Muhammad Rahimxon Feruz hayoti va ijodi - Adabiyot - Referatlar

Muhammad Rahimxon Feruz hayoti va ijodi

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2057 KB

Ko'chirib olish

Muhammad Rahimxon Feruz hayoti va ijodi (1844 – 1910) Reja: 1. Feruz adabiy merosi va uning o`rganilishi. 2. Shoirning tarjimai holi. 3. Feruz –shoh va shoir. 4. Feruz – adabiyot va san`at homiysi. 5. Feruz va Xorazm adabiy muhiti. 6. Feruz lirikasi. 7. Feruzning o`zbek adabiyoti va madaniyati tarixidagi o`rni.

Sayyid Muhammad Rahimxoni soniy – Feruz o`zbek adabiyoti, san`ati va tarixida muhim o`rin tutgan, hayotligidayoq o`z ijodi bilan e`tibor qozongan shoir va davlat arbobidir. U Xiva xonlari tarixida eng uzoq davr - 47 yil mamlakatni idora etib, elning obodonchiligi uchun kurashdi, mamlakat ichidagi o`zaro urushlarning oldini olishga harakat qildi. U o`z saroyida 40 ga yaqin shoir, sozanda, tarixchi, hattot va tarjimonlarni to`plab ularga homiylik qildi. Shoh va shoir Muhammad Rahimxon Feruzdan bizgacha «Devoni Feruz» devoni va «G`azaliyoti Feruz» majmuasi va bir qancha she`rlari yetib kelgan. Shu bilan bir qatorda Chokar, Devoniy, Tabibiy, Xodim kabi kotiblar tomonidan ko`chirilgan bayozlarda ham uning asarlari uchraydi. Shoir ijodining o`rganilishi o`z davridanoq boshlangan. Jumladan, Muhammadrizo Erniyozbek o`g`li Ogahiyning «Shohidi iqbol», Muhammad Yusuf Bayoniyning «Xorazm tarixi», “Shajarai Xorazmshohiy”, Muhammad Ali Laffasiyning «Xeva shoir va tarixchilarining tarjimai hollari», Bobo Tarroh Azizovning «Xorazm navozandalari» asarlarida Feruz hayoti va ijodi haqida keng ma`lumot beriladi. Shuningdek, Feruz hayoti, ijodi, ijtimoiy faoliyati haqida 60- 70 yillarda G`.Karimov, M.Yunusov tadqiqlarida, Y.Yusupov Ayyomiyning «Xorazm shoirlari» va «O`t chaqnagan satrlari» kitoblarida, keyinroq,

V.Abdullayev, B.Valixo`jayev, N.Jumayev, I.Adizova kabi adabiyotshunoslarning tadqiqotlarida qimmatli ma`lumotlar uchraydi. Feruz hayoti va ijodini jiddiy o`rganish istiqloldan keyin boshlandi. Davlatyor Rahim va Shixnazar Matrasul qalamiga mansub bo`lgan «Feruz shoh va shoir qismati» (1- kitob) deb nomlangan kitob Feruz haqida, bevosita u bilan aloqador bo`lgan hodisalar, shaxslar, u kishining yaqinlari, farzandlari, nabiralari – shajara vakillari, yana shoir Feruzning tabiati, fe`li, odatlari haqida keng ma`lumot beruvchi ilk yaratilgan asardir. 1994 yilda Feruz tavalludining 150 yilligi munosabati bilan shoir haqida ilmiy, badiiy asarlar yaratildi, asarlari qaytadan nashr etildi. Chunonchi, shoirning 1994 yilda «Elga shohu ishqqa qul” nomli devoni, «Ne bo`ldi yorim kelmadi” she`rlar guldastasi nashr qilindi. 1995 yil Gulsara Ismoilova “Feruz davri Xorazm adabiy muhiti” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1995 yilda iqtidorli olim Nusratilla Jumaxo`ja “Feruz – madaniyat va san`at homiysi” asarini yaratdi. Xudi shu yili Davlatyor Rahim, Shixnazar Matrasul, Nusratulla Jumaxo`jalarning hammualliflikdagi “Feruz: Shoh va shoir qismati” kitobining ikkinchi qismi nashrdan chiqdi.

Bulardan tashqari, E.Zohidovning “Xorazm fojiasi” qissasi, K.Avazning «Saqili navo” dostoni, S. Avazning “Temirg`ozi to`ra ” haqidagi qissalarida ham Xiva xoni Sayyid Muhammad Rahimxoni Bahodirxoni soniy Feruz haqida tarixiy-badiiy lavha yaratildi. Bularning barisi Feruzning hayoti va ijodi ham badiiy, ham ilmiy jihatdan keng targ`ib va tashviq qilinganidan, qilinayotganidan dalolatdir. Zero, shoh va shoir Feruzning hayot yo`li, ijodiy faoliyati bunga loyiq. Zamondoshi Laffasiyning quyidagi misralari ham fikrimizni asoslaydi: Feruzkim, shahanshohi dono erur, Fazilatda suhandon erur. Yozib necha turlik abyotlar, Bitib necha xil ash`orlar. Shohi odil xisravidin panoh, Falak taxt mehru afsar anjum safo. Quyoshdek safosi jahongirdur, Ki vasfida ojiz ichra tahrirdur. Muhammad Rahimxon Feruz 1844 yilning bahorida, «Navro`z» ayyomida Xiva shahrida shoh xonadonida dunyoga keldi. Uning otasi Sayid Muhammad Xiva hukmdori edi. Shoirning asl ismi

Bobojon, Feruz uning adabiy taxallusidir. Bobosi Muhammmad Rahimxon (1806-1825 yillarda xonlik qilgan) sharafiga uni Muhammad Rahimxoni soniy deb ataganlar. O`z davrining e`tiborli kotiblaridan Bobojon Tarrox Azizov – Xodimning «Xorazm navozandalari» nomli qo`lyozma asarida bo`lajak shoirning tug`ilishi bilan bog`liq shunday ma`lumotlar bor: “Bobojon to`ra Xeva shahrining ichkari qal`asidagi Hasanmurod Qushbegi qo`lidagi podshohlikning ko`hna Ark degan joyda tug`ilgan. Buning sababi shuki, Xorazm tartibiga ko`ra, qaysi bir podshohning yoki podshohzodaning xotuni bola tug`ishi zarur bo`lsa, ko`hna Arkka kelib bola tug`ishi shart bo`lgan. Shuning uchun ham Muhammad Rahimxon Bobojonbekning otasi podshozoda bo`lg`oni uchun farzandining tug`ilgan joyi Ko`hna Ark deb aytuldi”. Bobojon to`ra dastlabki boshlang`ich ta`limni saroy muallimlaridan oldi. Shuningdek, madrsada o`z tahsilini davom ettirdi. Muhammadrizo Ogahiy yosh Bobojon to`raga she`riyat ilmidan, tarix va mantiqdan chuqur saboq berdi. Shuning uchun unda tarix va she`riyatga bo`lgan qiziqish baland edi. U yoshligidan kitobga ixlos qo`ydi, aksar vaqtini kitob o`qishga bag`ishladi. Bu haqda Ogahiy quyidagilarni yozadi: “Sayyid Muhammad Rahim Bahodirxon yigitlik ayyomi va ayshu tarab hangomida hech bir lavqu lu`bg`a moyil bo`lmay, aksar avqot

besh vaqt namoz lavozimining adosi, faroyizu sunan shug`lining intihosidan so`ng kitobxonliqqa, ma`nidonliq ishig`a mashg`ul bo`lib, har turluk kitobni mutolaa qilur erdi va o`zga mashg`ulotdin ani a`lo va afzal bilur edi, bayt: Shabob ayyomida bu ulug` odat, Valilik rutbasindin alomat. Xususan, har kitob mazmunikim, mavoiza va nasoyixg`a mushtamil bo`lsa, oni bag`oyat sevar erdi va oni o`zga kitoblardin ilgari tutar erdi». Ayniqsa, yosh shahzodaning vazmin holda Qur`oni Karimni qiroat bilan o`qishi saroy ahlini hayratga solar va “bo`lajaq bola boshidin” degan iborani yosh Bobojonga nisbatan qo`llashar edi. 1863 yilda Xevaga qariyb 9 yil xonlik qilgan Sayyid Muhammadxon qorason kasalligi bilan vafot etadi. Otasining vafotidan keyin Bobojon to`ra madrasadagi o`qishini bir chekkaga qo`yib, davlatni idora qilish ishlariga boshchilik qiladi, Xevaga xon bo`ladi. Muhammad Rahimxon taxtga o`tirgach, odamlar yosh xondan o`zgacha marhamat va osoyishtalik tilar edi. Yurtga tanilgan Ogahiy, Komil, Bayoniy, Mirzo kabi shoirlar Muhammad sha`niga yangi asarlar bitdilar.

Yosh saltanat sohibini qutlash, bu voqeaga bag`ishlab tarix hamda qasida bitish Muhammadrizo Ogahiy zimmasiga tushdi. Muhammad Yusufbek Bayoniy “Shajarai Xorazmshohiy” asarida katta mamnuniyat bilan bu voqea manzarasini shunday chizadi: “Vaqtekim, Sayyid Muhammad Rahim Bahodirxoni soniy sariri saltanatda qaror tutdilar, shuaro va fuzalo hayli juluslari uchun tarixlaru, qasidalaru, masnaviylar aytib, in`omi iyuhona va otomi xuravonalaridin sarshor bo`ldilar, ul jumladin Ogahiy bu tarixni aytib erdi: Bu so`zlarnikim, men bayon ayladim, Necha bayt birla ayon ayladim. Bularga qayu shahki qilsa amal, Oning mulkiga yetmas aslo xalal. Hukumat binosi bo`lur ustuvor, Oning xonadonida tutg`ay qaror. Shaho, olam ichra bugun shohsen, Burundin bu so`zlarga ogohsen. Umidim budurkim, amal qilg`asen, Amal aylamakda jadal qilg`asen”1. Ko`rinadiki, 92 baytli mazkur «Ma`vizatnoma»da shoir Ogahiy yosh xonga davlatni adolat bilan boshqarishi haqida nasihatlar

qiladi. Xon uchun zarur bo`lgan fazilatlar haqida gapirar ekan, saltanatni parokandalikka olib boruvchi illatlardan ogohlantiradi. Ustozning bu o`gitlari Feruz uchun umri davomida dastur bo`ldi. Qasida “Ogohnoma”, “Qasidai Navro`z” nomlari bilan ham yuritiladi. Feruzning Xorazm xoni sifatida faoliyati Vatanimiz tarixining eng ziddiyatli va murakkab davriga to`g`ri keldi. Markaziy Osiyo Rusiya istibdodi girdobiga tushgan bu davrda u davlatni nihoyatda tadbirkorlik bilan boshqarishga harakat qildi. Bunga ustoz Ogahiyning ma`vizalariyu dono siyosatdon Komil Xorazmiylarning ko`rsatmalari yordam berdi. Feruz bu davrdagi yurtning vassallik iskanjasida bo`lishiga qaramay, el obodonchiligiyu ilm-fan ravnaqi, madaniy taraqqiyot masalalariga e`tiborni kuchaytirdi. Xorazmda tarjima maktabi vujudga keldi. Kaykovusning “Qobusnoma”, Sa`diyning “Guliston” va “Bo`ston” asarlarini “turk tavoyifining avomi ham bu pandlardin bahra olsin” deb Ogahiyga tarjima qilishni amr etdi va unga o`zi rahnamo bo`ldi. Muhammad Rahimxon Bayoniy ta`kid etganidek, “ko`b yerlarni obod etdi, ko`b masjidlar va madrasalar va qorixonalar bino” qildi. Feruz xuddi otasi Sayid Muhammadxon singari har haftaning ikki kunida saroyda shoirlar bilan mushoiralar, kitobxonlik

kechalari o`tkazishni odat qiladi. U Ogahiy, Bayoniy, Komil, Mirzo kabi shoirlarga ergashib g`azallar mashq eta boshlaydi. Uning nozikta`b g`azallarini ko`rgan Komil unga Feruz, ya`ni «baxtli», «tole`li», «g`olib» degan ma`nolarini anglatuvchi taxallusni taklif qiladi. Feruz madrasada o`qib yurgan paytlarida adabiyotga havas qo`ydi. Fors tilini o`rgana boshladi. Ammo otasi vafotidan so`ng barcha davlat ishlari zimmasiga tushganligi bois arab tilini o`rgana olmadi. Shunday bo`lsa-da, u adabiyot, til, handasa, tarix, jug`rofiya ilmi bo`yicha yaxshigina ilmga ega edi. Sa`diyning «Guliston» va «Bo`ston», Firdavsiyning «Shohnoma» asarlari bo`yicha adabiy mushohadalarda Feruz mazkur asarlar yuzasidan savol berib o`tirganlarni imtihon qilardi. Ana shunday paytlarda birorta g`azal o`qishda xatolikka yo`l qo`yilsa yoki so`zni noto`g`ri talaffuz qilinsa, Feruz u kishini to`xtatib, xatolarini to`g`rilar, u yoki bu so`zning ma`nosini aytib berib, hech hafa qilmasdan kamchiligini yo`qotishga yordam berardi. Ba`zan buning uchun jazo ham qo`llar, bu bilan adabiyot va san`atni nozik his qilish mas`uliyatini singdirar edi. Ko`rinadiki, Feruz talabchan muxlis hamdir. Ma`lumotlarga ko`ra, Feruz tilga katta qiziqish bilan qaragan. U turk, fors-tojik, tatar, ozarbayjon tillarini puxta bilgan va shu tillarda ham ijod etgan.

Feruz o`z zamonasida ajabtovur sozanda va bastakor bo`lganligi uning keng iste`dod egasi ekanligidan dalolat beradi. U shoir va san`atkor Komil Xorazmiyning tashviqi bilan eng qadimiy «Shoshmaqom» kuylarini to`liq o`rgandi va «Navo», «Segoh», «Dugoh» maqomlariga bog`lab kuylar ham yaratdi. Feruz yaratgan kuylar tez orada Xorazm san`atkorlari orasida tarqalib ketadi. Feruz o`zining bir muxammasida Xorazm maqomlarini birma-bir sanab, ularning go`zallik timsoli ekanligini ta`kidlagani bejiz emas: Soz aylagil subhu maso goh «Rost» chertib, goh «Navo», «Dugoh» u, «Segoh» u, «Sabo» har birisidur g`amzudo. Rahm etmayin ul dilrabo aylar edi nozu ado, Hijroni ichra barho tortar eding ranju ano. Bu dam tutub rasmi vafo sho`xi singamkoring kelur. Hatto sulton san`atkor Feruz saroydagi san`atkorlari ishtirokida o`tgan maqomxonlik kechalarida tanbur olib, nag`ma-navozlikni boshlab berganligini shoir zamondoshi Xodim o`z asarida ta`kidlaydi. Va yana “ma`lumotlarga qaraganda, sozandalik, go`yandalik shahodatnomasini shaxsan o`zi topshirgan, yuqorida ta`kidlaganimizdek, xalq maqomlarini buzib ijro etganlarni jazolash haqida maxsus farmon ham qabul qilgan:

“Farmoni oliy Bizkim, Xorazm mamlakatining Oliy hoqoni Muhammad Rahimxon soniy quyidagi farmoni oliyga imzo chekdik: Xorazm maqomlari xalqning daxlsiz mulki deb e`lon qilinsin. Ushbu farmoni oliyga shak keltirgan va maqomlarni kamsitgan, yoinki uni buzib ijro etgan kimsalar qattiq jazolansin! Muhammad Rahim soniy 1299 yil jumod-ul avval (1882)” Feruz joylarda madrasa va masjidlar qurilishiga, ya`ni maorif sohasiga ham alohida e`tibor bergan. U mahalliy fuqaro bolalaridan ilmli kishilar tayyorlash maqsadida o`z saroyida maktab ochdi. 1884 yilda ochilgan bu maktabda rus o`qituvchisi va Mirzo Rahmonquli qori kabi talantli ustozlar yoshlarga bilim beradilar. 1887 yilda bu maktabda 11 o`quvchi ta`lim olib, shulardan 6 tasi Feruz hisobidan o`qidi. Bundan tashqari, Feruz Farmoniga muvofiq 1904 yilning 10 noyabrida Urganchda birinchi yangi usul maktabi ochildi. Unda Husayn Qumayev degan Turkiyadan kelgan o`qituvchi yoshlarga ta`lim-tarbiya bera boshladi. Husayn Qumayev 1906-1907 yilda ilg`or ma`rifatparvar kishilarning orzularini hisobga olib, Urganchda qizlar maktabini barpo qildi. Bu muhim voqeadan xursand bo`lgan Feruz Urganchga borib, H.Qumayev ishlari bilan

tanishib, uni qo`llab, bosh-oyoq sarpo kiygizdi va xazina hisobidan maktabga yordam berib turishga qaror qildi. Qizlarga H.Qumayevning turmush o`rtog`i Komila Qumayeva ta`lim berdi. 1909 yilga kelib Feruz qo`l ostidagi madrasalar soni 130 taga, masjidlar 1636 taga, maktablar 1500 taga yetdi, undagi talabalar 45000 dan ortib ketdi. Shuningdek, Feruz Komil Xorazmiy taklifi va tashviqoti bilan rus-tuzem maktabi ochadi, bundan maqsad mahalliy millat bolalariga rus tilini o`rgatib, mahalliy tarjimonlar tayyorlash ko`zda tutilgan. Feruz mazkur maktabni batamom o`z homiyligiga oldi. Rus-tuzem maktabida rus tili, riyoziyot, tarix, jo`g`rofiya, tabiat kabi fanlardan tashqari mahalliy savod (ona tili) va islom fani asoslari ham o`qitildi. Pushkin, Tolstoy, Krilovning she`r, hikoya, masallaridan tashqari, Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, So`fi Olloyor kabi klassik shoirlaridan saboq berildi. Ko`rinadiki, Feruz vohada san`at, maorif va madaniyat rivojiga rahnamo va taraqqiyparvar inson bo`lgan. Bulardan tashqari, Feruz shaxsi bilan bog`liq bo`lgan eng muhim voqealardan yana biri 1980 yilda Xevada birinchi ambulatoriya punkti ochildi, bu yerda Rusiyadan taklif etilgan vrach va feldsherlar ishladi. Bu ham xalq tashvishi yo`lidagi qilingan ezgu ishlardan biri edi.

Feruzning matbaachilikdagi va adabiy meros tarkibidagi xizmatlari beqiyosdir. U O`rta Osiyoda birinchi bo`lib tipolitografiya ishlarini yo`lga qo`ydi. Bu ishga katta qiziqish bilan yondashdi. Eng avvalo, mazkur bosmaxonada Feruz ko`rsatmasiga binoan Navoiyning «Xamsa»sidan «Hayrat-ul abror», «Chor devon» asarlari nashr etildi. 1879 yilda SHermuhammad Munisning «Munis-ul-ushshoq» devoni (669 sahifa), Komil Xorazmiyning 5ta devoni, Ogahiyning «Ta`viz ul oshiqin» (530 sahifa), 1897 yilda Feruzning «Devoni Feruz» g`azallar majmuasi, 1909 yildan Ahmad Tabibiyning «Majmuatush-shuaro» asari nashr qilindi. Ko`rinadiki, qisqa vaqt ichida Xeva adabiy muhitida ishtirok etib kelayotgan 30 dan ortiq shoir, tarjimonning asarlari Xeva toshbosmasida nashr etildi. Bu esa ijodkorlar asarlarini keng targ`ibot etish uchun yetarli sharoit edi. Muhammad Rahimxon Feruz Xevada madaniy-ma`rifiy ishlarni rivojlantirdi. Jumladan, yangi fan-texnika yutuqlari, ya`ni kinoapparat, fotoapparat, teleskop va grammafonlarning kirib kelishiga bosh-qosh bo`ldi. Xeva adabiy muhitiga Muhammad Rahimxon qanday ravnaq bag`ishlaganini Bayoniy “Shajarai Xorazmshoxiy”da shunday tasvirlaydi: «Xon hazratlari she`rga ko`p zavq paydo qilib erdilar. O`zlari ham burundan Feruz taxallusi bila mutaxallis bo`lib, she`r aytur erdilar. Har kishining

she`r aytmoqg`a sahl qobiliyatlari bo`lsa, nav`i she`rlarni aytib dargohi oliyg`a olib bora berdilar. Shoirlarning adadlari kam – besh-qirqg`a bordi». Ma`lum bo`ldiki, Feruz tevarak-atrofdagi talantli shoirlarni Xevaga to`plagan va ularga rahnamolik qilgan. Natijada o`ziga xos madaniy-adabiy muhit barpo bo`lgan. Mana shu shoirlar bilan bo`lgan she`riyat oqshomlarida Feruzning o`zi boshlovchilik vazifasini bajargan va yangi yozgan g`azallarini o`qib, mushoirani boshlab bergan. So`ngra boshqa shoirlarga ana shu yangi yozilgan g`azalga payrov tariqasida g`azallar bitish topshirilgan. Ana shu bir oqshom ichida 50-60 ta g`azallar yod olib kelinadi. Bu g`azallarning ko`pchiligi Ogahiy, Komil Xorazmiy, Bayoniy, Mirzo, Tabibiy, Chokar, Rojiy, Komyob kabi shoirlarning g`azallari bo`lib, saroy adabiy muhitida o`nlab qo`lyozma bayozlar, majmua bayozlar yuzaga kelgan. Feruz har bir shoir ijodiga alohida e`tibor bilan qaragan. Jumladan, bir kuni Ogahiyga qarata shunday deydi: «Ey, Ogahiy, siz ko`p yillardan buyon ijod qilasiz. Ularning ko`pchiligi bayozlarga kirgan, ba`zilari esa tarqoq holda. Shoirlarning ishlari boqiydur va ularni hatto tuhmat degan balo ham yenga olmaydi. Shuning uchun barcha yozgan she`rlaringizni bir joyga to`plab, ularga raqam tartib beringda, bir devon shaklida kitob qiling». Bu taklifdan g`oyat xursand

bo`lgan Ogahiy o`z kulbasiga kelib jiddiy ijodiy mehnatga kirishadi va uzoq mehnatdan keyin shoirning «Ta`viz ul- oshiqin» (“Oshiqlar tumori”) devoni dunyoga keladi. Demak, mazkur devonning yuzaga kelishida Feruzning xizmati katta. Bundan tashqari, Ahmad Tabibiydek yirik, sermahsul adibning yetishib chiqishi va «Majmuat-ush-shuaro»dek nodir madaniy boylikning yaratilishida ham Feruzning xizmati bor. Mazkur tazkira asar Feruz zamonasidagi 33 shoirning hayoti va ijodi haqida ma`lumot berishi bilan birga Feruzni faqat hukmdor sifatida emas, adabiyot ixlosmandlarining homiysi yanglig` tanitdi. Feruzning avlod-ajdodlari orasida 20 dan ortig`i adabiyot va she`riyat muhibidir. Bularning ayrimlari haqida ma`lumot keltiramiz: Komyob– Sayid Hamid to`ra ibn Sayid Muhammadxon Komyob 1861 yil 2 sentabrda Xevada ko`hna Arkda tug`iladi. Yoshligida Arabmuhammadxon qo`lida tahsil oladi. Otadan yosh qolgan Sayid Hamid to`ra tarbiyasiga akasi Muhammad Rahimxon alohida e`tibor berdi. Komil, Bayoniy kabi shoirlar ko`magida adabiyotga ixlos qo`ydi, arab, fors, tojik tillarini puxta o`rgandi, tarjimaga mehr qo`ydi. Komyobning «Devon»i, «Tavorix ul-havonin» (“Xonlar tarixi”), «Muntahab ul – vaqoye» (“Voqealar to`plami”) nomli qo`lyozma asarlari,

«To`raxonim» (bizgacha yetib kelmagan) asarlari o`ziga xos ahamiyat kasb etdi. Murodiy – To`ramurod to`ra, Feruzning inisi bo`lib, 1854 yilda ko`hna Arkda tug`ilgan. Yoshligidan badiiy adabiyotga mehri baland bo`lgan. U ham forsiy, arabiy tillarni mukammal egallab, Murodiy taxallusi bilan g`azal, muxammas, qasidalar bitadi va ularni jamlab «Devoni Murodiy» deb nomlangan majmua tuzadi. Bundan xursand bo`lgan Feruz inisining bu ishini yuqori baholab, «Devoni Murodiy»ni «Haft shahzoda» (Yetti shahzoda) nomli katta bir kitobga kiritadi. Demakki, Murodiy zamonasining yetuk shoirlaridan bo`lgan. Oqil – Otabek to`ra Feruzning opasi Chinnijon bika zurriyodi bo`lib, Oqil taxallusi bilan ijod qilgan. 1874 yilda Xevaning ko`hna Arkida tavallud topgan. Laffasiyning ma`lumotiga ko`ra, Oqil yoshligidan damqisma kasalligiga duchor bo`lib, o`zini parhez qilib olib yurgan. Ammo yoshligidan adabiyotga qiziqqan va she`rlar mashq qilgan, yana tanbur, g`ichchak, doira chalishni ustasi bo`lgan. Bir yil hokim bo`ldi, bu qisqa davr ichida xalqparvarligi bilan xalq mehrini qozongan. U davlat ishlaridan ko`ra, badiiy ijodni ustun ko`radi va umrining ko`p qismini ijodga bag`ishlaydi.Keyinroq g`azal, ruboiy, muxammaslarini yig`ib «Devoni Oqil»ni tuzgan. Ammo devon hozirgacha saqlanmagan. Shoir she`rlari 1923 yilda Xevada

nashr etilgan «O`zbekcha inqilobiy she`rlar yug`urumi»dan, «Xorazm maqollari» kitobidan o`rin olgan. G`oziy – Sayid G`oziy to`ra Feruzning inisi Kamronning farzandi bo`lib, G`oziy taxallusi bilan ijod qilgan. U 1847 yilda Xevaning o`rta mavzusida Sayidboy masjidi yonida tug`ilgan. Shoirning otasi Otajon to`ra Kamron taxallusi bilan she`r yozgan. G`oziy ham adabiyotga bo`lgan qiziqishi shakllanib, 20 yoshidan she`rlar yoza boshlagan. «Devoni G`oziy» degan she`riy majmua ham tartib bergan. Asad – Sayid Asad to`ra shoir G`oziyning inisi bo`lib, 1860 yilda tug`ilgan. U ham akasi kabi avval eski maktabda, so`ngra madrasada ta`lim olgan. 20 yoshidan boshlab badiiy ijod bilan shug`ullangan va «Devoni Asad» nomli bir devon tuzgan. Sodiq - Rahmonquli to`ra Feruzning inisi To`ramurod to`raning o`g`li bo`lib, 1860 yilda tug`ilgan. U Sodiq taxallusi bilan she`rlar yozib, forsiy va arabiy tillarni mukammal egalladi. Feruzga payrov qilib g`azal va muxammaslar ham bitgan. Sodiq ancha xushxat bo`lib, xatti kufiy kabi xat turlarini yaxshi bilgan. Sodiqning bir devon tartib berganligi haqida ma`lumotlar bor, ammo u haligacha topilgan emas. Sultoniy – Nosir to`ra Feruzning o`g`li Muhammaddiyor to`ra farzandi. Feruz nabirasini juda yaxshi ko`rgan bo`lib, uning tarbiyasiga alohida e`tibor bergan. 16 yoshida nevarasini shoir

qilib yetishtiradi. Bayoniy unga ustozlik qilgan. U «Devoni Sultoniy» nomli devon tuzgan. Sa`diy – Sa`dulla to`ra ibn Sayid Abdulla to`ra Feruzning nabirasi bo`lib tug`ilgan yili noma`lum, tug`ma mayib bo`lgan. Feruz Sa`diyga alohida mehribonlik qilib, uni madrasada o`qitadi. U 20 yoshga yetganda yaxshi shoir bo`lib yetishdi. U mayib bo`lsa ham, yaxshigina rassom edi. Uning mo`yqalamiga mansub sur`atlar o`sha davrda Feruz saroyiga osib qo`yilgan. Ko`rinadiki, Feruz avlodiga mansub shoirlar adabiyot, fan uchun xizmat qilib, boy adabiy meros qoldirganlar. Feruz barcha zamondosh shoirlarning ijodiga rahnamolik qilgan, biroq o`zining she`rlari tarqoq holda yetib kelgan va uning jamlanmasi 2534 misrani tashkil qiladi. Unda 98 g`azal, 7 muxammas, 2 musaddas, 4 masnaviy, 7 ruboiy bor. Feruz she`riyatining bosh mavzui - ishq. Mahbuba ishqi bilan o`rtanish, unga fidoyilik, sadoqat, visolga intiqlik tuyg`ulariga oshno oshiq hamda oshiq orzulagan ma`shuqa obrazi shoir g`azallarining markazida turadi. Oshiq shoh o`z ma`shuqasi oldida bamisli qul: Agarchi baxti Feruz ila davron shohiman, lekin Sening, ey husn amiri, bandai bee`tiboringman. yoki

Garchi erurman, tole`i Feruz ila olamg`a shoh, Lek ul parilar sarvari ol(d)idadurman qul bu kun. Bu misralar shoh va oshiq Zahiriddin Boburning “Sen gulsenu men haqir bulbuldurmen” misrali mashhur ruboiysini yodga soladi: Feruzning lirik qahramoni kamtarin bir oshiq. Ishq kuyiga mubtalo bo`lgan bu darveshona xokisor oshiq shoh muhabbatning “bandai bee`tiborig`a”, “parilar sarvari”ning quliga aylanadi. U ayriliq haqida hatto o`ylashni xohlamaydi, visoldan umidvor, yor vafosiga ishonch va undan quvonch tuyg`ulari-la shunday bir navo qiladi: Shod o`lg`il, ey mahzun ko`ngil, bu kecha dildoring kelur, Shirin takallum, gulbadan, la`li shakarboring kelur. Feruz mumtoz so`z san`atimizning behzodlaridan. Shoir qalb tug`yonlarini jo`shqin zavqu shavq bilan kuylaydiki, baytlardagi urg`u bermoqchi bo`lgan fikr takrir san`ati bilan quyilib keladi: Oftoboso jamoling ko`rgach o`ldum, ey nigor, Beqaroru, beqaroru, beqaroru, beqaror.

Tig`i ishqi hanjari yuzingdin o`ldum subxu shom. Dilfigoru, dilfigoru, dilfigoru, dilfigor. Ohu nolam ayladi ishqingni oxir dahr aro Oshkoru, oshkoru, oshkoru, oshkor. Javru zulming bo`lg`ondurman hazing`a dam-badam, Beshumoru, beshumoru, beshumoru, beshumor. Oy kibi farrux jamoling ko`rgali yo`lingda ko`z Intizoru, intizoru, intizoru, intizor, Noz ila sursang samanding sakrotib yo`q sen kibi Shahsuvoru, shahsuvoru, shahsuvoru, shahsuvor. Vaslinga yo`l topsa har kim bo`lg`ay ul Feruzdek Baxtiyoru, baxtiyoru, baxtiyoru, baxtiyor. Feruz ijodi yakrang emas, turli ranglarda jilolanadi. U g`azal, ruboiy, muxammas, musaddas, masnaviy kabi janrlarda barakali ijod qildi. Shoir qaysi janrda yozmasin, ishq mavzusining badiiy talqinini o`ziga xos tarzda janr qurilishiga mos holda tarannum etadi. Chunonchi, to`rt misrali ruboiylarida lirik qahramonning mahbuba ishqi bilan o`rtanishi, unga fidoiylik, sadoqat, visolga intiqlik tuyg`ularini bari jamlanadi: Ey sho`x, tarahhum aylakim, zoringman, Jonu dilu din ila girftoringman.

Gar vaslingga aylasang baho jon naqdin, Yuz jon esa ham, berib xaridoringman. yoki musaddaslaridagi holatni qarang: Toki ul sho`x g`ami ishqig`a duchor o`ldum, Dam-badam dardi balo xayli bila yor o`ldum, Kokili domig`a nobasti giriftor o`ldum, Talabi vaslida Feruz kibi zor o`ldum, Vahki, ul mehrliqo nozu adosini ko`rung, Jonima har nafas ozoru jafosini ko`rung. Bu yerda muhabbatning mahzun kechinmalari, yuqoridagi “visolga intiq qalb”ning ruhiy ahvoli namoyon bo`ladi. Uning masnaviylari yana-da dilbar. Feruzning lirik qahramoni bunday ruhiy ahvoldan tushkunlikka tushmaydi, o`z ma`shuqasiga salomnomalar yo`llayveradi: Bulardin so`ngra, ey sarvi gulandom, Sanga bo`lsin salomim subh ila shom. Salom, ey dilraboyi hur timsol! Salom, ey maxluqoyi farrux iqbol! Salom, ey dilrabo, pokiza anvar!

Salom, ey guluzori sarv raftor! Salom, ey gavhari koni sabohat! Salom, ey durri daryoi saodat! Salom, ey xo`blig` bo`stonida vard! Salom, ey husn iqlimi aro dard! Qarang, salomnoma qanday maroqli! Bundagi ohang, takrorlar qatori badiiy libos bo`lib, she`rning musiqiyligini, badiiy barkamolligini ta`minlagan. Ko`rinadiki, Muhammad Rahimxoni Feruz o`z zamonida odil mamlakat rahbarigina emas, yetuk she`riyat peshvolaridan biri bo`ldi. Shuning uchun ham u xalq ardog`idagi adibga aylandi. Zero, shoirning o`zi buni Allohdan iltijo qilib so`ragan edi: Qil baxt ila tole`imni Feruz, Har bir kunim ayla iydi navro`z.

Adabiyotlar: 1. Avaz O`tar o`g`li. «Devon». T, 1976 yil. 2. Y.Yusupov «Avaz». T, 1954 yil. 3. Y.Yusupov «Xorazm shoirlari». T, 1967 yil. 4. V.Mirzayev «Avaz O`tar o`g`li. Hayoti va ijodi». T, 1961 yil. 5. «Avaz». Saylanma. T, 1984 yil. 6. «Ayyomiy». Saylanma. T, 1984 yil. 7. N.Qobulov, V.Mo`minova, I.Haqqulov «Avaz va uning adabiy muhiti». T, 1987 yil. 8. B.Qosimov «Izlay-izlay topganim…». T, 1983 yil. 9.S.Siyoyev «Avaz». Roman. T, 1987 yil. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Muhammad Solih hayoti va ijodi

Muhammad Yusuf Bayoniy hayoti va ijodi

Zahriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodi. Boburnoma asari

Zavqiy hayoti va ijodi

Zavqiyning hayoti va ijodi