1 t y t x ва )) ( ), ( ( 2 2 t y t x нуқталари унинг кар рали нуқталари дейилади (бу нуқтада эгри чизиқ ўзини ўзи кесиб ўтади). Каррали нуқталарга эга бўлмаган эгри чизиқ содда Жордан эгри чизиғи дейилади. Бу ҳолда параметр t нинг турли ) ( , 2 1 2 1 t t t t қиймат ла рига мос келувчи эгри чизиқнинг )) ( ), ( ( )), ( ), ( ( 2 2 1 1 t y t x t y t x нуқталари турли бўлади. Масалан, ] , [ b a сегментда узлуксиз бўлган ) (x f y функция графиги содда Жордан эгри чизиғи бўлади. Ҳақиқатдан ҳам, bxaxfy tfytx , )(, дейилса , унда турли ) ( , 2 1 2 1 t t t t учун ) , ( 2 2 1 1 2 1 t x t x x x бўлиши рав шан. Агар (3) система билан аниқланаган эгри чизиқда параметр t нинг турли ) ( , 2 1 2 1 t t t t қийматларига мос келувчи эгри чизиқнинг )) ( ), ( ( 1 1 t y t x , )) ( ), ( ( 2 2 t y t x нуқталари ҳам турлича бў либ, ) ( ) ( ), ( ) ( y y x x бўлса, эгри чизиқ содда ёпиқ эгри чизиқ дейилади. Масалан, ушбу )0 ,0 ,2 0( sin,cos b a t tby tax сиcтема билан аниқланган эгри чизиқ (эллипс) содда ёпиқ эгри чизиқ бўлади. Бирор содда эгри чизиқ ушбу ) ( )(),( t ty y tx x тенгламалар ситемас и билан aниқланаган бўлсин. , )) ( ), ( ( A y x B y x )) ( ), ( ( нуқталар бу эгри чизиқнинг мос равишда боши ва охирги нуқта лар и дейилади. Бу ҳолда эгри чизиқни BA ёйи деб ҳам юритилади.](/data/documents/c43d77c1-26c4-4590-825b-60558807cf71/page-3.png)
![Параметр ] , [ t нинг ) ( , 2 1 2 1 t t t t қийматлари учун 2 1 t t бўлганда эгри чизиқнинг )) ( ), ( ( 2 2 t y t x нуқтаси )) ( ), ( ( 1 1 t y t x нуқтадан кейин келиши билан BA ёйида йўналиш ўрнатилади. Бундай йўналиш A дан B га қараб бўлади. Агар (3) системадаги )( ),( ty y tx x функциялар ] , [ да узлуксиз )( ),( t y t x ҳосилаларга эга бўлиб, 0 )( )( 2 2 t y t x бўлса, (3) система аниқлаган эгри чизиқ силлиқ эгри чизиқ дейилади. Агар BA эгри чизиқ чекли сондаги силлиқ эгри чизиқ лар дан ташкил топган бўлса, уни бўлакли силлиқ эгри чизиқ дейилади. Сил лиқ эгри чизиқ ҳар бир нуқтаси уринмага (четки нуқталарда бир томон ли уринмаларга) эга бўлади. Бўлакли силлиқ эгри чизиқлар эса чекли сондаги нуқталарда бир томонли уринмаларга эга бўлиши мумкин. Mасалан )2 0( sin , cos t t b y t a x элли п с силлиқ эгри чизиқ, синиқ чизиқ эса бўлакли с иллиқ эгри чизиқ бўлади. 2 0 . Э гри чизиқ узунлиги ва унинг мавжудлиги. Фараз қилайлик, BA эгри чизиғи ) ( )(),( t tyy txx тенгламалар системаси билан аниқланган бўлсин , бунда )) ( ), ( ( y x , ) ( ), ( ( y x , ] , [ сегм e нтнинг ихтиёрий ) , ( , ,.. , 0 1 1 0 n n n t t t t t t бўлакланишини оламиз. бўлаклашнинг бўлувчи kt ) ,...,2,1,0 ( n k нуқталари BA эгри чизиқда ) , , ,...,3,2,1,0 ( )), ( ), (( 0 B A A A n k ty tx A n k k k нуқталарни ҳосил қилади. Бу нуқталарни бир-бири билан тўғри чизиқ кесмалари ёрдамида бирлаштириб, BA эгри чизиғига чизилган синиқ чизиқ ни топамиз. Равшанки, синиқ чизиқ узунликка эга (одатда синиқ чи зиқ узунлиги унинг периаметри дейилади). Уни L билан белгилайлик. Синиқ чизиқ периметри ] , [ L нинг бўлакланиши P га боғлиқ бўлади: ). ( L L ] , [ сег мент нинг барча бўлаклашлари тўплами P нинг ҳар бир бўлаклашига нисбатан эгри чизиқ қа синиқ чизиқ чизилади. Бундай синиқ чизиқларнинг периметрлари ) ( L тўпламни ҳосил қилади.](/data/documents/c43d77c1-26c4-4590-825b-60558807cf71/page-4.png)
![1-таъриф. Агар ) ( L тўплам чегараланган бўлса, BA эгри чизиқ узун лик ка эга дейилади. Агар ) ( L тўплам чегараланмаган бўлса, BA эгри чизиқ узун ликка эга эмас дейилади. Энди эгри чизиқнинг узунликка эга бўлишини ифо да лай ди ган теоремаларни исботсиз келтирамиз. Айтайлик, BA эгри чизиқ ушбу ) ( )(),( t tyy txx тенгламалар системаси билан аниқланган бўлсин. ] , [ сегмент нинг ихтиё рий ) , ( , ,.., 0 1 1 0 n n n t t t t t t бўлаклашини олиб , қуйидаги 1 0 1 2 1 0 1 1 ) ( ) ( ,) ( ) ( n k k k n k k k t y t y S t x t x S йиғиндиларни тузамиз. Равшанки, бу йиғиндилар бўлаклашга боғлиқ бўлади: )( ),( 2 2 1 1 S S S S 1-теорема. BA эгри чизиқ узунликка эга бўлиши учун ] , [ сег мент нинг барча турли бўлаклашлари бўйича тузилган ) ( ,) ( 2 1 S S тўп лам ларнинг чегера ланган бўлиши зарур ва етар ли. Xусусан эгри чизиқ ) ( ) ( b x a x f y (4) тенглама билан аниқланган бўлиб, ) (x f функция ] , [ b a сeгментда узлуксиз бўлсин. ] , [ b a сегментнинг ихти ё рий ) , ( , , ,..., , 0 1 1 0 b x a x x x x x n n n бўлаклашини олиб , унга нисбтан ушбу 1 0 1 ) ( ) ( ) (n k kk x f x f S йиғиндини ҳосил қиламиз. 2-теорема . (4) эгри чизиқни узунликка эга бўлиши учун ] , [ b a сег мент нинг барча турли бўлаклашлари бўйича тузилган 1 0 1 ) ( ) ( ) ( n k k k x f x f S тўпламнинг чегараланган бўлиши зарур ва етарли. 1-мисол . 1. Ушбу](/data/documents/c43d77c1-26c4-4590-825b-60558807cf71/page-5.png)
![ 0 агар ,0 ,1 0 агар , cos ) ( x x x x x f тенгламалар билан аниқланган эгри чизиқ узунликка эга эмас ли ги исбот лан син. ◄Бу функция ]1,0[ сегментда узлуксиз бўлади. ]1,0[ сегмен ти нинг n n x x x x , ,..., , 1 1 0 б ўлак лашини олайлик , б унда 1 ,2 1 ,...,1 1 ,1 ,0 1 2 1 0 n n x x n x n x x бўлсин. Равшанки , 1 )1 ( )1 cos(1 1 cos ) ( дa0 ,0 )0( ) ( да 0 1 0 k n k n k n x x x f k f x f k kn k k k бўлиб, 1 1 1 ) ( ) ( 1 k n k n x f x f k k бўлади. Натижада ) ( ) ( ... ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )P( 1 1 2 1 1 n n k k x f x f x f x f x f x f x f S 1 2 1 ... 1 1 1 1 n n n бўлиб, ундан n S 1 ... 3 1 2 1 1 ) ( бўлишлиги келиб чиқади. Кейинги тенг сиз ликда н эса ) ( S нинг чегараланмаганлигини то па миз. ► 2-мисол. Ушбу 0 агар ,0 ,1 0 агар, cos ) ( 2 x x x x x f тенглама билан аниқланган эгри чизиқ узунликка эга бўлиши исбот лансин. ◄Бу функция ]1,0[ сегментда узлуксиз бўлади. ]1,0[ сегмент нинг ихтиёрий n n x x x x , ,..., , 1 1 0 бўлаклашини олиб, 1 0 1 ) ( ) ( ) (n k kk x f x f S йиғиндини қараймиз. Лагранж теоремасидан фойдаланиб топамиз: 1 0 1 ) () ( ) ( n k k k k x x f S .](/data/documents/c43d77c1-26c4-4590-825b-60558807cf71/page-6.png)
![Агар )1 0( 6 sin cos 2 ) ( x x x x x f бўлишини эътиборга олсак кейинги мунособатдан 1 0 1 6 ) ( 6 ) ( n k k k x x S бўлиши келиб чиқади. Демак қаралаётган эгри чизиқ узунликка эга. ► Эслатма. Эгри чизиқнинг узунликка эга бўлиши ва унинг узун лигини лимит орқали таърифлаш мумкин. Айтайлик, ушбу ) ( )(),( t tyy txx тенгламалар сис т емаси Ж о рдан чизиғининг ифодасини, бунда ) ( ), ( t y t x функциялар ] , [ да узлуксиз. ] , [ сегм е нтнинг n n t t t t , ,..., , 1 1 0 бўлаклашини олиб, сўнгра эгри чизиқнинг )) ( ), ( ( ..., )), ( ), ( ( )), ( ), ( ( 1 1 0 0 n n t y t x t y t x t y t x нуқталарини тўғри чизиқ кесмалари ёрдамида бирлаштириб эгри чи зиқ қа чизилган синиқ чизиқни ҳосил қиламиз. Унинг пери метри 1 0 2 1 2 1 )] ( ) ( [ )] ( ) ( [ n k k k k k t y t y t x t x L бўлади. 2-таъриф. Агар 0 олинганда ҳам шундай 0 сон топилсаки, диаметри p бўлган ] , [ сегментнинг ихтиёрий бўлаклаши учун l L ) ( тенгсизлик бажарилса, яъни l p L p ) ( lim 0 бўлса, эгри чизиқ узунликка эга дейилиб, l эса унинг узунлиги дейилади. 3 0 . Эгри чизиқ узунлигин и ҳисоблаш формулалари. 40-маъ ру зада эгри чизиқ узун ли гини ҳисоблаш формулалари баён этилган. Эгри чизиқли интегралларда эгри чизиқнинг узунлиги муҳимлигини эътиборга олиб, тегишли формула лар ни келтира миз. 1) эгри чизиқ ) ( ) ( b x a x f y ](/data/documents/c43d77c1-26c4-4590-825b-60558807cf71/page-7.png)
![тенглама билан берилган бўлиб, ) (x f функция ] , [ b a да узлуксиз ва узлуксиз ) (x f ҳосилага эга бўлсин. У ҳолда BA эгри чизиқнинг узунлиги b a dxx f l ) ( 1 2 бўлади. 2) BA эгри чизиқ ) ( )(),( t ty y tx x тенгламалар ситемаси билан аниқлансин. Бунда ) ( ), ( t y t x функ циялар ] , [ сегментда узлуксиз ва узлуксиз )( ),( t y t x ҳосила лар га эга бўлиб, )) ( ), ( ( )), ( ), ( ( y x y x бўлсин. У ҳолда эгри чизи қ нинг узунлиги dtt y t x l )( )( 2 2 бўлади. 3) BA эгри чизиқ қутб координатал а ри системасида ) ( ) ( тенглама билан аниқлансин, бунда ) ( функция ] , [ сегментда узлук сиз ва узлуксиз ) ( ҳосилага эга. У ҳолда BA эгри чизи қ нинг узунлиги d l ) ( ) ( 2 2 бўлади. Машқлар 1. Ушбу бўлса ,0 агар ,0 бўлса ,1 0 агар , cos ) ( x x x x x f тенгламалар билан аниқланган эгри чизиқнинг узунликка эга эмаслиги исботлансин. 2. Агар BA ёй l узунликка эга бўлиб, 1 2 1 1 ... n бўлса , у ҳолда 1 , 2 1 ,..., 1n ёйлар ҳам 1 1,..., nl l узунликларга эга ва 121 ... n l l l l](/data/documents/c43d77c1-26c4-4590-825b-60558807cf71/page-8.png)
