Жалолиддин Давоний ва унинг «Ахлоқи Жалолий» асари (Ахлоки Жалолий) - Adabiyot - Referatlar

Жалолиддин Давоний ва унинг «Ахлоқи Жалолий» асари (Ахлоки Жалолий)

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

Жалолиддин Давоний ва унинг «Ахлоқи Жалолий» асари (1427—1502) Режа: 1. Кириш 2. Жалолиддин Давоний хаёт й ўли 3. Давоний ўз даврининг илм - фан тараққиётига катта ҳисса қўшган қомусий олим 4 . «Ахлоқи Жалолий» асари

XV асрда фақат Эронда эмас, балки Хуросон ва Мовароуннаҳрда ҳам ижтимоий-фалсафий, маърифий фикр тараққиётига катта ҳисса қўшган олимлардан бири Жалолиддин Давонийдир. Давонийнинг таълимий-ахлоқий қарашлари Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомийларнинг ижтимоий фикрлари билан кўп жиҳатдан туташ келади. Улар дунёқарашининг мағзини комил инсон тарбиялаш учун юксак инсоний фазилатларни таркиб топтириш ташкил этади.

Жалолиддин Муҳаммад Ибн Асад ас-Сддиқий ал-Давоний Эроннинг Казарун вилоятидаги Давон қишлоғида 1427 йилда дунёга келган. Жалолиддин Давоний бошланғич маълумотни қишлоғида олгач, Шерозга келади ва у ерда Дорул ай-том мадрасасида таҳсил кўради. Мадрасада у мусулмон қонуншунослиги (фиқҳ) билан махсус шуғулланади ҳамда илм-фан сирларини машҳур одамлардан ўргана бошлайди. Унинг отаси Саъдиддин ҳам ўз замонининг фозил кишиларидан бўлиб, ўғлининг ҳам илм-фанни чуқур эгаллашига ёрдам беради. Мадрасани тамомлагач, Давонийнинг илмий қобилиятидан хабардор бўлган эрон ҳукмдори Султон Ёқуб Оқ қўйинли томонидан Шероз шаҳрига қози этиб тайинланади. У мадрасада ҳам мударрислик, ҳам қозилик вазифалари билан шуғуллана бошлайди. Давоний фақат ўз юртида эмас, балки ўзга мамлакатларда ҳам шуҳрат қозонади. Турли шаҳарлардан талабалар келиб, унда таҳсил оладилар ва улар орасидан ҳам етук фозилу фузалолар етишиб чиқади. Давоний кейинчалик Эрон, Ироқ, Ҳиндистонда, Кошон, Ғилон, Табриз, Ҳирот шаҳарларида саёҳатларда бўлиб, кўплаб олимлар билан ҳамсуҳбат бўлиб, ўзининг билими, дунёқарашини янада бойитган. Давоний умрининг охирги йилларини ўз қишлоғида ўтказган. Олим 1502 йилда вафот этган. У Казарун яқинидаги қишлоғи Давонга дафн этилган. Давоний ўз даврининг илм-фан тараққиётига катта ҳисса қўшган қомусий олим. Унинг йирик олим бўлиб етишишида Самарқанд, Ҳирот илмий муҳитининг ҳам катта таъсири бўлган. Чунки, илм-фан XIV — XV асрларда худди ана шу икки йирик фан ва маданият марказида тараққий этган. Давоний бу икки шаҳар илм аҳллари, шунингдек, Византия, Озарбайжон, Қирмон, Ҳурмуз, Табаристон, Хуросон ва Журжон олимлари билан узвий алоқада бўлган. Айниқса, Ҳиротда бўлганда машҳур шоир ва мутафаккир Абдураҳмон Жомий билан учрашган ва кейинчалик у ердан кетганидан сўнг ҳам аллома билан хат ёзишиб турган.

Демак, Давонийнинг етук олим бўлиб етишишида Яқин ва Ўрта Шарқ, Мовароуннаҳрдаги етук олимлар билан ҳамкорлик қилиши муҳим омил бўлган. Давонийнинг мадрасадаги узоқ вақт мударрислик фаолияти унинг таълим-тарбия тўғрисида ўз қарашларига эга эканлигини кўрсатади. Ҳ.Алиқулов тадқиқотларида келтирилишича, Давонийнинг ҳаёти ва фаолияти, илмий-педагогик меросини Шарқ ва Ғарб олимлари Хондамирнинг «Ҳабиб ус-сияр» китобига таянган ҳолда тадқиқ этганлар. Самарқандлик олим Абу Тоҳир Хўжанинг «Ахлоқи Музаффарий», Шамсиддин Сомийнинг «Қомус ул-аллом» асарларида аллома ҳақида маълумотлар берилган. Лекин Ҳ.Алиқулов Жалолиддин Давоний ҳақида батафсил маълумот Али Давонийнинг «Жалолиддин Давоний» номли китобида, А.М.Шастрининг «Ислом маданияти ҳақида лавҳалар» номли асарида, инглиз тилида чоп этилган «Ислом қомуси», М.Дуайт ва Д.Д.Дональдсонларнинг китобларида анча батафсил айтиб ўтилганини таъкидлайди. Ҳ.Алиқуловнинг тадқиқотларидан маълум бўлишича, Давонийдан қуйидаги илмий мерос қолган: «Рисолаи исботи вожиб» (Заруриятнинг исботи ҳақида рисола), «Рисолат ул-муфрадот» (Моддалар ҳақида рисола), «Рисолат ул- ҳуруф» (Ҳарфлар ҳақида рисола), «Рисолати фи тавжих ул-ташбих» (Мажоз талқини ҳақида рисола), «тариқати тарбият ул-авлод» (Болаларни тарбиялаш усули), «Арзнома» (Армияни бошқариш қоидалари) кабилар шулар жумласидандир. Шунингдек, Давонийнинг шеърлари ҳам «Фоний» тахаллуси билан чоп этилган. Лекин дунёга машҳур бўлган, форс тилида ёзилган «Аҳлоқи Жалолий» асари дунёнинг кўп тилларига таржима қилинган ва шуҳрат қозонган. Мазкур асар 1470—1478 йилларда яратилиб, Ғарбий Эрон Ҳокими Узун Ҳасан Оқ қўйинлига бағишланган. Бу асар1839 йилда В.Ф.Томпсон томонидан инглиз тилига таржима қилинган. 1911 йилда Калькуттада нашр қилинган. 1948 йилда Эшонжон Ибн Муҳаммадхўжа томонидан ўзбек тилига қисқача таржима қилинган. Мазкур асарни рус шарқшуноси А.А.Семёнов,

Рье ва Браунлар фикрига таянган ҳолда уни мусулмон Шарқидаги машҳур китоблар қаторига қўшади, дейди тадқиқотчи 1 . Ҳақиқатан ҳам ушбу асар Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Насриддин Тусий ва бошқаларнинг ахлоқ мавзуидаги асарлари қаторида туради ва ахлоқий тарбияда ўзига хос ўринга эга бўлган асар саналади. «Ахлоқи Жалолий»да ҳам инсон камолоти учун энг зарур бўлган ахлоқий фазилатлар йўллари ва усуллари баён этилади. «Ахлоқи Жалолий» уч қисмдан иборат. Биринчи қисм — ахлоқ фанига, иккинчи қисм — «Одамнинг ички ҳолати» оилавий ҳаётига, учинчи қисм — «Шаҳар (давлат)ни бошқариш ва подшоҳлар сиёсати», деб аталиб, унда муҳим ижтимоий-сиёсий масалалар кўтарилади. Чунончи, жамиятнинг пайдо бўлиши, давлат ва уни бошқариш масалалари, халқнинг фаровон ҳаёт кечиришида подшоларнинг ўрни, илм-фан тараққиётининг жамиятда тутган ўрни баён этилади. 1 Али=улов Щ. Жалолиддин Давоний. Тошкент, Ызбекистон, 1992, 20-бет.

Биз, асосан Давонийнинг инсоннинг ҳақиқий камолотга етишида ақлий ва ахлоқий шаклланиши масалаларига тўхталамиз. Аввало, Давоний ва бошқа мутафаккирларга эргашиб ўзининг ахлоқий қарашларини ўз салафлари каби талқин этди. Масалан, Абу Наср Форобий, Ибн Мискавейх, Насриддин Тусий, Ибн Синолар каби инсон камолотга эришишда адолат, донолик, шижоат сингари юксак фазилатларга эга бўлиши, ҳиссий билим билан бир қаторда нарса ва ҳодисаларнинг моҳиятини идрок қилишни тўғри талқин этди. Давоний инсоннинг камолга эришиши унинг бошқалар билан муносабатига ҳам боғлиқ эканлигини таъкидлайди, жамиятда, маълум ижтимоий муҳитда, бошқалар билан алоқада шалланиб тарбия топган инсон ўзи яшаган жамиятда адолат ҳукмрон бўлса, унда бахт-саодатга эришиши мумкин, дейди. Шунинг учун у «Ахлоқи Жалолий» асарида жамиятни адолатли — фозил шаҳарга ва жоҳил шаҳарларга бўлади. Форобий каби Давоний ҳам фозил шаҳар бошқарувчисида ўнта энг яхши фазилат мужассамланган бўлиши керак, дейди. Булар: биринчиси — ҳукмдор одамларни эъзозлаши; иккинчиси — давлат ишларини адолатли ижро этиши; учинчиси — ҳирс ва шаҳватга берилмаслиги; тўртинчиси — ҳукмдорликда шошма-шошарлик ва ғазабга йўл қўймаслиги, балки шафқат ва мурувватга асосланиши; бешинчиси — халқнинг эҳтиёжини қондириш учун худонинг иродасидан келиб чиқиши; олтинчидан — халқ эҳтиёжини қондиришга оид ишларни бажаришга ҳаракат қилиши; еттинчиси — ҳалққа нисбатан одил бўлиши; саккизинчи — ҳар бир ишни маслаҳатлашиб, кенгашиб ҳал этиши; тўққизинчиси — ҳар бир кишини унинг қобилиятига монанд лавозимга тайинлаши, қобилиятсиз кишиларга юқори лавозим бермасликни; ўнинчиси — адолатли фармонлар чиқариши, қонунни бузишга йўл қўймаслик кабилардир. Шунингдек, Девоний ҳукмдорнинг диний мажбуриятларга ҳам риоя этиши кераклигини таъкидлаган. Кўриниб турибдики, адолатли шох тимсоли Давоний истаган ахлоқий камол топган шахсдир.

Давоний «Ахлоқи Жалолий»да ижтимоий-ñиёсий масалаларга қайта-қайта мурожаат этади. Чунончи, жамиятнинг пайдо бўлиши, давлат ва уни бошқариш масалалари, адолатли ва адолатсиз подшолар, илм-фан тараққиётининг жамиятда тутган ўрни, ақлий ва ахлоқий тарбия, инсонда ижобий хислатларни таркиб топтириш масалаллари ва бошқалар шулар жумласидан. Давоний ўз асарида инсонни ижтимоий мавжудот сифатида қарайди, инсон фақат жамиятда, кишилар орасида, улар билан муносабатда шаклланади, деган фикрни илгари суради. У ўтмиш олимларининг таълим-тарбияга оид асарларидаги анъаналарни ривожлантирган ҳолда ўз қарашларини ўткир руҳшунос олим сифатида ҳам талқин этади, унинг фикрича бола яхши фазилатларни таълим-тарбия натижасида эгаллаши мумкин. Чунки, болада ҳис-туйғу жуда эрта шакллана боради, у улғая борган сари айрим жузъий нарсаларни ҳам ажрата бошлайди, тана аъзолари мустаҳкамланади, нарса ва ҳодисаларни бир-биридан ажрата бошлайди, яхшилик ва ёмонлик тўғрисида тасаввурга эга бўла бошлайди, àқли тўлишиб, онги ўсади, дейди олим. Ана шу пайдо бўлган сезги ва ақл орқали ташқи дунёни билиши мумкин дейди. Ола ўта таъсирчан ва тақлидчан бўлишини таъкидлар экан, олим яхши фазилатни ҳам, ёмон фазилатни ҳам у тезда қабул қилавериши мумкинлигини алоҳида уқтириб ўтади. Бола қалбини нақш солинадиган, суратларни осонликча тушириш мумкин бўлган тахтага ўхшатади.

Давонийнинг фикрича боланинг тарбия олиши, одоб-ахлоқли бўлиши унинг кейинги тарбиясига ҳам боғлиқ. Чунки ҳаётда ҳар куни бола кўрадиган, мулоқотда бўладиган нарсалар унинг хулқига яхши ва ёмон таъсир этади. Болада ҳар куни керак бўладиган инсоний хислатлар: юриш-туриш қоидалари, хушмуомалалик, ота-она ва бошқа катта ёшлиларни ҳурмат қилиш, тўғрилик ва ростгўйликни ўрганиш, ширинсуханлик, камтарлик, сўзлашув одобига риоя қилиш кундалик турмушда ўрганилади. Шунга кўра бундай хислатларни болаларда ҳар куни тарбияланиб борилиши муҳим. Бундай тарбияда эса ота-она олдига катта вазифалар қўйилади. Ота ва она бола тарбиясида баб-баравар масъулиятлидир, дейди Давоний. Ота боланинг яхши фазилатларни эгаллаб, касб-ҳунар ўрганиб бориши, илм-фанни чуқур ўзлаштириб олиши учун моддий асос, яъни кийим-кечак, керакли буюмлар билан таъминлайди. Она бола тарбиясида асосий қийинчиликларни бошидан кечирувчи саналади. У болага яшаш учун қувват беради, эҳтиётлаб асрайди, меҳр- шафқатини аямайди. Болага оддий ахлоқий қоидаларни ўргатиш, юриш-туриш, ейиш-ичиш қоидаларига риоя этиш, ўз қилмиши олдида жавоб бериш масъулиятини ҳис этишини таркиб топтиришда ота ва она бурчлидир.

Бола тарбиясида ота-она билан бир қаторда мактабга чиққандан сўнг муаллим ҳам жавобгар саналади, дейди олим. Бунинг учун муаллимнинг ўзи ҳам яхши тарбия топган бўлиши шарт. Шу ўринда Давоний муаллимнинг хислатларига, бола ва унинг ўртасидаги муносабатларга алоҳида эътибор беради. Давоний муаллимни «Маънавий падар» деб атайди. Чунки ота болани жисман ҳаётга келтириб, жисмонан тарбияласа, муаллим уни маънавий жиҳатдан камолотга етказади, дейди олим. Руҳ қанчалик баданга яқин турса, муаллим ҳам тарбия борасида ота-онага шунчалик яқин деб кўрсатади. У ота-она тарбияси билан муаллим тарбиясини таққослар экан, муаллимнинг тарбия усули, методлари ота-онаникидан юқорироқдир, деб таъкидлайди. Чунки, ота-она тарбия усуллари, методлари билан муаллимчалик қуролланмаган бўлади, муаллим эса тарбия бериш билан бирга илм чўққиларини эгаллашда ҳам заҳмат чекади ва шогирднинг олган таълими ва тарбияси умрбод унинг ҳаёт йўлини белгилаб беради, деб айтади. Шу ўринда Давонийнинг ақлий тарбия ҳақидаги қарашларини келтириш ўринлидир. Чунки олимнинг қарашларида ақлий тарбия ва билимларни эгаллаш масалалари муҳим ўринни эгаллайди. Болаларга билим бериш ёшликдан бошлаш зарурлигини таъкидлайди. Мутафаккирларнинг фикрини давом эттирган ҳолда Давоний ҳам инсон ақлининг қудратига, унинг ижтимоий ҳодисаларни билишига, ақл илоҳий улуғ бир неъмат, ҳақиқат мезони эканлигига ишонади. Чунки инсон ақл ёрдамида ўз ҳатти-ҳаракатини, фаолиятини бошқаради. Давонийнинг фикрича, ақл ижтимоий ҳаётнинг барча соҳасида, хоҳ давлат ишида, хоҳ илмни ўрганишда, хоҳ ижобий хулқ-одоб қоидаларини эгаллашда бўлсин, хоҳ ширинсуханлик, шеъриятда бўлсин, фаол қатнашади. Унинг бу ақидаси, яъни ақлий билишга таяниши илм-фан, маърифат, таълим-тарбия ва ахлоқ масалаларини талқин этишида кўпроқ намоён бўлади.

Давоний шунинг учун ҳам болаларга таълим-тарбия беришда ақлий тарбияга катта ўрин беради. Илм кишиларни ёмон одатлардан, разил ишлардан сақлайди, илм билан шуғулланиш ҳар бир инсон учун ҳеч қачон кеч бўлмайди, дейди Давоний. Афлотундан: «Қанча вақтгача таълим олиш ва илм ўрганиш яхши? — деб сўрабдилар. У: нодонликнинг ва жоҳилликнинг айб эканлиги қай вақтгача бўлса, илм ўрганиш ўша вақтгача яхшидир» 1 — деб жавоб берган экан. Давоний олимларнинг жамиятда, давлатни бошқаришда тутган ўрнига катта аҳамият беради, унинг фикрига кўра ҳақиқий олим давлат ишларида фаол қатнашиши, жамиятга фойда келтирадиган мураккаб муаммоларни ечишда иштирок этиши керак. Олимлар табиат сирларини ўрганиш, таълим-тарбия ишлари билан шуғулланиши, омма ўртасида адолат қоидалари ҳамда ахлоқ нормаларини тарқатиш билан шуғулланиши, бошқалардан илгариги сафда туриши керак. Уларнинг маслаҳатларидан давлат муассасаларини бошқарувчилар фойдаланиши муҳим, деб уқтиради. Давоний ҳам бошқа мутафаккирлар каби подшоҳларнинг маърифатли бўлишини истайди. Ана шундай подшолар ўз атрофига билимдон кишиларни тўплайди ва илм аҳлининг жамият тараққиётида катта роль ўйнашини тушунади, дейди. Давоний инсоннинг маърифатли, юксак фазилатли бўлишида табиий фанларнинг роли катта, дейди. Математика, астрономия, тиббий фанлар жамиятга улкан фойда келтирувчи илм соҳаларидир, деб билади. Риёзиёт фанини ўрганган кишининг табиати қатъий ва саботли бўлади, дейди. Тиб илмининг эса жамиятга фойдаси ҳақида гапириб, табибларга зарур бўлган касалга ташхис қўйиш масалаларига тўхтаб ўтади. Табиб беморга тўғри ва аниқ ташхис қўйгандан сўнггина беморни даволаш кераклигини уқтиради. Давоний инсоний фазилатлардан доноликни таҳлил этар экан, инсон ўзининг ақлий қобиляитини, истеъдодини тарбиялаш учун қуйидагиларга амал қилиш: 1 Али=улов Х., Омонбоева Р. Жомий ва Давоний таълим-тарбия ща=ида. Тошкент, Ы=итувчи, 1981, 36-бет.

Биринчиси, зукколик — зеҳн ўткирлиги. Бу кишининг ҳар бир масалани тезда ҳал қила олиш, унда ўзи истаган натижани ола билишида деб кўрсатади. Бу малакани ҳосил қилиш учун кишида тажриба ва ҳаракатчанлик бўлиши талаб этилади; иккинчиси — фаҳмлилик. Бунда кишининг кераксиз ва иккинчи даражали масалаларга ортиқча тўхталмасдан, бутун диққатни муҳим ва зарур масалаларга тез қарата билиши қобилияти, яъни мураккаб ва чигал масалалар ичидан энг муҳимини танлай билиш малакасини ҳосил қилиш талаб қилинади; учинчиси — зеҳн равшанлиги деб кўрсатилади. Бу бирор масалани ҳеч қандай қийинчиликсиз, осон йўл билан ҳал қилиш истеъдоди; тўртинчиси — билимни тез эгаллаш қобилияти. Киши маълум масалага бутун диққат-эътиборини қарата олиши ва уни ҳеч қандай қарама- қаршиликсиз ўзлаштира олиши; бешинчиси — қўйилган муаммони тезда англаши; олтинчиси — ёдлаш қобилияти. Инсоннинг илгари ҳис этгани ва тасаввур қилганларини эсда сақлаш қобилияти; еттинчиси — хотира. Ёд олинган, ҳис қилинган нарсаларни керак бўлганда эслаш қобилиятини тезда ишга солиши лозим, деб кўрсатади 1 . Демак, Давоний киши ёшликдан ўз қобилиятини ўстириши, ривожлантириши лозимлиги, агар у ҳақиқий бахт-саодатга эришмоқчи бўлса, юқоридаги ақлий қобилиятни ривожлантиришга ёрдам берувчи фазилатларни эгаллашга ҳаракат қилмоғи лозим, дейди. Давоний шу боис инсоннинг ақлий сифатлари ривожланишига катта аҳамият беради. 1 Али=улов Х., Омонбоева Р. Жомий ва Давоний таълим-тарбия ща=ида. Тошкент, Ы=итувчи, 1981, 41-42 бетлар.

Давоний болаларнинг ақлий қобилиятини ривожлантириш билан касб- ҳунар ўргатиш ҳақида ҳам қимматли фикрларни билдирган. Давоний муаллимнинг болаларни қайси касбга қизиқиши, қобилиятини яхши билиши зарурлиги ҳақида гапириб, бола қизиқиб бирор ҳунар ёки илм билан шуғулланса, унга ҳар қандай шароитда ҳам имконият яратиб бериш керак, деб уқтиради. Албатта, ҳамма касбларни эгаллаб бўлмайди, аммо ҳар бир одамнинг бирор касбга қобилияти бўлади, дейди олим. Бирор касбни эгаллаб олишга интилган киши бутун истеъдодини сарф этиб, ана шу касбни тезда ўрганиб олади. Бундай фикрни буюк мутафаккир Форобий ҳам ўз вақитда таъкидлаб ўтган эди. Агар у ёки бу шахснинг муайян касб-ҳунарга иштиёқи бўлмаса, уни мажбур қилиш мумкин эмас, акс ҳолда у ўзини қийнайди ва бу касб-ҳунар унга бахт- саодат келтирмайди дейди. Давоний инсонга фойда келтирадиган касб- ҳунарни учга бўлади: буни кишиларнинг руҳий қувватига боғлаб кўрсатиб, биринчисини инсон ақлига тегишли, деб кўрсатади ва бунга вазирлик касбини киритади. Иккинчиси таълим-тарбия натижасида вужудга келади, деб бунга астрономия, математика, тиб. геометрия фанлари билан шуғулланишни киритади. Учинчисига кишиларнинг шижоати, жасурлиги билан боғлиқ касбларни, яъни душманга қарши кураш, чегарани қўриқлаш ва бошқаларни киритади. Олим касби бўлмаган, бирор касб билан шуғулланмайдиган кишиларни қаттиқ танқид қилади. Отасининг мол- мулкига ишониб касб-ҳунар эгалламйдиган ёшларни қоралайди. Меҳнат қилиш, ҳунар эгаллашни тарғиб қилар экан, меҳнат инсон камолоти ва бахт- саодати манбаи, деб ҳисоблайди. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Давоний касб-ҳунар эгаллаш инсоний фазилатларнинг энг муҳими, деб талқин этади. У касб-ҳунар эгаларини қуйидаги тоифаларга бўлиб: чунончи, биринчи тоифага қалам аҳллари: олимлар, ноиблар, мунажжимлар, қозилар, муҳандислар, мусулмон қонуншунослари ва ҳоказо; иккинчи тоифага: ҳарбийлар; учинчи тоифага эса деҳқонлар, қишлоқ хўжалиги билан шуғулланувчиларни киритади.

Давоний айниқса, деҳқончилик касбини улуғлайди. Давоний ҳам барча мутафаккирлар каби деҳқоннинг меҳнатига юқори баҳо беради. Зеро, деҳқон одамларни озиқ-овқат, моддий бойлик билан таъминлайди. Олим агар деҳқон бўлмаса, инсон зоти майда савдогарлардек йўқ бўлиб кетган бўлур эди, чунки бошқа тоифадаги кишилар инсон ҳаёт кечириши учун улардек моддий неъмат ярата олмайдилар, балки бунёд қилинган нарсаларни бошқа кишиларга берадилар, жойдан-жойга олиб борадилар, шаклини ўзгартирадилар, дейди. Демак, Давоний деҳқон меҳнатини бошқа кишиларнинг меҳнатидан юқори қўяди. Кўриниб турибдики, унинг деҳқон меҳнати ҳақидаги фикрлари бошқа Шарқ мутафаккирларининг фикри билан ҳамоҳангдир. Масалан, Навоий деҳқон меҳнатидан ҳатто қурт-қумурсқалар, ҳашаротлар, ҳайвон ва паррандалар ҳам баҳраманд бўлишини ўз вақтида ҳаққоний баҳолаган. Давонийнинг касб-ҳунар ҳақидаги қарашлари шу билан аҳамиятлики, у оддий халқ меҳнатини, деҳқон меҳнатини улуғлайди, инсоннинг фақат меҳнати туфайлигина бахт-саодатга эришуви мумкинлигини, меҳнат инсоннинг шахс сифатида камол топишининг бир мезони эканлигини исботлайди. Давоний киши хусусиятларини иккига бўлади: бири туғма, иккинчиси ҳаёт жараёнида пайдо бўладиган хусусиятлар. Туғма хусусиятларга кишиларнинг ақлий ва хулқий сифатлари, қобилиятлари киради. Масалан, фараз қилиш қобилияти, бир-бирини тезда тушуниш истеъдоди ва бошқалар. Лекин, Давоний кишиларнинг баъзи бир туғма хусусиятларини, қобилияти ва малакаларини тан олган ҳолда ҳаёт жараёнида касб қилинадиган хусусиятларни ҳам инсон камолоти учун муҳим деб ҳисоблайди. Инсон хусусиятлари ёшликдан, тарбия натижасида, кишилар билан ўзаро муносабатларда касб этилади, ҳар бир фазилат вақт ўтиши билан янгиланиши ва ўзгариши мумкин, ривожланиб такомиллашиб боради. «Агар (инсон)

хулқи, — деб ёзади олим, — ўзгарувчи бўлмаганида эди, сиёсат ва тарбиянинг кераги бўлмас эди» 1 . Юқоридаги фикрларга асосланиб, Давоний инсоний фазилатларга эга бўлишда таълим-тарбиянинг ўрнига катта аҳамият берганлигининг гувоҳи бўламиз. Давоний инсоний фазилатларни тўртга бўлади: донолик, адолат, шижоат, иффат. Булар орқали қадим-қадимлардан инсоннинг хулқ-одоби белгиланган. Инсон фазилатларини дастлаб Афлотун ва Аристотел белгилайди. Кейинроқ Ўрта Осиё ва Эрон мутафаккирларидан Ибн Сино, Насриддин Тусий, Убайд Зоконийлар ҳам шундай тасниф этганлар. Давоний мардлик ва шижоаткорликни ҳам инсоннинг энг зарур фазилатларидан, деб ҳисоблади. У шижоатга камтарлик, юмшоқ феъллик, ботирлик, сабр-матонат, чидамлилик каби сифатларни киритади. Шижоатга кишининг ҳатти-ҳаракати ва бошқалар билан муносабатини баҳолайдиган тушунча деб қарайди. Олим агар инсон бирор хавф-хатарга дуч келса, ўзини маҳкам тутиб, эсанкирамаслиги, саботли бўлиши зарурлиги, ана шу хислатлар шижоатга киришини айтади. Шижоаткорлик ҳам ақлга бўйсуниши керак дейди. Давоний аскарларни шижоатли, жасур кишилар дейди, чунки, улар давлат чегарасини қўриқлайди, давлатни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаши, моддий ёрдам бериши зарур, деб кўрсатади. У баъзи кишилар ташқи кўринишидан шижоатли кўринганлари билан жасурлик ва шижоатни ўзларининг манфаатлари йўлида намоён этадилар. Бундай хатти-ҳаракатларни шижоаткорликка киритиш мумкин эмас, дейди. Давоний қўрқоқликни шижоаткорликка қарама-қарши қўяди. Баъзи қийинчиликлардан қочган, енгил ҳаёт кечириш йўлини ўйлайдиган кишиларни олим қўрқоқ ва юраксиз кишилар, деб айтади. 1 Али=улов Х., Омонбоева Р. Жомий ва Давоний таълим-тарбия ща=ида. Тошкент, Ы=итувчи, 1981, 41-бет.

Демак, Давоний давлат ҳамда жамиятга фойда келтирувчи кишиларни ҳақиқий шижоатли кишилар деб билади. Олим сабот-матонатни шижоатнинг таркибий қисмига киритади. У ибн Сино фикрига янада чуқурроқ ёндошиб, ҳар қандай эҳтиёж, ҳар қандай фаолиятни шижоатга қўшмайди. Давлат манфаатларига бўйсунадиган, кишилик жамиятига хизмат қиладиган инсон фаолиятини шижоат деб атайди. Шарқ мутафаккирлари адолат тушунчасига алоҳида фазилат сифатида қараганларидек, Давоний қарашларида ҳам адолат тушунчаси асосий ўринни эгаллайди. Олим адолат фазилатини 42 га бўлади. Булардан энг муҳимлари вафо, дўстлик, садоқат, меҳр-шафқат, ўзаро ҳурмат... кабилардир, дейди. Давоний садоқатни содиқ кишилар ўртасидаги дўстликни мустаҳкамлайдиган хислат сифатида қараб, одам ўзига нимани истаса, дўстига ҳам шуни раво кўриши ва шу тарзда ҳаракат қилиши лозим, деб ҳисоблайди. Демак, Давоний адолатли кишилар ўртасидаги ҳақиқий дўстликни инсонпарварлик, ўзаро ҳурмат билан боғлиқ ҳолда тасаввур этади. Вафо тушунчасини Давоний фақат ваъдага вафогина эмас, балки ўзаро ёрдам қоидаларига амал қилиш маъносида таҳлил этди. Давоний адолатни инсон ақлий камолоти билан биргаликда қарайди. У ҳамма руҳий қувватлар бирлашиб ақлга бўйсунган тақдирдагина ҳақиқий адолат намоён бўлади, дейди. Ҳақиқий одил киши бутун қувватини, ақлини яхши хислатларни касб этишга қаратиши керак, адолат одамларни бахт- саодатли қилиши лозим деб таъкидлайди олим. Давоний ҳам Форобий каби шаҳарларни фозил ва одил шаҳарларга бўлади. Фозил шаҳарларни одил подшо идора қилса ва ўз ҳукмларида адолатга риоя қилса ва таъмагирликни ақл билан дафъ этса, жоҳил шаҳар бошлиғи ўз манфаатини кўзлаб иш юритади ва бойликка ҳирс қўйиб, халқ фикри билан ҳисоблашмайди, дейди.

Унинг таъкидлашича, давлатни идора этувчи адолатсиз бўлса, унинг қўл остидагилар ҳам таъмагирлик, ёлғончилик ва бошқа хатти-ҳаракатлар қиладилар, яъни подшоҳ ишини фуқаролар ҳам такрорлайди. Хуллас, фуқароларнинг ярамас хулқ-одоблари учун ҳам ҳукмдор айбдор саналади, дейди. Агар ҳукмдор адолатли бўлса, бошқалар ҳам адолатли бўлишга ҳаракат қилади, дейди. Давоний одил шоҳни моҳир табибга ўхшатади. Доно табиб одамлар саломатлигини доимо кузатиб, унинг ҳолатини мўътадиллаштириб боргани каби одил шоҳ ҳам фуқароларини йўлдан адашса, уларни тўғри йўлга солиб боради, дейди. Давонийнинг эркинлик тушунчаси ҳақидаги таърифи алоҳида аҳамиятга эга. Эркинликни Давоний касб-ҳунар орқали моддий бойлик тўплаш ва бу бойликни хайрли ишларга сарфлаш деб билади. У инсон ёмон йўллар билан эмас, балки ақлига ишониб қилган ишлари ва ҳалол меҳнатини эркинлик деб таърифлайди. Қаноат тушунчасини Давоний киши руҳининг яхши меваси ҳисоблайди. У қаноатни зарурий хатти-ҳаракатлар билан боғлаб тушунтиришга интилади. Киши фақат заруриятга асосланиб иш тутиши лозим, ҳаётда инсон энг зарур нарсаларга интилиши керак, яъни ейиш-ичиш, ҳиссиётларга берилиш ва бошқа хатти-ҳаракатларда меъёрни билиш, мўътадилликка риоя этиш, бойликка ҳирс қўймаслик, қаноатни англатади, дейди. Давоний инсон ўртасидаги дўстлик туйғусини ҳам улуғлаб, болаларни дўстлик руҳида тарбиялашга катта аҳамият беради. Бола дунёқарашининг таркиб топишида дўстликнинг таъсири катта. Дўстсиз инсон муайян жамиятда яшай олмайди. Дўст ўзаро муомалада айниқса, инсон бошига кулфат тушганда билинади, аммо ҳақиқий дўст билан сохта дўстни ажрата билиш керак, деб ўқтиради олим. Душман эса кишининг ўзига, камчилигига эътибор бермайди, балки ҳамманинг олдида уни фош қилишга интилади, дейди.

Давоний кишилар ўртасидаги адоватни ҳам қоралайди. Ўзаро низоларда ҳурмат йўқолади, шубҳа ва гумонлар кўпайиб, жанжаллар чиқади, деб таъкидлайди. Давоний севги ва муҳаббат тўғрисида ҳам фикр юритиб, уни ижтимоий муаммолар билан боғлаб талқин этади. Давоний ўз даври мутафаккири сифатида илоҳий севгини тан олгани ҳолда, инсоннинг бу дунёда фаол ҳаёт кечириши, табиат ва ҳаётни севиши, уни юксакликка кўтариши ҳақида ҳам ўз қарашларини баён этади. Унинг мулоҳазаларига кўра туғма ва шу билан бирга инсон ирода ва истагига асосланган севги мавжуд. У севги-муҳаббатни беш хилга бўлади: 1. Илоҳий севги. 2. Ота-она муҳаббати 3. Муаллимнинг ўз талабасига муҳаббати. 4. Подшоҳнинг ўз фуқароларига муҳаббати. 5. Илм-маърифатга муҳаббат. Хусусан инсоннинг ўзаро муносабатисиз, севгисиз камолотга эришиши мумкин эмас, дейди. Адолат, севги, дўстлик ўзаро алоқада таркиб топади, дейди Давоний. У нафсоний ҳирсга асир бўлиб, фисқни ишқ деб ҳисобламаслик, ҳавасни муҳаббат деб билмасликни қаттиқ туриб ҳимоя қилади. Давоний, айниқса, шаҳвоний ҳирсга берилмасликни, бунда айниқса, подшолар ҳирсу ҳавасдан ўзларини тийиши зарурлигини, улар бўш вақтларини давлат аҳамиятига эга бўлган масалаларга сарф этишлари зарурлигини айтади. Олим ҳар бир киши ҳақиқий севгига муносиб бўлишга интилиши, севгига вафосизликдан турли разилликлар пайдо бўлиши, ахлоқсиз хатти- ҳаракатлардан ёмонликлар авж олиши мумкинлигини қайд этади. Давоний илоҳий севгини тан олса ҳам, мавжуд дунёдаги севгини инкор этмади. У кишиларни ноз-неъматлардан баҳраманд бўлиш, илм-фан, табиатни ўрганишга, таълим тарбия билан шуғулланишга чақирди.

Давонийнинг тарбия тизимида одамларда учрайдиган нуқсон ва ярамас одатларни бартараф этиш ҳақидаги фикрлари ҳам диққатга сазовор. Масалан, Давоний салбий руҳий қувватлар: жаҳл, ғазаб, ҳасад, ғамгинлик, дангасалик ва бошқалар ҳақида гапириб, булар руҳий жараён бўлиб, уларни даволаш йўллари, усуллари ҳақида гапиради. Чунки бу руҳий касалликлар ҳам инсон танасидаги касалликларга ўхшаб, давога муҳтож дейди, унинг фикрига кўра киши танидаги касалликларни тиббиёт йўли билан даволанса, кишиларнинг ярамас одатларини руҳий таъсир натижасида даволаш мумкин. Жисмоний даво овқат ёки дори-дармон воситасида амалга ошади, руҳий касалликларни даволаш эса, юқоридаги усуллардан бирмунча фарқ қилади. Руҳий касалга чалинган одам энг аввало яхши хатти-ҳаракатлар қилишга одатланиши зарур. Шундагина у ёмон одатлардан халос бўлади, дейди. Давоний ғазабни энг оғир руҳий касаллик дейди. Ғазаб кишининг катта нуқсони, камчилиги, ақлсизлигидир, агар ақл ғазаб ва ҳиссиётга бўйсунса, киши ҳайвон даражасига тушиб қолиши мумкин, чунки ҳайвоннинг ақли бўлмаганлиги туфайли у ғазаб қувватини ўзига бўйсундира олмайди. Инсон ақли бўла туриб ғазабни бўйсундира олмаса, буни ҳеч қачон кечириш мумкин эмас. У ҳамма вақт ўз ғазабини ақлга бўйсундиришга ҳаракат қилиши керак, шундагина у ҳақиқий инсон бўлиб етишиши мумкин, дейди. Олим кишилар руҳияти ҳақида гапирар экан, ғазаб қувватини қуйидагиларга бўлади: баъзилар тез ғазабга келади ва тез жаҳлдан тушади, баъзилар эса аста-секин ғазабланиб, тез жаҳлдан тушадилар, баъзилар тез ғазабланиб, узоқ вақт жаҳлларидан тушмай юрадилар. Давоний ғазаб турларидан иккинчисини яхшиси деб, энг охиргисини ёмони деб белгилайди. Демак, Давоний кишиларнинг салбий руҳий ҳолатларини даволаш мумкин, деб ишонади ва уларни яхши маслаҳат бериш, сўз билан, жазо ва меҳнат қилдириш йўллари билан тарбияласа бўлади, деб ҳисоблайди. Давоний инсоний хислатлар: меҳнатсеварлик, тўғрилик, инсонийлик, яхшилик, хушмуомалалик, одиллик, донолик ва бошқа хислатларни ижобий баҳолайди. У инсондаги барча хислатларни ақлий фаолият билан боғлайди.

Демак, Давонийнинг илм-маърифат, таълим-тарбия ва ахлоқ тўғрисидаги фикрлари таълим-тарбия тарихида муҳим аҳамиятга эга. Чунки у юксак ахлоқий фазилатларни тараннум этади, кишиларнинг бахт-саодатли бўлиши учун тавсиялари ҳозирги даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Давонийнинг ақлий тарбия, инсоний фазилатларни таркиб топтириш борасидаги тарбия усуллари Шарқ педагогикасининг қимматли хазинаси бўлиб ҳисобланадики, бу тавсиялардан биз таълим-тарбия жараёнида фойдалансак, миллий қадриятларимизга мурожаат этган бўламиз ва у таълим-тарбияни такомиллаштиришда энг муносиб йўл бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Темурийлар даври (Улуғбек даври) туркий адабиётга доир баъзи мулоҳазалар

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Мухаммад Содик Кашгарий Муҳаммад Содиқ Қашғарий

Кулги зимнидаги жиддият(Г. Гулом шум бола асари хакида)

Журналист касбий одоб – ахлоқи кодексининг пайдо бўлиши, шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари