Декарт кўпайтма. Бинар муносабатлар. Функция

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Декарт кўпайтма. Бинар муносабатлар. Функция Режа: 1. Тўпламларнинг декарт (тўғри) кўпайтмаси. 2. Бинар муносабатлар ва уларнинг турлари. 3. Функция (акслантириш) ҳақида тушунча .

Таъриф. Бўш бўлмаган А ва В тўпламларда А тўплам элементларини биринчи, В тўплам элементларини иккинчи қилиб тузилган барча жуфтликлар тўпламига А ва В тўпламларнинг декарт (тўғри) кўпаймаси дейилади ва уни АхВ кўринишда белгиланади. Таърифга кўра АхВ={( x ;у)/ x A ,у  В} бўлади.Тартибланган (х;у) жуфтликни узунлиги иккига тенг бўлган кортеж ҳам дейилади. Узунлиги n га тенг бўлган кортеж деганда тартибланган (а 1 ,а 2 ,...,а n ) белгини тушунамиз. Агар иккита кортежнинг узунликлари ва мос компонентлари ўзаро тенг бўлса, у ҳолда бу кортежларни тенг дейилади. Мисол. А={1,2,3}, B ={4,5} бўлса, у ҳолда АхВ={(1;4),(1;5),(2;4),(2;5), (3;4),(3;5)} бўлади. Агар А тўпламда m та, В тўпламда n та элемент бўлса, у ҳолда АхВ тўғри кўпайтмада mn та элемент бўлади. Таъриф. Ҳар қандай А 1 ,А 2 ,...,А n тўпламлар берилган бўлса, у ҳолда А 1 хА 2 х...хА n декарт кўпайтманинг ихтиёрий W қисм тўплами шу тўпламлар элементлари орасида аниқланган n ўринли мослик, n га эса шу W мосликнинг ранги дейилади. Хусусий ҳолда, А 1 =А 2 =...=А n =А бўлса, у ҳолда W мослик А тўпламдан аниқланган муносабат деб юритилади.      таn ÀõÀõ...õÀ =А n бўлиб А n ={( x 1 , x 2 ,..., x n )| x i  A ( i = n,1 )} бўлади. Декарт кўпайтма коммутатив эмас. Таъриф. АхВ декарт кўпайтманинг ихтиёрий  қисм тўпламига А ва В тўплам элементлари орасида аниқланган бинар (икки ўринли) муносабат дейилади. Агар а  А,в  В бўлиб,(а;в)   бўлса, у ҳолда а элемент  муносабат ёрдамида в элемент билан боғланган дейилади ёки  муносабат а ва в элементлар учун ўринли деб юритилади ва уни а  в шаклда ёзилади. Мосликларни  , R , S , T ...харфлар орқали белгиланади. а  в да  ўрнида =,//,  ,  ,>,<,... муносабатлар келиши мумкин.

Мисол. Иккита а ва в натурал сонларнинг энг катта умумий бўлувчисини топиш уч ўринли (тернар) муносабат бўлади. Куйида бинар муносабат турларини кўрайлик: 1. Рефлексивлик муносабати Таъриф. Агар А тўпламнинг ихтиёрий а элементи учун а а бажарилса (бажарилмаса), у ҳолда  га А тўпламда аниқланган рефлексив (антирефлексив) муносабати дейилади.Агар А тўпламнинг баъзи бир а элементи учун а  а бажарилиб, баъзи бир в элементи учун в  в бажарилмаса, у ҳолда  га А тўпламдаги рефлексивмас муносабат дейилади. Масалан, R ҳақиқий сонлар тўпламида аниқланган «тенглик» муносабати рефлексив, лекин «кичик» («катта») муносабати антирефлексив муносабат бўлади. 2. Симметрик муносабат Таъриф. Агар А тўпламнинг ихтиёрий а ва в элементлари учун а  в муносабатнинг ўринли эканлигидан в  а муносабатнинг ҳам ўринли эканлиги келиб чиқса, (келиб чиқмаса), у ҳолда  га А тўпламда аниқланган симметрик (симметрикмас) муносабат дейилади. Агар А тўпламдаги ихтиёрий а ва в элементлар учун а  в ва в  а муносабатларнинг бажарилишидан а=в келиб чиқса, у ҳолда  га А тўпламдаги антисимметрик муносабат дейилади. Масалан, R ҳақиқий сонлар тўпламида «тенглик» муносабати симметрик, «кичик» («катта») муносабатга симметрик муносабат эмас, лекин «кичик эмас» («катта эмас») муносабати антисимметрик муносабат бўлади. 3.Транзитивлик муносабат Таъриф. Агар А тўпламнинг ихтиёрий а,в ва с элементлари учун а  в ва в  с муносабатларнинг ўринли эканлигидан а  с муносабатнинг ўринли эканлиги келиб чиқса (келиб чиқмаса), у ҳолда  га А тўпламдаги транзитив (транзитивмас) муносабати дейилади. Масалан, R ҳақиқий сонлар тўпламидаги «кичик» («катта») муносабати транзитив муносабат бўлади.

$Энди акслантириш (функция) тушунчасини ўрганайлик. Таъриф. А  ва В   тўпламлар берилганда, А тўпламнинг ҳар бир х элементи учун х f у муносабатни қаноатлантирувчи ягона у  В элемент мавжуд бўлса, у ҳолда f мосликка акслантириш (функция) дейилади ва у f : A  B ёки у= f (х) кўринишлардабелгиланиб А тўплам f акслантиришнинг аниқланиш соҳаси дейилади. Мисол. {( x ;у)\ x ,у  N , у=х 2 } функция бўлади. Таъриф. у= f (х) шартни қаноатлантирувчи тартибланган (х;у) жуфтликлар тўплами функциянинг графиги дейилади. Таъриф. Агар f :А  В акслантиришда А=В, яъни f :А  А бўлса, у ҳолда f акслантириш тўпламни ўз-ўзига акслантирувчи алмаштириш дейилади. у= f ( x ) да у элемент х элементнинг образи (акси), х элемент эса у элементнинг, яъни f (х) нинг прообрази (асли) деб юритилади. Таъриф. Агар В тўпламнинг ҳар бир элемент аслига эга бўлса, у ҳолда f :А  В акслантиришга сюръектив (устига) акслантириш дкйилади. Мисол. f :х  х 2 мослик барча ҳақиқий сонлар тўпламини манфиймас ҳақиқий сонлар тўпламига акслантириш сюръектив акслантириш бўлади. Таъриф. Агар В тўпламнинг ҳар бир элементи биттадан ортиқ аслига (прообразга) эга бўлмаса, у ҳолда бундай акслантиришга инъектив (ичига) акслантириш дейилади. Таъриф. Агар f :А  В акслантириш бир вақтда сюръектив ва инъектив бўлса, у ҳолда f акслантириш биектив акслантириш дейилади. Таъриф. А тўпламнинг ҳар бир х элементини яна шу х элементга ўтказувчи (акслантирувчи) акслантиришга айний (бирлик) акслантириш дейилади ва уни е A : A  A орқали белгиланади. Таъриф. Агар f : A  B ва  :А  В акслантириш берилган бўлиб,  f ( A  В)=е A акслантириш ўринли бўлса, у ҳолда  акслантириш f акслантиришга чап тескари, f  :( A  B )=е B акслантириш ўринли бўлганда эса,  акслантириш f га ўнг тескари акслантириш дейилади. Агар f  =  f , яъни е B =е A бўлса, у ҳолда f акслантириш  га тескари акслантириш дейилади ва$ уни  = f -1 орқали белгиланади. Агар f  =е(е: a  a ) бўлса,у ҳолда f ва  лар ўзаро тескари акслантиришлар дейилади. f : A  B акслантириш тескариланувчи бўлиши учун f нинг ўзаро бир қийматли (биектив)бўлиши зарур ва етарли. Бу мулоҳазанинг исботи [1] да келтирилган.

уни  = f -1 орқали белгиланади. Агар f  =е(е: a  a ) бўлса,у ҳолда f ва  лар ўзаро тескари акслантиришлар дейилади. f : A  B акслантириш тескариланувчи бўлиши учун f нинг ўзаро бир қийматли (биектив)бўлиши зарур ва етарли. Бу мулоҳазанинг исботи [1] да келтирилган.

Адабиёт 1. Назаров Р.Н., Тошпўлатов Б.Т., Дўсимбетов А.Д. Алгебра ва сонлар назарияси. 1 қисм. Тошкент : Уқитувчи. 1993 й. (18-23, 28-33 бетлар). 2. Куликов Л.Я. Алгебра и теория чисел. Москва: Высш. шк.1979 г.(стр. 48-65). 3. Алгебра ва сонлар назарияси (Маърузалар матни) 1-қисм Б.Т.Тошпўлатов 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Бинар алгебраик амал. Алгебраик амалларнинг турлари

Функция хосиласи

Функция дифференциали

Аналитик функция тушунчаси

Функция тушунчаси, унинг берилиш усуллари, хоссалари. Тескари функция