XX Аsr аdаbiyotidаgi аsosiy yо‘nаlishlаr vа о‘zbek adаbiyotshunosligi, estetik qarashlar

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59 KB

Ko'chirib olish

XX Аsr аdаbiyotidаgi аsosiy yо‘nаlishlаr vа о‘zbek Аdаbiyotshunosligi, estetik qarashlar Reja: 1XX аsr о‘zbek аdаbiyotining о‘zigа xos xususiyatlаri 2.Adabiy tanqidchilikda mustaqillik davri she‘riyati tahlili. 3.Adabiyotshunoslikda janrlar tadqiqi. 4.Hayot haqiqati va zamondosh obrazini adabiyotshunoslikda o’rganilishi.

XX asrning 90-yillari boshidan e‘tiboran o’zbek xalqi o’z tarixining tamomila yangi bosqichiga kirdi. Va millat hayotining estetik ifodasi o’laroq istiqlol adabiyoti deb atalmish badiiy hodisa yuzaga keldi. Istiqlol davri o’zbek adabiyoti ko’p asrlik milliy adabiyotning mantiqiy davomi edi. Bu adabiyot milliy adabiyot taraqqiyotidagi shunchasi bir bosqich bo’lmay, qator belgilarga ega bo’lgan o’ziga xos badiiy-estetik fenomendir. Bugungi o’zbek adabiyoti millat ahlining ko’ngli, sezimlari va ruhiyatini tasvirlashga e‘tibor qaratishi natijasida inson asosiy badiiy qadriyatga aylandi. Mustaqillik davri o’zbek adabiyoti chinakamiga xilma-xil adabiyot bo’ldi. Unda sinab ko’rish, ochilmagan yo’llardan yurish, hatto, xato qilish imkoniyati bor. Bu adabiyotga qanday yozish kerakligi to’g’risida ko’rsatma berilmaydi. Bu hol birovga o’xshamaydigan, o’zgalarni takrorlamaydigan o’ziga xos iste‘dodlarning yuzaga kelishiga imkon yaratadi. Xilma-xil yo’nalishdagi asarlarning vujudga kelishi badiiy didi har xil bo’lgan o’quvchilarni paydo qiladi. Bu davr she‘riyatida o’tkir gap aytish, dono fikr bildirish, nasihat qilish, aql o’rgatish emas, balki inson ruhining murakkab, ismsiz manzaralarini aks ettirishga e‘tibor kuchaydi. Hissiyot qatlamlarini tadqiq qilish, odam ruhiyatidagi boy va rangin iqlimlarni poetik kashf etishga urinish kuchaydi. Milliy poeziyamiz tarixida birgina qatordan iborat butun boshli she‘r hech qachon bo’lmagan. Anvar Obidjon, Tohir Qahhor, Faxriyor, Ulug’bek Hamdam shunday she‘rlar yozishdi. Quvonarlisi shundaki, bunday she‘rlar atama yasash yoki axborot berishga emas, balki muayyan ruhiy kayfiyatni ifodalashga, o’zgacha tuyg’u baxsh etishga xizmat qilgan: «Go’rlar qisir-tug’ishdan qolgan» (Faxriyor). Istiqlol davri she‘riyatining qisqalikka intilishi shunchaki modaning ketidan quvish bo’lmay, chuqur ichki mantiqqa ega. Bu she‘riyat o’quvchiga ishonch, uni badiiy so’zning iste‘molchisigina emas, balki she‘riy holatni tuyish, badiiy manzaralarni jonlantirish jarayonining ishtirokchisi martabasiga ko’tarishning natijasidir.

Poeziyaning o’z asl manbasiga qaytganligi, ko’ngil rozlarini, ruhiy tovlanishlarni nozik ishoralar, nazokatli ifodalar orqali tasvirlashga o’tilganligi istiqlol davri o’zbek she‘riyatiga xos asosiy xususiyatlardan bo’ldi deyish mumkin. Nasr mustaqillik davrida ham milliy adabiyotning salmoqli turi bo’lib qolaverdi. Keyingi o’n yillikda Sh.Xolmirzaev, O’.Hoshimov, O.Muxtor, T.Malik, Tog’ay Murod, Murod Muhammad Do’st, A.Dilmurod, X.Sultonov, N.Norqobilov, X.Do’stmuhammad, N.Eshonqulov, T.Rustamov, Luqmon Bo’rixon, A.Yo’ldoshev, Zulfiya Qurolboy qizi singari turli avlodga mansub ijodkorlar o’ziga xos yo’sinda qalam tebratib, milliy proza taraqqiyotiga hissa qo’shdilar. Ijodiy tajribalar qilish, kutilmagan tasvir yo’sinlarini qo’llash, badiiy ifodaning tutilmagan, yangi tamoyillaridan foydalanish o’zbek nasrining bu bosqichi uchun yetakchi xususiyatlar bo’ldi. Sh.Xolmirzaev «Olabo’ji», «Dinozavr» romanlari, «Bulut to’sgan oy», «Ozodlik», «Navro’z, navro’z» hikoyalarida, N.Norqobilov «Oqboyin», «Qoyalar ham yig’laydi» qissalari, «Oriyat», «Quvonchli kun» hikoyalari, Sh.Bo’taev «Sho’rodan qolgan odamlar» qissasi, «Darvesh» hikoyasi, Tog’ay Murod «Otamdan qolgan dalalar» romani, O.Muxtorning tamomila yangicha ifoda usullarida yaratilgan «Ming bir qiyofa», «Ko’zgu oldidagi odam», «Tepalikdagi xaroba», «Ffu», «Ayollar saltanati va mamlakati», «Maydon» romanlari, Nazar Eshonqulning jahon prozasining eng ilg’or tajribalarga tayanib, sof milliy obrazlar yarata olgan «Qora kitob» qissasi, «Shamolni tutib bo’lmaydi», «Tobut shahar», «Quyun» hikoyalari, Sh.Bo’taevning «Sho’rodan qolgan odamlar» qissasi tasvirning quyuqligi, inson ruhiyati qirralarini aks ettirish miqyosiga ko’ra milliy adabiyotimiz uchun yangi badiiy hodisalar bo’ldi. Luqmon Bo’rixonning «Jaziramadagi odamlar» romani inson kontseptsiyasiga yangicha yondashuv sababli adabiyotimizga o’zgacha havo olib kirdi. Asr boshidan buyon «ko’rsatib berish», «fosh etish», «aniqlab olish» bilan shug’ullanib kelgan milliy adabiyotshunoslik asr adog’iga yetganda tadqiq va talqinga mayl ko’rsatmoqda. «Talqin etmoq-ochiq mazmundan yashirin mohiyat

sari bormoqdir»,-deydi frantsuz olimi Pol Rikyor. Endilikda XX asr o’zbek adabiyoti tarixi yangilanayotgan badiiy tafakkur talablari asosida qayta idrok etilib, bu davrda yaratilgan asarlarning asl mohiyatini ochishga harakat qilinmoqda. Adabiyotshunoslik uzoq vaqt mobaynida badiiy asarlarni asosan ijtimoiy nuqtai nazardan tekshirishga moslashgan bo’lsa, endi, mavjud ilmiy qoliplarni tark etaroq ularga estetik talablar asosida yondashishga urinmoqda, natijada, ko’plab bitiklarning asl badiiy qiymati, bir qator adiblarning millat estetik tafakkuri taraqqiyotidagi tarixiy o’rni xolisona belgilanayotir. Istiqlol adabiyoti deganda asosan oxirgi o’n yillikda vujudga kelgan adabiyot anglashiladi. (Mazkur ishda asosan ana shu davrning mahsuli bo’lgan she‘riy, nasriy va dramatik asarlar tahlil doirasiga kiritilgan). Bu yangi adabiyotning o’ziga xos va mos yutuqlari bor va ular tobora ko’paymoqda. Mustaqillik davri adabiyotidagi eng katta yutuq shuki, bu davrda o’zbek yozuvchilari o’tmish va hozirgi hayotni aks ettirishda avvalgi cheklanish- chegaralanish iskanjalaridan butunlay qutildilar. O’tmish hayotni ham, hozirgi hayotni ham butun borlig’i va murakkabligi bilan tasvirlash imkoniyatiga ega bo’ldilar. Chin hayot-xalq hayoti bilan aloqani yanada mustahkamlab, haq so’zni dangal yoza boshladilar. Mustaqllikning o’tgan dastlabki yillari ko’p yozuvchilarimiz uchun astoydil izlanish va qizg’in ijod qilish davri bo’ldi. Buning dastlabki natijalari quvonchlidir. Zotan, o’tgan qisqa davrda so’z san‘atining hamma janr va turlarida muayyan yutuqlar qo’lga kiritildi. Adabiyot yangi mavzular, yangi g’oya va obrazlar, yangicha talqin va tasvirlar bilan boyidi. Tayanch tushuncha: Аdаbiyotlаr ro`yxаti. 1. Hаsаnov.SH. Doston jаnridаgi o`zgаrish vа yangichа bаdiiy tаlqiglаr. O`zbek tili v а а d а biyoti.-2000. №2. 2. А d а biy tur v а j а nrl а r. 3-tom.-F а n, 1991,

$3. Norm а tov.U, H а md а mov.U. Dunyoni yangich а ko`rish ehtiyoji. JА\.2002 dekаbr. 4. To`rаyev.D. Dаvr vа ijod mаs’uliyati. T. Fаn, 2004. 5. Mirzаyev.S. Hаyot vа аdаbiyot. T, “SHАRQ” 2004. 6. Eshbek.Y. “Sen” dostoni xususid а Yoshlik, 1996 №6. 7. Zulfiya “Xotir а m siniql а ri” S а od а t. №5 ,1995 yil. 8. M а hk а m. А . Ishq. T,Cho`lpon, 1993.yil. 9. F а xriyor. А yolg`u. She’rl а r, dostonl а r –T; SH а rq, 2000 yil.$

O'xshashlar

Hozirgi аdаbiy jаrаyon vа bolаlаr аdаbiyoti

Yangi o`zbek adabiyotining asosiy xususiyatlari

XVII Аsr vа xix аsrning birinchi yarmidа o’zbek аdаbiy tili

Milliy vа umuminsоniy хаrаktеr sintеzi

Milliy vа umuminsоniy хаrаktеr