Zahriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi. Boburnoma asari - Adabiyot - Referatlar

Zahriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi. Boburnoma asari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Zahriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi. “Boburnoma” asari Reja: 1. Z.M.Boburning hayot yo`li. 2. Bobur lirikasi, shoir devonlari. 3. “Boburnoma” –badiiy-memuar asar. 4. Bobur ijodining o`zbek adabiyotidagi o`rni.

“Biz Bobur Mirzoni ulkan davlat arbobi sifatidagina emas, qomusiy alloma, mumtoz shoir sifatida ham cheksiz qadrlaymiz. Bobur o`zbek xalqining buyuk farzandi, milliy g`ururidir”. Islom Karimov. Z.M.Bobur O`rta asr Sharq madaniyati, adabiyoti va she`riyatida o`ziga xos o`rin egallagan adib, shoir, olim bo`lishi bilan birga yirik davlat arbobi va sarkarda hamdir. U 1483-yil 14-fevralda Andijonda Farg`ona usuli hokimi Umarshayx Mirzo oilasida dunyoga kelgan. Barcha temuriy shohzodalar singari otasi saroyida tahsil oladi. 12 yoshida shiddatli saroy kurashlari girdobida qolib, biron-bir madrasani ham tugatishga imkon va fursati bo`lmasa-da, adabiyot, nafis san`atining chinakam shaydosi bo`lib yetishadi. Andijon taxti uchun ukasi Jaxongir Mirzo, amakasi Sulton Ahmad Mirzo, tog`asi Sulton Mahmudxon va boshqa raqiblarga qarshi kurashadi. Samarqand taxti uchun bir necha yil shiddatli janglar olib boradi, ammo samarasiz kechgan bu janglardan keyin Bobur janubga qarab yo`l oladi. 1503-yilda Qobul va G`aznani jangsiz qo`lga kiritadi. 1505-1515- yillarda bir necha bor Markaziy Osiyoga qaytishga urinib ko`radi, ammo hech qanday natijaga erisha olmaydi. 1519-1525-yillarda Hindistonni qo`lga kiritish uchun jang olib boradi. 1526-yilning aprel oyida Pono p atda Hindiston sultoni Ibrohim Lo`di bilan va 1527-yili mart oyida Chitora hokimi Rano Sango bilan bo`lgan janglarda Boburning qo`li baland keladi. Tarixiy ma`lumotlarning bayon qilishicha, Boburning Hindistonga yurishida Dehli hukmdori Ibrohim Sulton siyosatidan norozi bo`lgan Panjob hokimlari ham Boburni qo`llaganlar va Sikri jangidagi bu g`alaba Boburga Hindistonga o`z hukmronligini uzil-kesil o`rnatish va Boburiylar sulolasini barpo etish imkoniyatini berdi. Yangi mustahkam davlat “Buyuk mug`ul imperiyasi” nomini oladi va 300 yildan ortiq hukmronlik qiladi. 1526-yilning 21-dekabrida Bobur zaharlanadi, tasodif tufayli omon qoladi. 1530- yilda Agrada vafot etadi. Keyinroq vasiyatiga ko`ra, farzandlari uning xokini Qobulga olib kelib, dafn etadilar.

Bobur qisqa vaqt ichida Hindistonda siyosiy muhitini barqarorlashtirish, Hindiston yerlarini obodonlashtirib, birlashtirish, savdo-sotiq ishlarini to`g`ri yo`lga qo`yish, bog`-rog`lar yaratish ishlariga rahbarlik qildi. Madaniy yodgorliklar qurish, karvonsaroylar barpo qilish, kutubxonalar qurish Bobur va uning o`g`illari davrida keng miqyosda yoyildi. Hindiston me`morchiligiga Markaziy Osiyo uslubi kirib kela boshladi. Bobur va uning hukmron avlodlari huzurida o`sha davrning ilg`or va zehni o`tkir olimlari, shoirlari, musiqashunoslarini mujassam etgan mukammal bir ma`naviy-ruhiy muhit vujudga keldi. Bobur Hindistonda katta hajmdagi davlat ishlari bilan bir qatorda o`zining adabiy-badiiy faoliyatini ham davom ettirdi. 1503-yilda “Xatti Boburiy” ni yaratdi. 1521-yilda “Mubayyin al-zakot”, 1523-25-yillarda “Muxtasar”, “Xarb ishi”, “Musiqa ilmi” (topilma), “Volidiyya” asarlarini, 1519-yilda 1-devon “Qobul devoni” ni, 1528-29-yillarda 2-devon “Hind devoni” ni yaratdi. “Tuzuki Boburiy”, “Voqeoti Boburiy”, “Voqeanoma”, “Boburnoma” nomlari bilan mashhur bo`lgan asarni 1525-1530-yillarda yozdi. Boburning tarixiy, ilmiy va adabiy merosini o`rganish va ommalashtirishda O`zbekiston, Tojikiston va Rossiya olimlarining faoliyatlari diqqatga sazovordir. XIX-XX asrlar davomida Georg Ker, N.Ilminskiy, O.Senkovskiy, M.Sale, Porso Shamsiyev, Sodiq Mirzayev, V.Zohidov, Ya.G`ulomov, R.Nabiyev, S.Azimjonova, A.Qayumov kabi olimlarning harakatlari tufayli “Boburnoma” bir necha bor nashr qilindi. (o`zbek va rus tillarida). Bobur ikki tilda –o`zbek va forsiy tillarida erkin ijod qilgan bo`lsa-da, faqat o`zbekcha she`rlarini to`plab 2 ta devon tuzgan. 1519-yilda Qobulda, 1529-yilda Hindistonda tuzilgan bu devonlar o`sha joylar nomi bilan yuritiladi. Qobul devoni topilmagan. Hind devonidagi she`rlarining umumiy miqdori 400 dan ortiq. 119 tasi g`azal, 231 tasi ruboiy, boshqalari turli janrdagi she`rlardir. Bobur she`rlarining ma`lum bir qismi hasbi hol xususiyatiga ega bo`lgan g`azaldir. Bobur g`azallari orasida hayotga qaynoq mehr aks etgan, jo`shqin g`azallar, afsus- nadomat ohanglari bilan to`lgan g`azallarni ham uchratish mumkin.

Bobur –podshoh, shoir va olim. Ammo Boburning betimsol shaxsi shohlik, balki shoirlik va olimlikdan ham teranroqda turadi. Shuning uchun uning latif ruhi va darveshvash ko`ngli andak-mundak narsalarni pisand qilmaydi, aniqrog`i arzitmaydi. Shunday ekan, qaysi xon yoki sulton: Qilmoq umidu biym ila xizmat shah olida Darbonining so`kunchu tayoqig`a arzimas, - deydi. Insonga xos qanaqa tabiiy fazilat va sof tuyg`ular bo`lsa, Bobur hayotda ham, ijodda ham asosan ana shularga suyangan. U o`z davlati va saltanati manfaati yuzasidan she`riyatiga bir siyosiy rang, targ`ibot ohanglarini olib kirsa bo`lardi. Yo`q Bobur she`riyatida topolmaysiz bunday ohanglarni. Mohiyatan toju taxt, hukmronlikka borib tarqaladigan murod-maqsadlarini ham u nihoyatda oddiylashtirib, oddiy odamlarning yuragiga uyg`unlashib ketadigan mazmunda aks ettiradi: Ko`ngli tilagan murodig`a yetsa kishi Yo barcha murodlarni tark etsa kishi, Bu ikki ish muyassar o`lmasa olamda, Boshni olib bir sorig`a ketsa kishi. Bu fikrlar aynan shoh va shoir Boburga tegishli ekanini bilamiz, ammo ko`ngli bir murodga intilib, yetolmagan, “bu ikki ish muyassar” bo`lmasa-da, boshini olib qayonlargadir ketishning ham uddasidan chiqolmagan har bir kishiga daxldorligini ham inkor etolmaymiz. Shuning uchun Boburning ma`naviy-ruhiy dunyosi shohu gadoni o`ziga jalb etaveradi. Ko`ngilni sehrlash, ruhni qanoatlantirishdan to`xtamaydi. Bobur tasavvuf ta`limoti bilan maxsus shug`ullanmagan bo`lsa-da, ayrim she`rlarida tasavvufiy g`oyalar aks etgan. Shoirning quyidagi she`rlarida dunyoi dundan chekinayotgan, siyrati darveshvash, Bobur bilan yuzma-yuz kelganday bo`lamiz: Arzimas g`am yemakka bu dunyo,

Bal otin demakka bu dunyo. Tama` uzgil bu eski dunyodin, Xotiringdin chiqar bu dun yodin. Davlat uchun o`zungni zor etma, Izzat uchun o`zungni xor etma. Bobur bir masnaviysida Husni Mutlaqqa murojaat etib shunday deydi: Go`shu hushi m ni so`zing sori qil, Jonu ko`nglimni o`zung sori qil. G`amlaring birla ovut ko`nglimni, Ma`rifat birla yorut ko`nglimni. Bobur ruboiylaridan birida “Har ishniki ayladim xatolig` bo`ldi”, - deydi. Aslida Bobur qilgan ishlar xato bo`lmagan. Birgina “Boburnoma” asarini olib qaraydigan bo`lsak ham hali bu darajada har tomonlama yetuk asar yaratilmaganligining guvohi bo`lamiz. Bu asar butun jahon ommasiga mashhur bo`lga n shoh asardir. “Boburnoma” da Bobur yashagan davrdagi Movarounnahr, Xuroson, Eron va Hindiston xalqlari tarixi yoritilgan. Asar uch qismdan iborat bo`lib, 1-qismi- XV asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyoda ro`y bergan voqealarga, 2-qismi XV asrning oxiri, XVI asrning birinchi yarmida Qobulda ro`y bergan voqealarga, 3-qismi XVI asrning birinchi choragidagi Shimoliy Hindiston xalqlari tarixiga bag`ishlangan. “Boburnoma” ning mavjud to`liq matni 1857-yilda turkolog N.Ilminskiy tomonidan Qozonda tipografiya yo`li bilan nashr qilingan. 1905-yilda ingliz olimasi A.Beverigi xonim “Boburnoma” ning Haydaroboddagi qo`lyozma nusxasini chop ettirdi. Ana shu 2 ta nusxaga asoslanib 1948-49-yillarda asarning ikki qismdan iborat to`liq matni P.Shamsiyev, Sodiq Mirzayevlar tomonidan nashr qilindi. 1960-1989-yillarda yana qayta nashr etildi. “Boburnoma” dagi ma`lumotlar o`sha davrda yaratilgan boshqa tarixiy manbalar: Mirxond, Xondamir, Muhammad Solih, Binoiy, Muhammad Haydar, Farishta, Allomiy kabi tarixchilarning asarlarida bu darajada oshiq va mukammal

yoritilmagan. Muallif “Boburnoma” da Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Behzod, Mirzo Ulug`bek va boshqa allomalar haqida o`zining eng yuqori fikr va mulohazalarini bildiradi. Kamoliddin Binoiy, Behzod, Mirak naqqosh, Husayn Udiy singari adabiyot va san`at arboblari haqida qimmatli ma`lumotlar va mulohazalarni keltiradi. Bobur nima haqda va kim haqda yozmasin, g`oyat samimiydir. O`zining quvonchini ham, g`amini ham hech kimdan yashirmay, ro`y-rost aytadi. Do`sti haqida ham, dushmani haqida ham ko`nglidagini so`zlaydi. Bobur butun umri jangu jadallarda kechishiga qaramasdan tabiatan nihoyatda ziyrak va sinchkov, g`oyat fahmli va idrokli, hamma narsaga qiziquvchan bir zot edi. U qaerga bormasin, o`sha yerning geografik tuzilishi, joylashishi o`rindan tortib, o`simlik va hayvonot dunyosigacha, qishu yozining ob- havosidan, elining tili-yu, urf-odatlarigacha hamma-hammasi bilan qiziqadi va yozib qoldiradi. “Boburnoma” da Boburning ilk she`riy mashqlaridan tortib yirik asarlarigacha yozilish tarixi, ular bilan bog`liq voqealar haqida ma`lumot berilgan. Alisher Navoiy bilan xatlashgani, “Boburiy xat” ni ixtiro etgani, musiqa bilan shug`ullangani, turkiy tilning sofligi va ravnaqi uchun kurashganlari haqida ham batafsil ma`lumot beradi. “Boburnoma” Bobur kezgan yurtlar haqida o`ziga xos qomusdir. Lekin bu faqat sinchkov emas, badiiy zavqi ham baland bo`lgan ijodkor tomonidan yozilgan. Asarda turli fanlarga oid ma`lumotlar bilan bir qatorda go`zal ijodiy kuzatishlar, chiroyli badiiy lavhalar ham bor. Ayniqsa, Xuroson va Hindiston manzaralarini chizganda, xususan, o`zbek o`quvchisiga notanish urf-odatlar, o`simlik va hayvonlar haqida hikoya qilganda Boburning badiiy iste`dodi ish beradi. Masalan, u xurmoni shunday tushuntiradi: “Yana xurmodir. Agarchi xurmo Hindiston maxsusi emas. Chun ul viloyatlarda yo`q edi, mazkur bo`ldi. Xurmo daraxti Lamg`onda ham bordur, shoxlari daraxt kallasida bir yerda-o`q bo`lur. Barglari shoxlarining tubidin

uchig`acha ikki tarafida bo`lur, tanasi nohamvor (notekis) va badrang (ko`rimsiz) dir. Mevasi uzumning xo`shasidek bo`lur, xo`shasidin xili ulug`roq bo`lur. Derlarkim, nabotat orasida xurmo daraxtining ikki ishi hayvonotqa o`xshar: biri ulkim, nechukkim hayvonot boshini kesarlar-hayoti munqati` bo`lur (uzilur). Xurmo daraxtining ham boshi kesilsa, daraxti qurur. Yana biri ulkim, nechukkim hayvonottin benar natija hosil bo`lmas, xurmo daraxtig`a ham nar xurmo shoxini kelturub, tegurmasalar, yaxshi bar bermas. Bu so`zning haqiqati ma`lum ermas”. “Boburnoma” o`zbek nasri taraqqiyotiga juda katta ta`sir ko`rsatdi. Buning yorqin namunasi Abulg`ozi Bahodirxonning “Shajarai turk” va “Shajarai takorima” asarlaridir. “Boburnoma”ning tasvir va bayon usuli tarjimalar orqali boshqa adabiyotga ham o`tdi. G`arb va Sharqning fan va davlat arboblari Boburning tarix va madaniyat oldidagi xizmatlarini belgilashda bu kitobga asosiy manba sifatida qaradilar. Hindiston tarixini yoritishda esa, mutaxassislar fikricha, hali xam buyuk bobomiz Beruniyning “Hindiston” idan keyingi muhim asar “Boburnoma” bo`lib turibdi. Bobur o`zining ma`lum va mashhur asarlari bilan tarixnavis adib, lirik shoir va ijtimoiy masalalar yechimiga o`z hissasini qo`shgan olim sifatida xalqimiz ma`naviy madaniyati tarixida munosib o`rin egallaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Z.M.Bobur “Mahrami asror topmadim”. T., 1998. 2. Z.M.Bobur “Boburnoma”. T., 1989. 3. V.Abdullayev. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1976. 4. I.Haqqul. Tasavvuf va she`riyat. T., 1990. 5. Ma`ruza matnlari. II qism. N-2000. 6. I.Haqqul. “Davlatqa yetib mehnat elin unutma”. “Ishonch” gazetasi. 2006 - yil 14-fevral. 7. www.tuit.uz

O'xshashlar

Muhammad Solih hayoti va ijodi

Muhammad Rahimxon Feruz hayoti va ijodi

Muhammad Yusuf Bayoniy hayoti va ijodi

Zavqiy hayoti va ijodi

Zavqiyning hayoti va ijodi