Иккинчи тартибли эгри чизиклар

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1060 KB

Ko'chirib olish

Иккинчи тартибли эгри чизиқлар 1. Иккинчи тартибли эгри чизиқнинг таърифи. Берилган декарт коорпинаталарига нисбатан иккинчн даражали тенгламалар билан аннқланган эгри чизиқ иккинчи тартибли эгри чизиқ дейилади. Умумий ҳолда бу тенглама қуйидаги кўринишга эга бўлади: А х 2 +2 B xy + Cy 2 +2 Дх+ 2 Ey + F = 0 (1) бу ерда A , 2 В , С, 2 Д , 2Е ва Ғ коэффициентлар хақиқий сонлардир, бундан ташқари А, В ёки С лардан камида биттаси нолдан фарқли. Бу тенглама х ва у га нисбатан иккинчи даражали. 1. Айлана. Aylana va uning umumiy tenglamasi T a’ r i f. Aylana deb berilgan nuqtadan(markazdan ) baravar uzoqlikda joylashgan nuqtalarning geometrik o’rniga aytiladi. Aylananing ta’rifidan foydalanib, uning tenglamasini keltirib chiqaramiz. Aylana markazi C(a,b) nuqtada joylashgan deb faraz qilaylik. Tekislikning ixtiyoriy M(x,y) nuqtasini qaraymiz. Ikki nuqta orasidagi masofani topish formulasiga ko’ra: |CM| =2 2 ) ( ) ( b y a x    Agar |CM| =R deb olsak, R= 2 2 ) ( ) ( b y a x    yoki (x-a) 2 +(y-b) 2 -R 2 =0 (2)

ga ega bo’lamiz. (2) tenglama markazi C(a,b) nuqtada, radiusi R gat eng bo’lgan aylana tenglamasi deyiladi. Agar aylana markazi absissalar o’qida joylashgan bo’lsa, b=0 bo’lib, (x – a) 2 +y 2 – R 2 =0 (3) bo’ladi. (3) tenglama markazi absissalar o’qida joylashgan radiusi R ga teng bo’lgan aylananing tenglamasi deyiladi. У У M M O X 0 X Agar aylana markazi ordinatalar o’qida bo’lsa, a=0 bo’lib (2) dan x 2 +(y-b) 2 -R 2 =o (4) bo’ladi. Bu markazi ordinatalar o’qida joylashgan, radiusi R ga teng bo’lgan aylananing tenglamasidir. У M

X Agar aylana markazi koordinatalar boshida bo’lsa, a=b=0 bo’lib, (2) dan x 2 + y 2 - R 2 = 0 (5) kelib chiqadi. Bu radiusi R,markazi koordinatalar boshida bo’lgan aylana tenglamasidan iborat (59-chizma). (2) tenglamada qavslarni ochib, uni x 2 + y 2 – 2 a x – 2 b y + a 2 + b 2 - R 2 = 0 (6) shaklda yozib olamiz. Bu ikkinchi darajali algebraik tenglamadir. Demak, aylana ikkinchi tartibda egri chiziqdir. Ikkinchi tartibli egri chiziqning ummumiy tenglamasi aylanani ifoda etishi uchun unda A=C, B=0 bo’lishi kerak ekan Haqiqatan ham, bu holda egri chiziqning ummumiy tenglamasi Ax 2 + Cy 2 + 2Dx + 2Ey + F= 0 (7) ko’rinishda bo’ladi. Agar a=--, A D b=--- A E R 2 =a 2 + b 2 - A F (8) bo’lsa, (7) tenglama (6) tenglamaga aylanadi va aksincha, (6) tenglamadan (8) formulalar vositasida (7) tenglamaga o’tish mumkin. Demak, x, y ga nisbataikkinchi tartibli umumiy tenglama aylananing tenglamasi bo’lishi uchun: 1) undagi x,Y larning kvadratlari qatnashgan hadlar oldidagi koeffisenglar teng bo’lishi va 2) xy ko’paytma oldidagi koeffisenglarning nolga teng bo’lishi zarur va yetarlidir. M i s o l . Ushbu tenglamani tekshiring:

x 2 +y 2 -2x+3y+2=0 Yechish. Berilgan tenglama aylananing tenglamasidir, chunki 1) x va y ularning kvadratlari oldidagi koeffisenglar teng; 2) xy ko’paytma qatnashganhad tenglamada yo’q. Bu aylana markazining koordinatalarini va radiusini topamiz. Buning uchun berilgan tenglamani (x-1) 2 +0 2 1 4 9 2 3 2          ko’rinishda yozib olamiz: (x-1) 2 + 0 4 5 2 3 2        . Demak, a=1, b= 2 5 ,2 3   R (60-chizma) Y 1 Y O X M(X, Y) F 2 (-C, 0) O F 1 (C, 0) X Айлана. (1) тенгламада қавсларни очиб ва баъзи бир айний алмаштиришларни бажариб, айлананинг қуйидаги тенгламасини ҳосил қиламиз: Х 2 +У 2 -2ах-2by+а 2 +b 2 -R 2 =0 Бу тенгламани иккинчи тартибли эгри чизиқиинг умумий теигламаси (19) билан солиштирганда айлана тенгламаси учун қуйидаги нккита шарт бажарилганини кўриш осон; 1) х, у координаталарнинг кўпайтмаси бўлгап х у ли ҳад қатнашмаяпти; 2)х 2 ва у 2 лар олдидаги коэффициентлар ўзаро тенг. Тескари масалани қарайлик. Иккинчи таргибли эгри чизиқ тенгламасида ху ли ҳад қатнашмасин ва х 2 , у 2 олдидаги коэффицентлар ўзаро тенг, яъни А = С ва 2B = 0 бўлсин. Бу тенглама айлана тенгламаси бўла оладимн? Аввало умумийликни саклаган ҳолда (19) тенгламада А= 1, демак,

С=1 деб ҳисоблаш мумкин, агар бундай бўлмаганда тейнламанинг иккала томонини ҳам А га бўлиб юбориш мумкин эди. Шундай қилиб, ИККННЧИ тартибли эгри чизиқ тенгламаси қуйидаги кўринишга эга: Х 2 +у 2 +2Dх+2Еу+F=0 Бу тенгламанинг чап томонида иккита х 2 +2Dх ва у 2 +2Еу хадл ар группасини ажратиб, улариинг ҳар бирини тўла квадратгача тўлдирамиз. У ҳолда тенглама х 2 +2 D х+ D 2 + y 2 +2 Ey + E 2 - D 2 - E 2 + F =0 ёки (Х+ D ) 2 +( y + E ) 2 = D 2 + E 2- F кўринишни олади. Мумкин бўлган учта ҳолни кўрамиз: 1) D 2 + E 2 - F >0 Бу ҳолда (23) тенглама ва демак, унга тенг кучли бўлган (22) тенглама ҳ ам маркази О 1 ( -D;- E ) нук-тада бўлган, радиуси R = D 2 + E 2 - F дан иборат айланани аниқлайди; 2) D 2 + E 2 - F = 0. Бу ҳолда (23) тенглама қуйидаги ( х + D ) 2 + (у + E ) 2 = 0 кўрипишга эга бўлади . Ушбу тенгламани ва демак, унга тенг кучли бўлган (22) те н гламани ягона О 1 (-D;- E ) нуктанинг координаталари к аноатлантиради; 3) D 2 + E 2 - Ғ<0. Бу ҳолда (23) тенглама ва демак, унга теиг кучли бўлган (22) тенглама ҳам ҳеч қандай чизиқни аниқ ламайди, чункн (23) тенгламанинг ўнг томони манфнй» чап томони эса. квадратлар йиғиндиси бўлганидан манфкй бўла ол майди. 1- мисол. Х 2 + у 2 — 2х + 4у — 11 = 0 те н глама а й данани ифодалашиии кўрсатииг ва унинг маркази координаталари н и х амда рад иу с и ни топинг. Ечил и ши. А =С=1 ва 2В = 0 шартлар 6у ерда бажаршади. Берилган тенгламани ўзгартирамиз:

( х 2 - 2х + 1) + (у 2 + 4у + 4) — 1 - 4 - 11 = 0 ё ки (х-1) 2 + (у+2) 2 = 16. Биз маркази 0,(1—2) н уқтада, рад и уси R= 4 бўлган айлана т енгдамасини ҳосил қилдик. 2-мисол. х 2 + у 2 + 6х—6у +22 = 0 тенглама ҳеч қандай чизиқни аниқламаслигини кўрсати н г. Ечилиши. Бу тенгламаии ўзгартира м из: ( х 2 +6 х + 9 ) + ( у 2 - 6 у + 9) - 9 - 9 + 22 = 0 ёки (х + З) 2 + (у — 3) 2 = - 4. Энди бу тенглама қеч қандай чизиқни аниқламаслиги равшан. 3. Эллипс. Эллипс деб текисликнинг барча шундай нуқталари тўпламига айтиладики, бу нуқталарнинг х ар биридаи шу те кисликнинг фокуслар деб аталувчн икки нуқтасигача бўлган масофалар йиғиндиси ўзгармас катталикдир (бу катталик фокуслар орасидаги масофадан катта бўлиши шарт); Фокусларни Ғ 1 ва Ғ 2 орқали, улар орасидаги масофани 2с орқали, эллипснинг ҳар бир нуқтасидан фокусларгача бўлган масофалар йиғиндисига тенг ўзгармас микдорни 2а (шартга кўра 2а > 2с) орқали белгилаймиз. Декарт координаталар системасини Ғ 1 ва Ғ 2 фокуслар абсциссалар ўкида жойлаша диган қилиб, координаталар боши эса Ғ 1 Ғ 2 кесманинг ўртаси билан устма-уст тушадиган қилиб ясаймиз (69-расм). Бундай танланган системада фокуслар куйидаги координа таларга эга: чап фокус F 1 (– с;0)

ва ўнг фокус Ғ 2 (с;0 ) Ўзимиз танлаган координаталар системасида эллипс тенгламасини келтириб чиқарамиз. Шу мақсадда эллипснинг ихтиёрий М(х;у) нуқтасини қарайлик. Эллипсиинг таърифига кўра, бу нуқтадан Ғ 1 ва Ғ 2 фокусларгача бўлган масофалар йиғиндиси 2 га тенг: МF 1 + MF 2 =2  Икки н уқта орасидаги масофа формуласидан фойдаланиб, МҒ 1 = 2 ) ( y c x   МҒ 2 = 2 ) ( y c x   ни ҳосил қилам и з, демак, 2 ) ( y c x   + 2 ) ( y c x   =2  Бу тенгламани соддалаштириш у чун уни 2 ) ( y c x   = 2  - 2 ) ( y c x   кўринишда ёзамиз. Тенгламанинг икки томонини квадратга кўтариб, қуйидагини ҳосил қиламиз: (х+с) 2 + у 2 =4  2 +(х-с) 2 + у 2 – 4  2 2 y c x   ёки соддалаштиришдан сўнг: сх –  2 = -  2 2 y c x   Энди бу тенгламанинг иккала томонин и яна квадратга ошириб, с 2 х 2 – 2 сх  2 +  4 =  2 [ (х - с ) 2 + у 2 ] ни ҳосил қиламиз ёки айний алмаштиришлардан сўнг: (  2 -с 2 )х 2 +  2 у 2 =  2 (  2 -с 2 )

Эллипснинг таърифига кўра 2а > 2е бўлгани учун  2 – с 2 сон мусбат а 2 -с 2 = b 2 белгилаш киритамиз. У ҳолда (25) тенглама b 2 x 2 +  2 y 2 =  2 b 2 ёки 1 2 2 a2 2   b y x кўринишни олади. Эллипснинг таърифига кўра, унинг ихтиёрий нуқтасннинг координаталари (24) тенгламани қаноатлантиради. Бирок (27) тенглама (24) тенглама натижасидир. Демак, эллипс ихтиёрий иуқталарининг координаталари ҳам бу тенгламани қа ноатлантиради„ Эллипсда ётмаган нуқталарнинг координаталари (27) тенгла мани каноатлантирмаслигини кўрсатиш мумкин. Шундай қилиб, (27) тенглама эллипс тенгламаси экан. У эллипснанг каноник тенгламаси дейилади. Эллипснинг каноник тенгламасидан фойдаланиб, унинг шаклини аниқлаймиз. Даставвал тенглама х ва у ларнинг жуфт даражаларини ўз ичига олишига эътибор берайлик. Бу агар бирорта М(х, у) нуқта эллипсга тегишли бўлса, у ҳолда абсциссалар ўқига нисбатаи М (х, у) нуқтага симметрик бўлган М (х, — у) нуқта ва ординаталар ўқига нисбатан М (х, у) нуқтага симметрик бўлган М"(- х у у) нуқта ҳам эллипсга тегишли бўлади. Шундай қилиб, эллипс иккита ўзаро перпендикуляр ўққа эга экан, улар биз танлаган координаталар системасида координаталар ўқи билан устма-уст тушади. Эллипснинг симметрия ўқлари нн эллипс ўқлара деб, уларнииг кесишиш нуқтасини эллипс маркази деб атаймиз. Эллипс фокуслари жойлашган ўқ (берилган ҳолда абсциссалар ўқи) фокал ўқ дейилади. Эллипсиинг шаклини аввал I чоракда аниқлаймиз. Бунинг учун (27) тенгламани у га нисбатан ечиб, у = 2 2 x a b   ни ҳосил

қиламиз. Равшанки, бу ерда. 0  x , чунки илдиз остидаги ифо д а манфий бўлмаслиги керак , х катталик 0 дан  гача ўсганда у ка т талик b дан 0 гача камаяди. Эллипснинг I чоракда ётган бўлаги координаталар ўқига жойлашган А(  ;0) ва B (0; b) н уқталар билан чегараланган ёй экан (70-расм). Энди эллипс сим метриясидан фойдаланиб, эллипс 70-расмда тасвирланган шаклга эга экан, деган хулосага келамиз. Эллипснинг ўқлар билан кесишган нуқталари унинг учлари дейилади. Эллипс симметриясидан эллипс А (  , 0) ва В (0, b) уч ларидаи ташқари яна иккита A 1 (-  ,0) ва B1 (0, — b ) учларга эга бўлиши келиб чикади. Эллипснинг қарама-қарши учларини бирлаштирувчи АА 1 ва ВВ 1 кесмалар ва уларнинг 2  ва 2b узунликлари мос равишда эллипснинг катта ва кичик ўқлари дейилади, а ва b сон» лар мо г с равишда эллипснинг катта ва кичик ярим ўқлара дейилади. с/а нисбат, яъни фокуслар орасидаги ма софа ярмининг эллипс катта ўқига нисбати эллипснииг эксцентраситети дейилади ва одатда  ҳарфи билан белгиланади:  =с/а Шундай қилиб, координаталарни алмаштириш формуласи бу ҳолда қуйидагича бўлади:

Энди янги координаталар системасида эгри чизик умумий. тенгла- масипинг қуйи ҳадлари кандай бў лишнни топамиз: Шундай қилиб, янги Ох'у' координатал а р системасида чизик т е нгламаси қуйидагича ёзилади: қатнашган ҳадларда тўлиқ квадрат ажратнб, қуйидагини ҳосил қиламиз: Шундай қилиб, берилган чизиқ маркази янги координаталар системасида 0(У2 ; 0) нуқтага жойлашган эллипс экан. Эллипснннг эски координаталар системасига нисбатан ҳолатини аниқлаш учун янги ўқлариинг эски системага нисбатан жойлашишини аниқлаш керак. Бунинг учун эски системанинг е, ва е 2 ортлари ҳамда янги системанинг е', ва е' 2 ортлари орасилаги бурчакни аниқлаш етарли. II бобдаги (132) формулаларга кўра қуйидагиларни топамиз:

Демак, янги система ўқлари эски снстема ўқлари билан ташкил киладиган бурчаклар Ўқларнинг жойлашиши ва эллипс 81-расмда келрилган. 1-мисол. Катта ярим ўқи а = 5 ва эксцентриситети  =0,6 бўлган ҳолда эллипснинг коник тенгламасини топинг. Ечилиши. Шартга кўра е =с/а =0,6 Демак, фокуслар орасидаги масофанинг ярми с = а • 6 = 5 • 0,6 = 3. Бироқ бу ҳолда эллипс кичик ярим ўкининг квад р ати b 2 - a 2 —с2 = 25-9-16. Шундай қилиб, эллипснинг изланган каноник тенгламаси қуйидагича бўлади: 1 16 2 25 2   y x 2-мисол. М (2; — 3) нуқта орқали ўтувчи, катта ярнм ўқи а = 4 эллипснинг каноник тенгламасини тузинг. Е ч и л ш и, а = 4 да эллипснинг каноник тенгламаси қуйидаги кўрин ишга эга:, 1 2 2 16 2   b y x М 1 ,(2-3) нуқтанинг координаталари бу тенгламани қаноатлантириши керак, Демак, 1 2 2)3 ( 16 22    b Бундан b 2 = 12 ни топиб ва уни (•) тенгламага қўйиб, ЭЛЛИПСНИНГ излаиган каноник тенглаиасинн ҳосил қиламиз: 1 21 2 16 2   y x

4. Гипербола. Гипербола деб, текисликиинг барча шундай нуқталари тўпламига айтиладики, бу нуқталариинг ҳар биридан шу текисликнинг фокуслар деб аталувчи беридган и ККИ нуқтасигача бўлган масофалар айирмаларининг абсолют кийматлари ўзгармас бўлади (бу катталик нолга тенг бўлмаган ва фокуслар орасидаги масофалардан кичик бўлган шартда). Ғ 1 ва Ғ 2 фокуслар орасидаги масофани 2с орқали гиперболанинг ҳар бир нуқтасидан фокусларгача бўлган масофалар айир масиникг модулига тенг бўлган ўзгармас миқдорини 2а оркали (0 <2а<2с шарг бўйича.) белгнлаймиз. Эллипс ҳолида бўлгани каби абсциссалар ўкини фокуслар орқали ўтказамиз, Ғ 1 Ғ 2 кесманинг ўртасини эса координаталар боши деб қабул қиламиз (69- расмга). Бундай системада фокуслар s 1 ( – c ; 0) ва Ғ 2 (с- 0) координаталарга эга бўлад и . Танланган координаталар система сида гипербола тенгламасини келтириб чикарамиз. Гиперболаиинг таърифига кўра унинг ихтиёрий М(х; у) Нуқтаси учун -–/ МҒ 1 - МҒ 2 /=2а ёки МҒ 1 - МҒ 2 = 2а Бирок МF1 = .2 2 2) ( 2 2 2) ( ваМF y c x ваМF y c x      Демак а y c x y c x 2 2 2) ( 2 2) (       Эллипс тенгламасини келтириб чиқаришдагигаўхшаш соддалаштиришларни бажаргандан сўнг, қуйидаги тенгламана ҳосил киламиз: (а 2 –с 2 ) х 2 + а 2 у 2 =а 2 (а 2 -с 2 ) бу (30) тенгламанинг натижасидир. Бу тенглама эллипс учун хосил килинган (25) тенглама билан бир хил эканлиги кўриниб турибди бирок (31) тенгламада гип ербола учун 2а<2c булганда айрма нолдан кичик а 2 –с 2 <0 шунинг учун с 2 –а 2 = b 2 деймиз. У ҳолда (31) тенглама куйидаги кўринишга келтирилади: 1 2 2 2 2   b y a x У гиперболанинг каноник тенгламаси дейилади. (33) тенглама (32) тенгламанинг натижаси сифатида гиперболанинг истал ган нуқтаси координаталарини қаноатлантиради. Гиперболада ётмайдиган нуқталар (33) тенгламани қаноатлантирмаслигини кўрсатиш мумкин.

Каноник тенгламасидаи фойдаланиб, гиперболанинг шаклини аниқлаймиз, Бу тенглама берилган координаталарнинг фақат жуфт даражаларини ўз ичига олади. Демак, гипербола иккита сим метрия ўқига эга, бу ҳолда улар координаталар ўқи билан устма-уст тушади. Бундан буён гиперболанинг симметрия ўқларини гиперболанинг ўқлари , уларнииг кесишиш нунталарини эса гипер боланинг маркази деб атаймиз. Гиперболанинг фокуслари жойлашган ўқ фокал ўқ дейнлади. У=2 2 a x a b  бўлган I чоракда гиперболанинг шаклини текшириб кўрамиз. Бу ерда х  a, чункн илдиз остида мусбат сон бўлиши керак.х миқдор а-дан  гача ўсганда у миқдор 0 дaн +  гача ўсади Гиперболанинг I чоракда ётган бўлаги 72-расмда тасвирланган МА ёйдан иборат. Гипербола координаталар ўқига нисбатан симметрик жойлашганидан бу эгрй чизиқ 72-расмда. тасвирланган кўрииишга эга, Гиперболанинг фокал ўқ билан кесишган нуқталари унинг учлари дейилади, Гипербола тенгламасида у=0 деб, унннг учларининг коордмнаталарини топамиз: х=  а Шундай қилиб, гипербола иккита учга эга экан: А(а; 0) ва А 1 (- а; 0). Гипер бола орденаталар ўқи билан кесишмайди ҳақиқатдан гипербола тенгламасига х =0ни куйиб у учун мавхум кийматларни хосил киламиз *: У=  2b шунинг учун гиперболанинг фокал ўқи ҳақиқий ўқ фокал ўққа перпендикуляр бўлган симметрия ўқи эса гиперболанинг мавҳум ўқи дейилади. Шунингдек, гиперболанинг учларини туташтирувчи кесма ва унииг 2а узунлигн ҳам ҳақақий ўқ деб аталади, B (0,b ) ва В 1 (0,-b ) нуқталарни туташтирувчи кесма ва унинг 2b ' узунлиги ҳам гиперболанинг мавҳум ўқи деб аталади. а ва B сонлар мос равишда гиперболанипг ҳақақий ва м авҳум ярим ўқлари деб аталади.

Энди гиперболанинг I чоракда жойлашган ва у=2 2 a x a b  функциянинг графиги бўлган бўлагини қарайлик. Бу графикнинг координатглар бошидан етарлича катга масофада жойлашган нуқталари координаталар бошидан ўтувчн ва к = b/ а бурчак коэффициентига эга бўлган у= x a b тўғри чизиққа исталганча яқин бўлишини кўрсатайлик. Шу мақсадда битта х абдиссага эга бўлган ва мос равишда (34) эгри чизиқда ва (35) тўғри чизнқда (73-расм) ётувчи иккита М(х; у) ва N (х; y ) нуқтани қараймиз ҳамда бу нуқталарнинг ординаталари айирмасини тузамиз: У-y= x a b 2 2 a x a b  = a b (x- 2 2 a x  )=  a b 2 2 2 )2 2 2 2 ()2 2 ( a x x a a b a x x a x x a x x           = 2 2 a x x ab   Бу касрнинг сурати ўзгармас миқдор, махражи эса х чексиз ўсганда чексиз ўсади. Шунинг учун Y — у айирма нолга интилади, яъни абсцисса чексиз ўсиши билан М ва N нуқталар бир-бирига чексиз яқинлашади. Гиперболанинг координаталар ўқига нисбатан симметриясига кўра яна битта у = - a b х тўғри чизиқ бўлиши керак, Координаталар бошидан чексиз узоқлашган сари гиперболанинг нуқталари бу тўғри чизикқа чексиз яқинлашади. у= x x b . ва у =- a b х тўғри чизиклар гиперболанииг асимптоталари дейилади. 74- расмда гипербола ва унинг асимптоталарининг ўзаро жойлашиши кўрсатилган. Бу чизмада гипербола асимптоталарииинг қандай ясалиши ҳам кўрсатилган.

$*Тўғрн чизиқ нуқтасинииг ординатасини гиперболада йтган нуқтанинг у атасндаи фарқ қилиш учун У орқали белгиланган. кўрсатилган. Бунинг учун маркази координаталар бошида бўлган, томонлари мос равишда 2а ва 2b га тенг ҳамда Ох ва Оу ўқларига параллел бўлган CD ЕИ тўғри тўртбурчакни яcaш керак. Бу асоспп тўғри тўртбурчак дейилади. Икки томонга чексиз давом этган унинг диагоналлари эса гиперболанинг асимптоталаридир. Гиперболани ясашдан аввал унинг асимптоталарини ясаш тавсия қилинади. Фокуслари орасидаги масофа ярмининг гипербола ҳақиқий ўқига нисбати гиперболанинг вксценгприсатети дейилади ва одатда  ҳарфи билан белгиланади: Гипербола учун с>а бўлганидан, гиперболанинг эксцентриси» теги бирдан катта:  > 1, Эксцентриситет гиперболанинг шаклини характерляйди. Ҳақиқатан (32) формуладан куйидаги келиб чикади: (B/а) 2 = (с/а) 2 — 1 = е 2 — 1 . Бундан эксцеитриситети қанчалнк кичик булса, гиперболанинг ярим ўқлари нисбати b \а шунчалик кичик бўлиши кўринади. Бироқ b \а нисбат$

гипeрбола асосий тўғри тўртбурчагининг шаклини, демак, гиперболанинг ўзининг шаклини аниклайди. Гиперболлнингэксцентриситети қан чалик кичик бўлса, унинг асосий тўғри тўртбурчаги фокал ўқ йўналиши бўйича шунчалик тортилган бўлади. Агар гиперболанинг ҳақиқий ярим ўқи мавҳум ярим ўққа тенг бўлса (а = b ), у тенг томонли (ёки тенг ёнли) гипербола дейилади. Тенг томонли гиперболанинг каноник тенгламаси1 2 2 2 2   a y a x ё ки 2 2 2 a y x   кўринишга эга бўлади. Тенг томонли гипербола асимптоталари» нинг тенгламаси у=х, у=-х кўринишда бўлади ва демак, координатабурчакларинннг биссектрисалари бўла д и . Тенг томонлн гиперболанинг эксцентрнситети:  = с/а=   2 2 a a .2 1-мисол. Фокуслари орасидаги масофа 26 га, эксцентриситети эса 13/12 га тенглигини билган ҳолда гиперболанинг канопик тенгдамасини тузинг. Е ч и л и ш и. Шартга кўра 2 c = 26 ва  = с/а = 1 3/ 1 2. Демак, гипербола нинг катта ярим ўқи а= 12/13 . с = (12/1 3) . 26/ 2 = 1 2. (32) ф ормулага кўра гиперболанинг кичик ярим ўқи b =  a2- c2 5 22 - 132  Гкпербола тенгламасииннг кўриниши қуйидагича бўлади: 1 25 2 144 2   y x 2-мисол Ўқлари координата ўқлари. билан устма-уст тушадиган гипербола

М 1 (— 3; |2/2 ) ва М 2 (4; —2) нуқталар орқали ўтади, Унинг каноник тенгламаснни топииг. Ечилиши. Гиперболанинг каноник тенгламасини ёзамиз: Бу тенгламани М 1 (— 3; | 2/2 ) ва М 2 (4; —2) нуқталарнинг координаталари қаноатлантиради. Демак, 1 2 2)2 ( 2 42 1 2 )2/2 ( 2 2)3 (       b а ва b a ёки 1 2 4 2 16 1 2 2/1 2 9     b а ва b a Бундан а 2 = 8 ва b 2 = 4 ни топамиз ва уни гиперболанннг каноник тенгламасига қўямиз ҳамда узил-кесил қуйидагини ҳосил қиламиз: 1 4 8 2 2   y x 5. Парабола. Парабола деб, текисликнинг фокус деб аталувчи берилган Ғ нуқтасидан ва директриса деб аталувчи берилган тўғри чиpиқдан баравар узоқлашган барча нуқталар тўпламига айтилади (фокусдиректрисада ётмайди деб фараз қилинади). Фокусдан директрисагача бўлган масофани р орқа л и белгилаймиз. Бу катталик параболанинг п араметра дейилади. Парабола тенгламасини келтириб чиқарамиз, Абсциссалар ўқини шундай "жойлаштирамизки, у директрисага перпендикуляр бўлиб, фокус орқали ўтсин ва дирентрисадан фокусга қараб мусбат йўналишга эга бўлсин (75-расм). Коардинаталар боши сифатида фокусдан директрисага туширилган ҒR перпендикуляр нинг ўртасиш танлаймиз. Шундай қилиб,

танланган системада фокус Ғ(р)2; 0) координаталарга эга. Директриса тенгламаси х = —р/2 кўринишни олади. Айтайлик, М(х; у).— параболанинг нуқтаси бўлсин. Параболанинг таърифига кўра, М(х; у) нуқтанинг директрисадан M N узоклиги унннг фокусдан бўлган МFмасофасига тенг: МN = MF 75 – чизмадан равшанки МN = NQ+QM = , 2 x p  MF= 2 2)2 ( y p x   Бу тенгламанинг иккала томонини квааратга кўтариб, х 2 + рх + 2 4 2 2 4 2 y p px x p     ни ёки соддалаштиришлардан сўнг У =2рх ни ҳосил қиламиз. (39) тенглама параболанинг каноник тенгл а маси дейилади. Ун и равшанк и , параболанинг ихтиёрий нуқталари қаноатлантиради. Параболада ётмаган нуқталарнинг координагалари (39) тенгламани қаноатлантирмаслигини кўрсатиш мумкин. Каноник тенгламаси бўйича параболанинг шаклини текширамиз. Бу тенгламага у фақат жуфт даража билан (квадратда) қатнашганлиги учун абсциссалар ўқи параболанинг симметрия ўқи бўлади. Бутун эгри чизиқ ордннаталар ўқидан ўнг томонда жойлашган, чунки (39) тенгламанинг чап томони манфиймас ва демак, бу тенгламанинг ўнг томонида жойлашган х манфий бўла олмайди. х=0 да у=0 га эга бўламиз. Демак, парабола

координаталар бошидан ўтади. х чексиз ўсганда у нинг абсолют кий мати ҳам чексиз ўсади. (39) тенглама билан аниқланадиган парабола 76-расмда тасвирланган кўринишга эга. Параболанинг симметрия ўқи фокал ўқ дейилади, Параболавинг симметрия ўқи билан кесишиш нуқтаси унинг уш дейилади, Берилган олда параболанинг учи координаталар боши билан устма-уст тушади. Мисол. Y 2 = 6 x парабола берилган. Унинг директрисаси тенгламасини тузинг ва фокусини топинг. Ечилиши. Берилган тенгламани параболанинг каноник тенгламаси (39) билан таққослаб, кўрамизки, 2Р=6, P=3, Парабола директрисасининг тенгламаси х= - р/2 ва фокуси р/2 ва О координаталарга эга булганидан, кўри лаётган ҳол учун директриса тенгламаси х= - 3/2 ва фокус Ғ(3/2; 0) бўлади. Эслатма. Агар параболанинг фокал ўқи деб ордината ўқини қабул қилсак, парабола тенгламаси қуйидаги кўринишда бўлади:

O'xshashlar

Иккинчи тартибли чизиклар

Иккинчи тартибли чизиқлар (Иккинчи тартибли чизиклар Ikkinchi tartibli chiziqlar)

Иккинчи тартибли эгри чизиклар. Айлана, Эллипс, гипербола ва параболанинг каноник тенгламалари

Иккинчи тартибли дифференциал тенгламалар

Иккинчи тартибли чизиқлар 2