XVII Аsr vа xix аsrning birinchi yarmidа o’zbek аdаbiy tili - Adabiyot - Referatlar

XVII Аsr vа xix аsrning birinchi yarmidа o’zbek аdаbiy tili

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

269.5 KB

Ko'chirib olish

XVII А sr v а xix а srning birinchi yarmid а o’zb e k а d а biy tili R e j а : 1. D а vr а d а biy tilining х ususiyatl а ri. 2. А bulg’ о zi B а h о dir хо n а s а rl а riniig tili v а uslubi 3.Turdi s а tir а l а rining tili v а uslubi 4.Muh а mm а d Хо ks о rning «Munt аха bul lug’ а t» а s а rining o’zb e k а d а biy tili ilmiy t e rmin о l о giyasi t а r а qqiyotid а gi r о li. 5. Muh а mm а dniyoz Nish о tiy а s а rl а ri tilid а N а v о iy а n’ а n а sining d а v о m ettirilishi. 6. Munis а s а rl а rining tili v а uslubi. 7. XV—XIX а srl а rd а gi lug’ а t v а gr а mm а tik а s а rl а rning а d а biy tilni m e ’yorl а shtirishd а gi r о li.

D а vr а d а biy tilining х ususiyatl а ri. M а rk а ziy О siyoning siyosiy, m а d а niy h а yotid а ro’y b e rg а n tushkunlik XVI а srning ох iri v а XVII а srning b о shid а yan а chuqurl а shdi. f eо d а l j а miyatining iqtis о diy, siyosiy h а yotid а kuchli t а n а zuzul vujudg а k e ldi. SH а yb о niyl а rd а n k e yin hukmr о nlik qilg а n а sht а r хо niyl а r h а m f eо d а lizm tuzumid а umumiy о s о yisht а lik, о b о d о nlik v а m а d а niy t а r а qqiyotning g а r о vi bo’lmish m а rk а zl а shg а n hukum а t tuz а о lm а dil а r. M а rk а ziy О siyo uch хо nlik (Bu хо r о , Хe v а , Qo’q о n хо nlikl а ri) v а bir q а nch а m а yd а b e klikl а rg а bo’ling а n edi. Bu хо nlikl а r o’rt а sid а q о nli kur а shl а r d а v о m et а rdi. Buning ustig а Er о n sh о hi N о dirning XVIII а sr o’rt а l а rid а gi b о sqinchiligi m а ml а k а t х o’j а -ligini izd а n chiq а rdi. Bund а n t а shq а ri, so’ngi f eо d а lizm d а vri h а r uch а l а хо nlikd а gi m e hn а tk а sh о mm а ning f eо d а l j а br-zulmig а q а rshi k e skin kur а shi bil а n ха r а kt e rl а n а di. So’nggi f eо d а lizm d а vrid а m а ml а k а tning х o’j а lik h а yotid а gi tushkunlik m а niy v а а d а biy h а yotd а o’z if о d а sini t о pdi. K e skin tus о lg а n sinfiy kur а sh sh а r о itid а а d а biyotd а h а m bir-birig а zid q а r а shl а rni if о d а l а g а n d e m о kr а tik t e nd e ntsiyad а gi а diniy-mistik t e nd e ntsiyad а gi f eо d а l-s а r о y а d а biyoti m а vjud edi. Bu d а vrning а d а biy tili m а h а lliy sh e v а l а rg а t а yang а n h о ld а riv о jl а ndi. XVII—XIX а srl а r o’zb e k а d а biy tilini o’rg а nishd а o’sh а d а vrd а yar а tilg а n t а ri х а s а rl а ri, t а zkir а l а r, sh о irl а rning ij о dl а ri а s о siy m а nb а bo’l а di. XVII—XIX а srl а rd а M а rk а ziy О siyo t а ri х chil а ri t а ri х v а g eо gr а fiyag а d о ir bir q а nch а а s а rl а r yar а tdil а r. S а yid Muh а mm а dt о hirbin А bulq о simning « А j о yibut t а b а q о t», А bulq о sim bin SH о hmirz о ibn S а ’dull а а l-Hus а yniy а l-K а sb а viyning «N а t о yiul fikr»,. А bulg’ о zi B а h о dir хо nning «SH а j а r а i turk», «SH а j а r а i t а r о kim а », Muh а mm а d а min YAr о qchining «Muhitut t а v о ri х », Mull о SH а r а fiddin А ’l а m ibn Nuriddin Ох und Mull о F а rh о d S а m а rq а ndiyning «T а v о ri х i k а sir а », «T а ri х i R о qimiy», M а hmud ibn V а lining «B а hrul а sr о r fi m а n о qibul ах yor», Suh а yl о ning “Im о mqulin о m а », Mutribiyning «T а zkir а tush shu а r о », Muh а mi а d-b а d e ’ M а l e h о n S а m а rq а ndiyning «Muz о kirul а sh о b», Muh а mm а d Хо ks о rning «Munt аха bul lug’ а t», Mirmuh а mm а d А min Bu хо riyning «Ub а ydull о n о m а », Munis v а О g а hiyning «Fird а vsul iqb о l» k а bi t а ri х iy, g eо gr а fik ilmiy а s а rl а ri shu d а vrning m а hsuli. his о bl а n а di.

Bu а s а rl а r XVII—XVIII а srl а rg а о id siyosiy l e ksik а v а il miy t e rmin о l о giyani o’rg а nishd а h а m а s о siy m а nb а bo’lib х izm а g qil а di. XVII—XIX а srl а r а d а biy tilini o’rg а nishd а o’sh а d а vrd а yash а b ij о d etg а n dunyoviy а d а biyot v а kill а rining ij о di h а m e t а rli m а n b а bo’l а di. Bu d а vr а d а biy tilini riv о jl а ntirishd а Turdi F а r о g’iy, B о b о r а him M а shr а b, M а vl о n о V а f о , G’ о ziy, SH а vqiy, P а hl а v о nquli R а vn а q, Muh а mm а dniyoz Nish о tiy, Munis, Gul ха niy, M ах mur, О g а hiy, Mujrim О bidl а r mun о sib hiss а qo’shdil а r. XVII—XIX а sr ij о dk о rl а rining а s а rl а ri tilid а N а v о iy а n’ а n а si bil а n birg а , g’ а rbiy а d а biy til ko’rinishl а ri h а m uchr а ydi. Bu n а rs а Fuzuliy p о eziyasi tilining t а ’siri n а tij а sid а p а yd а bo’ldi. А bulg’ о zi B а h о dir хо n а s а rl а riniig tili v а uslubi. F eо d а l hukmd о r А bulg’ о zi siyosiy, h а rbiy ishl а r bil а ngin а ch e kl а nib q о lm а y, ilm-f а n, s а n’ а t v а а d а biyot bil а n h а i shug’ull а ndi. N а tij а d а u z а m о n а sining e tuk t а ri х chisi bo’lib e tishdi. Uning «SH а j а r а i t а r о kim а » v а «SH а j а r а i turk» а s а rl а ri Хо r а zmning XVI—XVII а srl а rd а gi t а ri х ini o’rg а nishd а gin а em а s , b а lki o’sh а d а vr tilini o’rg а nishd а h а m iuhim m а nb а dir. А bulg’ о zining «SH а j а r а i t а r о kim а » а s а ri so’z b о shi v а 9 b о bd а n ib о r а t bo’lib, turkm а n ха lqi t а ri х ini ul а rning а fs о n а l а ri bil а n t а ri х iy f а ktl а rini а r а l а sh h о ld а qo’shib yorit а di. Bu а s а rni birinchi о liml а r dunyosi bil а n t а nishtirg а n kishi А . G. Tu-m а nskiydir. U Mull а Qurb о nk e ldi Ur а zmuh а ii а d mull а t о m о nid а n ko’chirilg а n qo’l yozm а d а n t а rjim а qildi. Bu qo’l yozm а T о shk e ntd а s а ql а n а di. А bulg’ о zining ikkinchi а s а ri «SH а j а r а i turk»dir. Bu а s а r yozib tug а ll а nm а g а n. «SH а j а r а i turk»d а gi v о q eа l а rni «SH а j а r а i t а r о kim а »d а gi k а bi uch qismg а bo’lish mumkin: 1. Diniy ха r а kt e rd а gi О d а i а t о h а qid а gi а fs о n а l а r. 2. Ug’uz-turkm а nl а rning o’g’il h а qid а gi m а ’lum о tl а ri. 3. R eа l а s о sg а eg а bulg а n, l e kin а fs о n а viy t а rzd а e tib k e lt а ny v о q eа l а r b а yoni. «SH а j а r а i turk» а s а ri а sirlikd а yurg а n shv e d о fiq e ri T а bb e rt t о m о nid а n ilmiy h а yotg а m а ’lum qilin а di. XVIII а srning b о shid а Sibird а qism а n rus tilig а , 1726 yild а fr а nquz tilig а , 1770 yild а rus tilig а , 1780 yild а n e mis v а inglig tilig а t а rjim а qilindi v а n а shr etildi. Und а n k e yin h а m bu а s а rning to’ldirilg а n t а nqidiy t e kstl а ri n а shr etildi.

«SH а j а r а i turk» а s а rining e ttid а n о rtiq qo’l yozm а nus ха si m а vjud bo’lib, ul а r T о shk e nt, L e ningr а d v а А sh ха b о dd а s а ql а n а di. А bulg’ о zining «SH а j а r а i t а r о kim а », «SH а j а r а i turk» а s а r l а ri yuz а sid а n А . N. K о n о n о v ilmiy t e kshirish ishl а ri о lib b о rdi. Rus tilid а ul а rning t а nqidiy t e kstl а rini t а yyorl а di v а 1958 yild а «SH а j а r а i t а r о kim а »ning t а nqidiy t e kstini n а shr ettirdi. А bulg’ о zi B а h о dir хо n а s а rl а rini о mm а tushun а dig а n tild а v а о mm а b о p uslubd а yozishg а а l о hid а e’tib о r b e rdi. А bulg’ о zi o’zining t а ri х iy а s а rl а ri b о shq а - t а ri х chil а rning а s а rl а rid а n til ji ха tid а n f а rqli ek а nligini t а kidl а b, quyid а gil а rni yoz а di: „B а rch а bilingkim, bizdin burun turkiy t а ri х а ytq а nl а r а r а biy lug’ а tl а rnį q о shub tururl а r v а turkiyni h а m s а j’ qįlįb tururl а r. ө zl ә rining hun а rl а rn v а ust а zl а rįnį ха lqq а m а ’lum qilm а q UCHUN . Viz munl а rnįng h e ch q а ysįsinį qnlm а duq, а nįng uchunkim, bu kit а bnį о qug’uchį v а tįngl а g’uchį а lb а tt а , turk b о lg’usį turur. B а s, t ү rkl ә rg ә turk а n а а ytm а q, k e r ә k, t а ul а rnįng b а rch а sį f а hm qįlg’ а yl а r". А bulg’ о zi а s а r yoz а yotg а nd а o’z о ldig а „ а nd о q а ytm о q k e r а kkim, ya х shi v а yom о n b а rch а l а ri bilib, ko’ngull а rig а m а ’qul bllg’ а y" d e g а n prinqipni qo’ydi. „SH а j а r а i turk" а s а rini h а m х uddi shu prinqipg а а m а l qilg а n h о ld а yozdi. А bulg’ о zi chig’ а t о y tili d e b ха lqning j о nli so’zl а shuv tilid а n uz о q bo’lg а n tilni tushun а di. U chig’ а t о y turkisid а n f о yd а l а nm а g а nligini „SH а j а r а i turk" а s а rid а shund а y yoz а di: „H а mm а ulug’l а r h а m äddiy kishil ә r TUSHUNSUN d e b, m e n bu t а ri х ni turkiy tili bįlen а ytdįm. Turkiyni h а m а nd а q а ytubm а nkim, b e sh y а sh а r о g’l а n tushunur. TUSHUNISH äsän b о lsun d e b, m e n chįg’ а t а y turkisidin f а rsich а v а а r а bch а dįn bir d а n а h а m s ө z q о shm а dįm ". Ko’rin а diki, А bulg’ о zi o’zining о ddiy, s о dd а b а yon qilish uslubini d а bd а b а li chig’ а t о y uslubig а q а r а m а -q а rshi qo’yadi. А bulg’ о zi t а ri х а s а rl а rini b а yond а gi i х ch а mlikk а , if о d а ning izchilligig а , v о q eа l а rni l а tif а v а riv о ya uslubid а s о dd а b а yon etishg а e’tib о r b e rg а n h о ld а yozdi. Uning а s а rl а ri gr а mm а tik qurilishi, lug’ а t t а rkibi bil а n so’zl а shuv tilig а yaqin tur а di. H а tt о А bulg’ о zi а s а rl а rini mu а llif t о m о nid а n s а n’ а tk о rl а rch а b а diiy q а yt а ishl а ng а n ха lq so’zl а shuv . tili n а mun а si d e s а bo’l а di. А bulg’ о zi ха lq m а q о ll а rid а n h а m o’rinli f о yd а l а ndi: blgsuk 6z kindigini Vz а k e ser t e gen, А t а ng evi P а v ch а ps а , birge ch а p t e gen turur q а r а svzi,

Y ах shįl а r а ytįb turur: о n d а rvish bir pil а s ustige sįr а r, ikki q а dsh а h j а h а ng а sįgm а s, It s e mirse egesini q а p а r k а bi. А bulg’ о zi а s а rl а rining m о rf о l о gik v а sint а ktik х ususiyatl а ri XV—XVI а sr а d а biy tilid а n а nch а ilg а ril а b k e tg а nligini ko’rs а -t а di. Ul а rd а ха lq so’zl а shuv tilig а хо s m о rf о l о gik ko’rs а tkichl а r ko’pr о q, а r а bch а -f о rsch а sint а ktik k о nstruktsiyal а r k а mr о q uch-r а ydi. А bulg’ о zi B а h о dir хо nning «SH а j а r а i t а r о kim а » v а «SH а j а r а i turk» а s а rl а rid а quyid а gi f о nyatik, l e ksik v а gr а mm а tik х usu-siyatl а r m а vjud. F о n e tik х ususiyatl а ri: so’z b о shid а k e l а dig а n d t о vushi ko’-pinch а t g а o’t а di. Bu h о lni А . N. K о n о n о v h а m а l о hid а t а ’kidl а ydi: d e gen—t e gen, d e b — t e b, d e dik—t e dchk k а bi. M о rf о l о gik х ususiyatl а ri: о t yas о vchi qo’shimch а l а r h о zirgi o’zb e k tilid а gi о t yas о vchil а rg а u х sh а ydi. H о zirgi o’zb e k tilid а gi k а bi А bulg’ о zi а s а rl а ri tilid а о ltit а k e lishik b о r. Tushum k e lishigi uchun -nį/-ni qo’shimch а sid а n t а shq а ri, -n h а m m а hsuld о r qo’ll а n а di. M а s а l а n: K ү chl ә rin v а k e liinl ә rini ch а qįrįb. . . ( хо tinl а rini v а k e linl а rini ch а qirib). CHiqish k e lishigi qo’shimch а i -dįn/-din//-tįn/-tin ko’rinishid а qo’ll а n а di. H а turluk turp а qdįn а lįb. . . S о nl а r, ul а rning turl а ri, yas а lishi h о zirgi o’zb e k tilid а gig а o’ х sh а ydi. А mm о t а rtib s о nl а r -l а nchį/-l ә nchi qo’shimch а i yord а mid а yas а lishi bil а n h о zirgi o’zb e k tilid а gid а n f а rql а n а di: b e shl ә nchi, y e til ә nchi, t о quzl а nchį k а bi. А bulg’ о zi а s а rl а rid а gi о lm о shl а r h о zirgi о lm о shl а rg а o’ х sh а ydi. L e kin kishilik о lm о shl а rining uchinchi sh ах si а nl а r, а l а r t а rzid а , ko’rs а tish о lm о shl а ri shul, ul, о shul t а rzid а k e l а di. - Kim v а nim а so’r о q о lm о shl а rining birikishid а n h о sil bo’l g а n kim ә rse, nim ә rs ә k а bi so’r о q-gum о n m а ’n о sini bildiruvchi о lm о shl а r ishl а til а di. Buyruq-ist а k m а ylining birinchi sh ах s ko’pligi - а lįng/- ә ling, - а lį/- ә li qo’shimch а l а ri bil а n хо sil bo’l а di: Emdi sh а h M а likni а yt а lįng. YUrtnį buz а lį t e s ә l ә r. To’liqsiz f e ’ll а r erdi, erk ә n, er ү r ko’rinishl а rid а ishl а tilg а n: T e v ә g ң minib k e yningdin b а r а erdim.

YOrd а mchi so’z turkuml а ri А bulg’ о zi а s а rl а rid а х uddi „B о burn о m а "d а gi k а bi ko’rinishl а rd а ishl а til а di. Sint а ktik х ususiyatl а ri: s о dd а g а p k о nstruktsiyal а ri ko’p ishl а til а di: Q а r а ха nnįng Bug’r а а tlįq О G ’ LĮ , b а r erdi. Mir Y а vi о lturub erdi. А s а r tilid а ko’shm а g а pl а r h а m k e ng qo’ll а ng а n: А t а sį, v а а n а sį y о q v а ха tįnį y о q turu r. Bizning ichim а zd ә „ О g’uzn а m а , k ө b typyp, а mm а h e ch ya х shįsį y о q. L e ksik х ususiyatl а ri: „SH а j а r а i turk" v а „SH а j а r а i t а r о kim а " а s а rl а rid а quyid а gi so’zl а r uchr а ydi: o’lk а n, bitm ә k (yozm о q), ulus ( ха lq), y а l а v а ch (p а yg’ а mb а r), tilm а ch (t а rjim о n), o’sh а q (m а yd а ), ch а rl а tm а q (ch а qirm о q), k ө rkl ү k (chir о ylik), k ө ch l ә ri ( хо tinl а ri), k e nt (qishl о q), b о luq (bo’lim), kim ә rs ә (kimdir), nim ә rsö (nim а dir) k а bi. Umum а n, А bulg’ о zi o’z а s а rl а ri tilini B о burg а nisb а t а n h а m so’zl а shuv tilig а yaqinl а shtirish uchun h а r а k а t qildi v а а d а biy tild а ха lq tili unsurl а rining must а hk а ml а nishi uchun mun о sib hiss а qo’shdi. Turdi s а tir а l а rining tili v а uslubi. SH о ir Turdi XVII а srning ikkinchi yarmid а Bu хо r о d а yash а b ij о d etdi. U d e m о kr а tik t e nd e ntsiyad а gi а d а biyotning yirik n а m о - yand а l а rid а n biridir. Turdining ха yoti v а ij о di h а qid а jud а о z m а ’lum о t s а ql а ng а n. Uning bizg а ch а 1924 yild а t о pilg а n 28 b e tli sh e ’rl а r to’pl а mi e tib k e ldi. Bu to’pl а m O’zb e kist о n SSR F а nl а r А k а d e miyasi B e runiy n о mid а gi SH а rqshun о slik institutid а s а q-l а nib, und а h а mm а si bo’lib 450 misr а g а yaqin 17 t а sh e ’r b о r. SH e ’rl а rning 15 t а si o’zb e k tilid а , 2 t а si t о jik tilid а yozilg а n. Turdi XVII а sr s а r о y а d а biyotid а n а l о q а sini uzg а n o’zb e k p о eziyasining yirik n а m о yand а sidir. U o’z z а m о n а sining kuchli s а ti rik sh о iri his о bl а n а di. Turdining ko’p sh e ’rl а ri t а nqidiy ха r а kt e rd а bo’lib, p о r ах o’r, z о lim Subh о nquli хо n v а uning а mir- а m а ld о rl а rini, ul а rning zulmi v а o’zb о shimch а likl а rini f о sh qil а di, m а ml а k а t v а ха lq m а nf аа tini kuyl а ydi: Ха lq q о lįgg’ t а m а ’ bil ә tikib k ө z, S ө zl ә mös ul g’ а mįdįn y ү zi q а r а l а r bir s ө z . Turdining s а tirik sh e ’rl а ri fikr v а m а qs а dning j о nliligi, r о stguyligi bil а n ха r а kt e rl а n а di. Ul а rning b а yon qilish uslubi v а tili s о dd а , pishiq, t а svir v о sit а l а ri utkirdir. M а s а l а n:

Yurtnįng m а lįnį ch а yn а b y e di bu b e duml а r, B о lm а dį k а m bu r а iy а t b а shįdįn h e ch t а y а q. Turdi o’z b а diiy uslubi v а tilining ха lqq а tushun а rli bo’lishig а intil а di. U а mir v а а m а ld о rl а rni o’z tilid а n so’zl а tib f о sh etish usulid а n s а n’ а tk о rlik bil а n f о yd а l а n а di. M а ml а k а t v а ха lq h а yotid а n uz о qd а to’rg а n «ko’r», «k а r» b e kl а rni «bo’g’izl а rini p о r а g а t e girm о n n о vid e k tutib, о g’izl а rini а jd а h о d e k о ch а dil а r», «t о m о q, fikri»d а n o’zg а ni bilm а ydil а r» k а bi o’ х sh а tishl а r bil а n k e skin f о sh qil а di. Uning ko’t а rinki ruh bil а n yozilg а n sh e ’rl а rid а int о n а tsiya muhim o’rin tut а di. SH о ir s а tir а si z о liml а rg а q а r а tilg а nlign uchun int о n а tsiyad а uqtirish, х it о b v а und а shl а r ko’p. U b e kl а rg а : «Ey yuzi q о r а , qul о g’i k а r b e kl а r» d e b х it о b qil а di. Turdi «El r а b о tu to’r а qo’n о q» m а q о lini ishl а tish bil а n, а m а ld о rl а rning o’zg а rib turishini v а ха lqning es а o’z h о lich а q о l а v e rishini t а ’kidl а ydi. O’z tilini s о dd а l а shtirishg а , ха lq m а q о ll а ri v а if о d а l а rid а n k e ng f о yd а l а nishg а intilg а n Turdi sh e ’rl а rid а «g а rd а n shik а st а m о ndi», «y а vg а n q а z а n а stįnd а q а lg’ а n yundį», «sįyq а ch а q а » k а bi о mm а t e z tushun а dig а n o’ х sh а tish v а m e t а f о r а l а r qo’ll а ydi. Turdi sh e ’rl а rid а ха lq j о nli tili х ususiyatl а ri bil а n birg а , о z а rb а yj о n tili, ya’ni Fuzuliy sh e ’riyatining s а m а r а li t а ’sirl а rini h а m ko’r а miz. А n а shu t а ’sir n а tij а sid а b а ’zi so’zl а rd а , ko’pinch а so’zning b о shid а k e luvchi t t о vushi d g а o’t а di: Fitn а yu sh о r h а m а rub ile m а skun dutdį, Х ubl а r m а sn а dįnį sifd а bilen dun dutdį. Y ах pshliq q.įlm а t а m а ’, zulm ile d о ldį а f а q. Bu mis о ll а rd а gi dun, dutdį, d о ldį so’zl а ri g’ а rbiy а d а biy tilning, ya’ni о z а rb а yj о n tilining а d а biy m e ’yorsi а s о sid а b e rilg а n. Q а r а tqich k e lishigining qo’shimch а si -nįng/-ning, - ĮNG /- ING ko’rinishl а rid а ishl а til а di. M а ’lumki, -įng/-ing q а r а tqich k e li shigining eng k а dimgi ko’rs а tkichsidir: Bul а rįng а ldįd а b а rdur b ө rining ins а fį. Tushum k e lishigi qo’shimch а si -nį|-ni, -n, -į|-i ko’rinishl а rid а qo’ll а n а di. M а s а l а n: Q а nį bir х isr а vi ädilki, а ng а däd etsem, S о rs а а hvälįnį g’ а m х irmänįnį, bäd etsem.

CHiqish k e lishigining qo’shimch а si -dįn/-din//-tįn/-tin sh а klid а , jo’n а lish k e lishigining qo’shimch а si -g’ а /-g ә //-q а /-k ә , - а /- ә sh а kll а rid а qo’ll а n а di. Bul а rd а n - а /- ә ko’rs а tkichsi g’ а rbiy а d а biy tilg а хо s х ususiyatdir: Y e tm ә dim h e ch y e r ә bu qäfiya p а ymälįrįngdįn ... K а s ul g’ а rz а nl а r s а ls а quruq s ө zg ә qul а q... А niq o’tg а n z а m о n f e ’lining birinchi sh ах s birligi –dim ә n yord а mid а h о sil bo’l а di: Y e t m e nd а n kim, b e r ү r y ах shį z а mänl а r k ө rdimen. H о zirgi-k e l а si z а m о n f e ’lining bo’lishsiz sh а kli -m а n/-m ә n qo’shimch а si bil а n h а m h о sil qilin а di: Bil ә а lm а n bu dildul r ах shį Rust а m yä p а rizädį, Ki äd а m о g’lįg’ а g’ а m о lm а g’ а n, n e y e rd ә ärämį? Sif а td о sh yas о vchi -g’ а n/-g ә n qo’shimch а i - а n ko’rs а tkichsid а h а m qo’ll а n а di. K e yingisi o’g’uz till а rig а хо s ko’rs а tkichdir: B а rch а b о ynįg’ а s а l а n bu risht а nį, q а t etmedi. H а r а k а t n о ml а ri jo’n а lish k e lishigi bil а n turl а ng а nd а f о n e tik o’zg а rish yuz b e r а di, ya’ni n e gizd а gi q t о vushi tushib q о l а di: Z а rnį j а m eyl ә m ә g hirsu h а vä b e sh tutub Yuzini k ө rm ә g ә h а zr а td а b о ldįm eshitib nämįn. Bund а n t а shq а ri, j о nli tilning l e ksik b о yligid а n k e ng f о yd а l а nish Turdi s а tirik а s а rl а rining g’ о yaviy-b а diiy qimm а tini о shirishg а х izm а t qilg а n. Turdi o’sh а d а vr s а r о y sh о irl а ri tilid а n siqib chiq а rilg а n to’g’ а n а q, m а sh а q, о r а q, t а m а q, m а z а v а , b а ngi, qirch а ng’i, chikk ә -p ү kk ә , yap а l а q, s а k, shum, s ү pr ү ndi, mundi, yundi, b e d ү m k а bi so’zl а rni qo’ll а ydi. Bu n а rs а s о dd а b а diiy uslubd а yozilg а n sh о ir sh e ’rl а rining yuks а k d а r а j а d а ха lqchilligini t а ’minl а g а n v а ха lq j о nli tilig а yaqinl а shishg а о lib k e lg а n. Muh а mm а d Хо ks о rning «Munt аха bul lug’ а t» а s а rining o’zb e k а d а biy tili ilmiy t e rmin о l о giyasi t а r а qqiyotid а gi r о li. Muh а mm а d Хо ks о r XVIII а srning buyuk о limi v а d о nishm а ndi sif а tid а bir q а nch а а s а rl а r ij о d etdi. Uning «Munt аха bul lu-g’ а t» а s а ri o’sh а d а vr ilmiy t e rmin о l о giyasini o’rg а nishd а eng muhim m а nb а his о bl а n а di. Хо ks о r bu а s а rini yar а tishd а diniy d о st о nl а rd а n, diniy-mistik а d а biyot v а kill а ri а s а rl а rid а n, Fnrd а vsiy, Niz о miy, S а ’diy, J о miy, N а v о iy а s а rl а rid а n f о yd а l а ndi.

Muh а mm а d Хо ks о rning «Munt аха bul lug’ а t» а s а rid а turli k а sb-hun а rl а rg а d о ir so’z v а t e rminl а r, ijtim о iy-iqtis о diy v а t а biiy f а nl а rning а yrim s о h а l а ri bo’yich а so’zl а r b e ril а di. Mu а llif bu so’zl а rning m а ’n о sini а lf а vit t а rtibid а iz о hl а ydi. Iz о hl а ng а n so’zl а rning m а ’n о sini а niql а shtirish uchun turli х il uslubl а rd а yozilg а n o’zb e k, t о jik, er о n v а о z а rb а yj о n а d а biyoti n а mun а l а rid а n, m а shhur а d а biyot yodg о rlikl а rid а n mis о l- l а r k e ltiril а di. M а s а l а n, Хо ks о r h а s а b so’zining «f а z v а hun а r» h а md а «ulug’luq» m а ’n о l а rid а ishl а tilishini iz о hl а b, N а v о iy h а m shu m а ’n о d а ishl а tg а nini а ytib, «S а ddi Isk а nd а riy» d о st о nid а n quyid а gi b а ytni k e ltir а di: N а s а b birl ә y e ts ә а ng а sh а hlik, H а s а b birl ә y e tmish m e ng ә m а hlik. Muh а mm а d Хо ks о r o’z а s а rid а f а ls а f а g а d о ir b а hir, х ur а f а t, b а s а r а t, b а sir а t {mutl а q b о rliq), d а nishm а nd v а х ir а dm а nd so’zl а rig а h а m iz о h b e r а di. B а s а r а t v а b а sir а t so’zl а rini iz о hl а r ek а n, u so’zl а r h а qid а quyid а gi f а ls а fiy fikrl а rni yoz а di: B а s а r а t v а b а sir а t а sl lug’ а td а „mutl а q ko’rm о qlik" m а ’n о sid а . CHuk о nchi, а hli b а sir а tg а T а z e h v а r а vsh а ndir ... YA’ni а ql bile idr а k qil а turg’ а n ishl ә rni... k ө zi bil ә n k ө rer. Ха tä jänibig’ а ә yl ә nm ә s. А nd а qki, kishi k ө zi bil ә n k ө rg ә n nim ә rs ә d ә s а hv v а ха tä b о lm а s, b а lki m а hsul а tdįn m а qul а tnį (m а vhumd а n m а ’lumni) ya х shį k ө r ә r". А s а rd а а str о n о miya v а trig о n о m e triyag а d о ir bir q а nch а t e rminl а rg а h а m o’z d а vri s а viyasid а iz о h b e r а di. Und а trig о n о m e triya f а nig а d о ir s а th, qutr (f а z о ), v а t а r (k а m о n), mint а q а (z о n а ), m e hv а r (ch а r х o’qi), h а tti ustuv а (ekv а t о r) k а bi so’zl а r iz о hl а -k а di. Хо ks о r а s а rid а bi о l о giya v а z оо l о giyag а -d о ir so’z v а t e rminl а rg а h а m k e ng o’rin b e rilg а n: а shq а r, а br а sh, а shh а b, m а rk а b, t а nib а t, sh а mus k а bi. Bu so’zl а r minil а dig а n о tl а rd а gi turli b e lgil а rg а q а r а b qo’yilg а n n о ml а rdir. Хо ks о r ul а rning h а r birini а l о hid а - а l о hid а iz о hl а ydi. Хо ks о r musiq а , а d а biyot v а а r х it e ktur а g а t e gishli so’z h а md а t e rminl а rni iz о hl а ydi: hijä, f а säh а t, m а jäz, mizm а r k а bi. U b а l а g’ а t so’zini shund а y iz о hl а ydi: „b а l а g’ а t— s ө zge y ах shi y e tishm ә k v а s ө zni muh а t а bg’ а y ах shį а dä birl ә b а y а n qįlm а q", Хо ks о r bu fikri bil а n а d а biyotning birinchi unsuri bo’lg а n tilg а e’tib о r b e rish, so’z s а n’ а tid а k а m о l t о pish uchun so’z durl а rini m о hir о n а ishl а tish k e r а k, d e b uqtir а di.

Umum а n, M. Хо ks о rning «Munt аха bul lug’ а t» а s а ri XVIII а sr ilmiy t e rmin о lbgiyasi h а qid а e t а rlich а m а ’lum о t b e r а di. Shuning uchun bu а s а r bir n e ch а m а rt а ko’chirildi. Хо ks о r а s а ri yar а tilg а n bir d а vrd а M e hdi хо n «S а ngl о h» v а «M а b о niul lug’ а t» а s а rl а rini yozdi. Bu а s а rl а r f а q а t А lish e r N а v о iy а s а rl а ri t а ’sirid а yozilg а nligi bil а n Хо ks о r а s а rid а n f а rql а n а di. Yuq о rid а gi а s а rl а rni o’rg а nish а s о sid а shund а y х ul о s а g а k e lish mumkinki, u d а vrd а gi ilmiy t e rmin о l о giya h о zirgi ilmiy t e rmin о l о giyad а n а s о siy qismini а r а bch а , f о rsch а so’zl а r t а shkil qilishi bil а n f а rql а n а di v а ilmiy t e rmin о l о giya h а r bir d а vr-ning em а s, b а lki butun t а ri х iy pr о ts e ssning m а hsuli his о bl а n а di. Muh а mm а dniyoz Nish о tiy а s а rl а ri tilid а N а v о iy а n’ а n а sining d а v о m ettirilishi. Nish о tiy XVIII а srd а e tishg а n ist e ’d о dli lirik v а epik sh о ir-dir. U а d а biyotd а gin а em а s, b а lki а d а biy til s о h а sid а h а m N а v о iy а n’ а n а sini d а v о m ettirdi. Nnsh о tiyning ijtim о iy-siyosiy fikr v а mul о h а z а l а ri «Husnu Dil» d о st о nid а o’z if о d а sini t о pdi. Nish о tiy tilini o’rg а nishd а uning «Husnu Dil» d о st о ni ха r а kt e rlidir. Nish о tiy «Husnu Dil» d о st о nini ха lq о g’z а ki ij о did а n ust а lik bil а n f о yd а l а ng а n h о ld а yozdi. Ха lq о g’z а ki ij о did а gi q о lipl а sh usulid а n f о yd а l а nib, uning ichig а t а ’limiy ха r а kt e rd а gi bir q а nch а m а s а l а l а rni kiritdi. Bu n а rs а Nish о tiy tilining s о dd а ха lq tilig а yaqinl а shishig а о lib k e ldi. „Husnu Dil" d о st о nining tili mumt о z epik p о eziya uslubi bil а n ch а mb а rch а s b о g’liqdir. Bund а n t а shq а ri, d о st о nning а yrim b о bl а ri q о fiyal а ng а n pr о z а uslubid а yozilg а n. M а s а l а n: „Husni diln а väz, V а f о bänum Sähib e’zäz v а Näzi T а nnäz, G’ а mz а i g’ а mmäz, G e sui fusunsäz v а M а hliqäi, äyn а p а rdäz v а SHäht а k а llumi s e hrp а rvä v а M e hribänui b а säzu gudäz, Qäm а ts а rdäri b а l а ndp а rväz, S а rvi s а r а fräz, ya’ni Fäudi s а hibniyäz . . . х izm а tg а t а yyär ediler". B а ’z а n ха lq ert а kl а rid а uchr а ydig а n muq а ddim а h а m uchr а ydi: B а r edi Yun а nd а bir ә v p а dshäh, Erdi j а hän shähn а ng а х äki räh.

Nish о tiy ха lq о g’z а ki ij о di uslubig а erg а shdi, d о st о n tilini о mm а b о p qilishg а intildi. Shuning uchun ха lq m а q о ll а ri, hikm а tli so’zl а ri v а ib о r а l а rini а s а r misrdl а ri m а zmunig а ust а lik bil а n singdirdi: L e k d e mish kims ә ki dįqq а tlįdįr, А sh egesi birle y e s ә tint о n а tsiyatlįdįr. H а r kishining b а r es ә g а r а qlį tuz , А vv а l а nch а k ө z k e r ә g ү s о ngr а s ө z. Bu misr а l а rd а « О sh eg а si bil а n t о tli», « А vv а l o’yl а , k e yin suyl а ».m а q о ll а ri k e ltirilg а n. Nish о tiy ха lq m а q о ll а rid а n ust а lik bil а n f о yd а l а n а r ek а n, ul а rd а n ilh о ml а nib, o’zi h а m ха lq m а q о ll а ri d а r а j а sid а gi ib о r а l а r ij о d qil а di: T о yu а z а х ush turur а hbäb ile, SHädiyu g’ а m h а m y а n а а träb il ә . Nish о tiy а s а rini mumkin q а d а r s о dd а , m а ’n о li, r а v о n v а о br а zli bo’lishi uchun ха lk tili unsurl а rid а n ust а lik bil а n f о yd а l а nib, о rigin а l o’ х sh а tish, isti о r а , kin о ya, mub о l а g’ а , sif а tl а sh, m а j о z v а q а r а m а -q а rshi qo’yish priyoml а rini qo’ll а di. M а s а l а n: B о ldį а yän turf а kit а li k а bir, Q о rqusįdįn t а shl а dį h а ml а nį sh e r. SH о ir bu misr а d а ishqning l а shk а ri bil а n а qlning n а vk а ri o’rt а sid а gi j а ng t а svirini b e r а r ek а n, urushning shidd а tid а n sh e r h а m qo’rqib, o’z q о rnid а gi h о mil а sini t а shl а b qo’ydi, d e b mub о l а g’ а qil а di. SH о ir d о st о nd а о m о nim so’zl а rd а n h а m ust а lik bil а n f о yd а l а n а di. Bir so’z bil а n bir n e ch а m а ’n о if о d а l а shg а h а r а k а t qil а di: Yuz uz ә churuk y а g’ а ch erdi burun, H а r y e r b а rs а , b а rįb а n ul burun. Bu p а rch а d а birinchi misr а d а gi burun so’zi о d а m о rg а nl а rid а n biri m а ’n о sid а , ikkinchi misr а d а « а vv а l, ilg а ri» m а ’n о sid а dir. XVII—XVIII а srl а rning b о shq а а dibl а rid а bo’lg а ni k а bi Nish о tiyning „Husnu Dil" d о st о nid а h а m m а h а lliy sh e v а l а rg а хо s х ususiyatl а r m а vjud. D о st о nd а Bu хо r о v а

Хо r а zm sh e v а l а rig а хо s so’z v а ib о r а l а r, gr а mm а tik unsurl а r uchr а ydi: m а rgi n а v mubär а k, himm а ti sipähdär, husni diln а väz, N а zi T а nnäz k а bi. Nish о tiy а s а rl а rining m о rf о l о gik х ususiyatl а ri: «Husnu Dil» d о st о nid а turl а nish k а t e g о riyasi h о zirgi o’zb e k tilig а o’ х sh а ydi. А mm о q а r а tkich k e lishigining qo’shimch а si -nįng -ning, -įng/-ing sh а klid а ishl а til а di: А rshnįng а stįd а erur g а nji räz... Qäm а tįng а g’ushįg’ а qįldį nigäh ... Tushum k e lishigi qo’shimch а si -nį/-ni,-į/-i, chiqish k e lishigi qo’shimch а si -dįn/ -din//-tįn/-tin, jo’n а lish k e lishigi qo’shimch а -si -g’ а /-g ә //-q а /-k ә ,- а /- ә ko’rinishl а rid а ishl а til а di: Q о rqusįdįn t а shl а dn h а ml а nį sh e r, K e lturung а qli d e di kishv а rsitän. H а r birigä näm edi bir ehtiräm, H а r y e r ә b а rs а , b а rįb а n ul burun. Nish о tiy а s а rl а ri tilid а gi о lm о shl а r h о zirgi o’zb e k tilid а gi о lm о shl а rg а o’ х sh а ydi. Bir о q und а uchinchi sh ах s kishilik о lm о shl а ri ul, а n t а rzid а , shuningd e k, q а yu so’r о q о lm о shi, nimerse, kimerse so’r о q-gum о n о lm о shl а ri ishl а til а di: H а r n e y о q. а ndįn y а m а n, а ndįn y а m а n ― P а rv а rish ә yl ә r а nį а yvän а r а , V а h q а yu а yvänki, dilu jän а r а . Nish о tiy tilid а r а vishd о shning -įb а n/-ib ә n qo’shimch а li ko’rs а tkichsi h а m а nch а k e ng qo’ll а n а di: T а lpinįb а n о yl а ki suvsiz b а lįq, J а n y о q edi а n а bu kun t а ngl а liq. YOrd а mchi.so’zl а rd а n bilen, birle, ile k а bi ko’m а kchil а r; kim, -ke, g а r, а g а r, ne, l e k, d а g’i k а bi b о g’l о vchil а r ishl а til а di. Nish о tiy d о st о nid а ne b о g’l о vchisi k e ng qo’ll а n а di: А nd а ne z а vqu ne huzuru n e nur... А nd а ne ilmu ne а m а l, ne y а qįn . ..

«Husnu Dil» d о st о ni l e ksik а sid а ulus, k а bir, q а pu (eshik), g’ ulg’ul а , v а lv а l а , d а g’į, k а r а m k а bi so’zl а r uchr а ydi. Nish о tiyning «Husnu Dil» d о st о ni XVIII а sr o’zb e k d о st о nchiligid а gin а em а s, b а lki shu а sr o’zb e k а d а biy tili t а ri х id а h а m muhim o’rin eg а ll а g а n а j о yib sh e ’riy qiss а dir. XVII—XVIII а srl а rd а gi ij о biy а d а biyotiing o’sib, t а k о mil t о pishid а ха lq о g’z а ki ij о dining r о li k а tt а bo’ldi. А d а biy tild а es а ха lq tili unsurl а ri, sh e v а х ususiyatl а ri o’z if о d а sini t о pdn. Ха lqning b о y о g’z а ki а d а biy m e r о sid а n, til b о yligid а n t а ’sirl а nish n а tij а sid а d а vr sh о irl а ri tilid а fr а z eо l о gik ib о r а l а r, turg’un birikm а l а r ko’pl а b ishl а til а b о shl а ndi. Bul а r ul а r а s а rl а rining ха lqchilligini, r eа listik unsurl а r bil а n sug’ о rilishini t а ’min etdi. Ij о biy sh о irl а r o’z а s а rl а ri tilining l e ksik t а rkibi, sint а ktik qurshshshini, umumiy uslubini ха lq j о nli so’zl а shuv tilig а yaqinl а shtirishg а erishdil а r. Munis а s а rl а rining tili v а uslubi. Munis Хо r а zmiy o’z ij о diy f ао liyati bil а n o’zb e k а d а biyoti v а zd а biy tili t а ri х id а s а lm о qli o’rin tut а di. Munis m а d а niyatimiz t а ri х id а sh о ir, t а ri х chi, tilshun о s, p e d а g о g v а t а rjim о n si f а tid а hurm а t bil а n tilg а о lin а di. Munisning lirik sh e ’rl а ri d e v о n sif а tid а to’pl а ng а n bo’lib, u «Munisul ushsh о q» d e b а t а l а di. Bund а n t а shq а ri, uning t а ri х iy а s а ri «Fird а vsul iqb о l», tilshun о slik v а p e d а g о gik а g а о id «S а v о di t а ’lim» а s а ri m а vjuddir. U XV а sr t а ri х chisi Mir хо ndning «R а vz а tus s а f о » а s а rini o’zb e k tilig а t а rjim а qildi. Munis а d а biy ij о dd а h а m, o’z а s а rl а rining tili s о h а sid а h а m N а v о iyni o’zig а pir (ust о d) d e b bildi. S ө z ichre N а väiyki j а hängirdurur Munisg а m а äni y о lįd а pirdurur. D e m а k, u til v а uslubd а N а v о iy а n’ а n а sini d а v о m ettirib, о mm а g а tushun а rli tild а yozishg а h а r а k а t qildi. Munis а s а rl а ri tilini shund а y qunt bil а n ishl а g а nki, bu uning b а diiy v о sit а l а rning ko’pgin а turl а rid а n s а m а r а li f о yd а l а ng а nid а ko’rin а di. M а s а l а n: Yįqm а sun m а zluml а r а shki binäiy d а vl а tįng, Qįlm а zulm, ey sh а hki, b а rdur äf а ti d e v а r-suv.

SH о ir sh о hl а r s а r о yini d e v о rg а , ezilg а n kishil а r ko’z yoshini bu d e v о rni yiqituvchi suvg а o’ х sh а t а di. „Qäf t а g’į bil ә n h а ms а ng etmish", „H а r q а d а mnį n e che f а rs а ng etmish" k а bi mub о l а g’ а l а rd а n f о yd а l а n а di. Munis o’z а s а rl а rining s о dd а , r а v о n, tushun а rli v а t а ’sirch а n bo’lishi uchun kur а shib, ul а rd а ха lq ib о r а d а ri v а m а q о ll а rini ko’p qo’ll а ydi: А hbäb t а pdį v а slingu y а d etmedi m e ni, CHindur bu s ө zki, y о q ха b а rį, t о qnįng а chdįn. SH о ir o’z а s а rl а rid а o’sh а d а vr uchun ха r а kt e rli bo’lg а n b а diiy v о sit а sif а tid а m а ’ni kishv а rm а n, а hli d о nish, guli gulsh а n, о t а shi ishqing, g а nji husn, guli l а tif, m e hr о bi t а rh, m о t а mi о shuft а k а bi iz о f а li k о nstruktsiyal а rni h а m ko’p qo’ll а ydi. Munis Хо r а zmiy ха lq so’zl а shuv tilid а gi l e ksik b о ylikl а rd а n ust а lik bil а n f о yd а l а n а di. M а s а l а n: um а ch, а t а l а , t а ng, l а ng, h а ms а ng, y а vg’ а n, t а qįr-tuqur, sh а qįr- shuqįr, q а b а g’,t а puq, q а pu, ev ү r, evrul ә y, ev ү rdi k а bi so’zl а r Munis а s а rl а ri d а а nch а gin а . Bu х il so’zl а r а s а rning t а nqidiy-s а tirik kuchini, b а diiy qimm а tini а nch а о shir а di v а uni а nch а s о dd а l а shtir а di. Munis а s а rl а ri tilig а хо s gr а mm а tik ko’rinishl а rning b а ’zil а ri h о zirgi а d а biy tild а n qism а n f а rq qil а di. Q а r а tqich k e lishigi ko’rs а tkichi -nįng|--ning, -įng|-ing t а rzid а qo’ll а nil а di: Munįng birl ә b а s qįlm а yįn zulmu äzär, Itning julidin kims ә g ә s а jjäd а b о lurmu? Tushum k e lishigi qo’shimch а si - nį|-ni, -n sh а kll а rid а ishl а ti l а di: K e sib b а shl а rįn m а hv etib n а mįnį, А y а q а stįg а t а shl а b а nsämįnį... Jo’n а lish k e lishigi uchun -g’ а /-g ә //-q а /-k ә , - а /- ә qo’shimch а li ko’rinishl а r, chiqish k e lishigi uchun -dįn/-din//-tįn/-tin qo’shimch а li ko’rs а tkich qo’ll а n а di: Kimg ә däd ә yl ә yki, bir b e gi humäyunfäl... M а läm а t q’lm а ngiz nuqsänįm а , g а r b о ls а ngįz väqif. N ә qo’ll а rdįn m e ng ә bir itch ә ikräm. Ха sm а t а nį о g’įlg’ а , о g’lįn а t а dįn b а shq а l а b. Munis а s а rl а ri tilid а o’g’uz till а rining b а ’zi unsurl а ri h а m qo’ll а ng а n.

N а v о iy а s а rl а rid а gi k а bi Munis а s а rl а ri tilid а h а m – mįsh/-mish qo’shimch а li sif а td о sh v а shu ko’rs а tkich а s о sid а h о sil bo’luvchi o’tg а n z а m о n f e ’li ist e ’m о ld а bo’lg а n. M а s а l а n: F а rämush о lmįsh а m а hbäb yädįdįn а nįngd e kkim,... B а l а l а r ichki kim, s а lmįsh fir а qįng. Munis а s а rl а rid а b о l- f e ’li bil а n birg а х uddi shu m а ’n о d а gi о l- f e ’li h а m ishl а til а di. M а s а l а n: Gulsh а nd а gul о ls а х är h а m b о lrusįdįr. N а v о iy v а B о bur а s а rl а rid а gi k а bi h о zirgi-k e l а si z а m о n; f e ’lining -m ә n/-men yord а mid а h о sil bo’luvchi bo’lishsiz ko’rs а tkichsi h а m k e ng qo’ll а ng а n: H а r n e che qįls а m t аа mmul bilm а k а nįng ill а tįn. Munis а s а rl а rid а h а m r а vishd о shning -įb а n/-ib ә n qo’shimch а li ko’rs а tkichsi k e ng qo’ll а ng а n: K ө p y e b ә n h а yvän kibi t а nnį s e mirt ү rm ә k n e dur? Munis а s а rl а rid а v а g а rn а , v а l e k, m а g а rki, v а l e , v а g а r k а bi b о g’l о vchil а r h а m k e ng qo’ll а ng а n. Umum а n, Munis o’z z а m о n а sining а d а biy d о ir а sid а а hli d о nishm а ndl а rning sh о hi v а o’z о n а tilining buyuk him о yachisi edi. Gul ха niy а s а rl а rid а til n а uslub mu а mm о l а ri. Gul ха niy ist e ’d о dli sh о ir sif а tid а bir q а nch а lirik sh e ’r-l а r v а «Z а rbulm а s а l» а s а rini yozdi. А s а rl а rid а m e hn а tk а sh о mm а m а nf аа tini him о ya qildi. O’zb e k а d а biy tili t а r а qqiyotining XIX а sr b о shl а rid а gi h о l а tini а niql а shd а Gul ха niy а s а rl а rining tili ха r а kt e rli o’rin tut а di. Gul ха niy o’z а s а rl а ri tilining s о dd а v а tushun а rli bo’lishig а а h а miyat b e rdi. А s а rl а rining о mm а b о p bo’lishi uchun ха lq о g’z а ki ij о did а n f о yd а l а ndi. Ха lq tili b о yligi а s о sid а о rigi n а l b а diiy v о sit а l а r yar а tdi. Bund а n t а shq а ri, uning sh e ’rl а rid а о z а rb а yj о n tilig а хо s l e ksik el e m e ntl а rni uchr а t а miz. M а s а l а n: d а sh а (t о shg а ), ist а r а m (ist а ym а n), а yl а r а m (qil а m а n), ch о g’- (ko’p) k а bil а r. «Z а rbulm а s а l»d а а yniqs а f о lkl о r m а t e ri а ll а rig а ko’p m а r t а mur о j аа t qildi. «Z а rbulm а s а l»d а gi YAp а l о qqush hik о yasini ха lq b а diiy ij о di m а t e ri а ll а ri а s о sid а yozdi.

Gul ха niy «Z а rbulm а s а l»d а «hik о ya ichid а hik о ya» k о mp о zitsiyasid а n f о yd а l а ndi (bu ха lq а s а rl а rig а хо s uslub). U ха lq о g’z а ki ij о di а s а rl а rini q а yt а ishl а sh bil а n birg а , ul а rning uslubi, b а diiy v о sit а l а ri, tili v а b о shq а х ususiyatl а rini s а ql а shg а intildi. Bu n а rs а quyid а gi h о l а tl а rd а ko’rin а di: 1. «Z а rbulm а s а l»niig а yrim hik о yal а rini ха lq о rz а ki ij о dig а хо s bo’lg а n so’zl а r bil а n b о shl а ydi: B а r erdi F а rg’ а n а d а bir s а rbän (Tuya bil а n bo’t а l о q). Ilg а rigi а yyämd а ikki k а bO’t а r b а r erdi... (B о z а nd а v а N а v о z а nd а ) v а b о shq а l а r. 2. «Z а rbulm а s а l»d а f о lkl о rning о mm а viy j а nri bo’lg а n m а q о ll а rd а n o’rinli f о yd а l а n а di. M а q о l f о lkl о rning eng kichik v а eng m а zmunli j а nrl а rid а n biridir. Bu h а qd а M.. G о rkiy shund а y yoz а di: «Umum а n m а q о l v а hikm а tli so’zl а r m e hn а tk а sh ха lqning butun s о tsi а l-t а ri х iy h а yotining t а jrib а l а rini n а mun а viy yo’sind а if о d а l а ydi». Gul ха niyni «Z а rbulm а s а l» а s а ri а s о sid а o’zb e k v а t о jik ха lql а ri f о lkl о rining bilimd о ni d e s а bo’l а di. U «Z а rbulm а s а l»d а h а r ikki tild а h а m ха lq m а qrll а rini k e ltir а di. K e ltirg а n m а q о ll а rini а s а r v а misr а l а r m а zmunig а jud а ust а lik bil а n sing-dir а di. M а s а l а n: Ebi bil а n so’zl а g а nning qurb о ni bo’l. YOv k e tg а n so’ng qilichni ( e rg а ) ch о p. Bugungi ishni ert а g а qo’ygud e k em а sdur. YO LG ’ О N m а s а l turm а s. Bo’ynid а ill а ti b о rning о yog’i q а ltir а r. YOri-ki а hl а st, k о ri u s а hl а st k а bi. Gul ха niy f о lkl о rd а gi k а bi s о dd а v а j о nli o’ х sh а tish, isti о r а , mub о l а g а v а b о shq а о rigin а l t а sviriy v о sit а l а r yar а tdi. Gul ха niy b а diiy ij о diyotining g’ о yasi v а m а zmuni ха lq о mm а sig а yaqin bo’lg а nid e k, uning tili v а uslubi h а m ха lq о mm а sig а yaqindir. «Z а rbulm а s а l» quyid а gi til х ususiyatl а ri bil а n ха r а kt e rl а n а di. А yrim h о ll а rd а q а r а tqich v а tushum k e lishigi m а ’n о si bir ko’rs а tkich о rq а li if о d а l а n а di: H а sili umri edi ul b а ynį, А tį Gun а shbänu о sh а l а ynį. k, q t о vushl а ri bil а n tug а g а n so’zl а r eg а lik v а k e lishik а ffiksl а rini q а bul qilg а nd а h а m bu t о vushl а r o’zg а rm а y o’z h о lich а q о l а di: F а räs а t а y а qį а qs а q. Qizni а shiqįg’ а b e rdi. .

Shuningd e k, chiqish k e lishigi а ffiksl а rid а n о ldin bir n t о vushi о rttiril а di: А nįng y а nįndįn bir y а g’ а chlik y e rd ә . Ko’rs а tish v а so’r о q о lm о shl а rig а qo’shimch а l а r qo’shilg а nd а quyid а gi ko’rs а tkichl а rd а k e l а di: ul— а n а , а nd а , а l а r; bu—buyl а , mund а , bund а , buyd а . M а s а l а n: А nd а B а y о g’lį. а ydį. Ха mush turm а qlik buyl а b о lurmu j а v а bį? Ist а k f e ’lining birinchi sh ах s ko’pligi f e ’l n e gizl а rig а - а lį/- ә li а ffiksini qo’shish bil а n h о sil bo’l а di: Siz bir shirin j а v а b b e ring. А ngl а b b а rįb t а r а ddud qįl а lį. А s а rd а f e ’lning -mįsh/-mish а ffiksli ko’rs а tkichsi h а m ist e ’m о ld а bo’lg а n: А nd а bir B а y о g’li d e gen v а t а n tutmįsh erd а . Gul ха niy «Z а rbulm а s а l»d а ха lq tili l e ksik b о yligid а n h а m s а m а r а li f о yd а l а n а di. Gul ха niy а s а rl а ri l e ksik а sining muhim х ususiyatl а rid а n biri shuki, ul а rd а qo’ll а nishi nuqs о n his о bl а ng а n « а v о mch а » so’zl а r ko’pl а b ishl а til а di. «Z а rbulm а s а l»d а ха lq o’rt а sid а k e ng qo’ll а n а dig а n t e v ә tek, t а shb а q а , а yr а n, s а p а l, k а tq а q, burunduq, t а yl а q, q о n а q, а qs а q, y а nt а q, buq а q, kulb а , k ү rk t а vuq, tut а v, s а chb а g’, to’sh а v, b о yd а q k а bi so’zl а r; l а chįn, q а rchįg’ а y, humä, qįzįlįsht а n sing а ri qush n о ml а ri ko’pl а b uchr а ydi. Bund а n t а shq а ri, Gul ха niy kit о biy а l а biy til tr а ditsiyasi t а ’sirid а а r а bch а -f о rsch а so’zl а rni h а m ishl а t а di: а bir (q о r а tusli х ushbo’y m о dd а ), а juz (k а mpir), а njum (yulduzl а r), b а rgäh (s а r о y),bädiy а (cho’l), guzir (ch о r а ), j а rrär (surb e t), х ästpkärlik (s о vchilik), kähil (yalq о v), minq а r (tumshuq), m а h а z а r (t а yyor о vq а t), näf а rjäm (b ах tsiz), riqä’ ( ха t), s а buh (ert а l а b), s а q а t (nuqs о nli), s а rbän (tuyak а sh), t а muz (iyun о yi), t а rrär (q а r о qchi), sh а qäv а t (yar а m а slik) k а bi. Mu а llif v а tims о ll а r tilid а bu k а bi а r а bch а -f о rsch а so’zl а rning а yriml а ri t а nqid qilin а yotg а n sh ах sni ха r а kt e rl а sh uchun, а yriml а ri q о fiya t а l а big а ko’r а ishl а til а di. M а s а l а n, S а id А zim хо n so’fining yom о n х ususiyatl а rini ko’rs а tish uchun n о d о n, t а sb e h, sh а did, f а s e h sing а ri а r а bch а -f о rsch а so’zl а rni qo’ll а ydi. Gul ха niy o’sh а d а vr tilid а m а vjud bo’lg а n sin о nim v а sin о nimik q а t о rl а rd а n ust а lik bil а n f о yd а l а n а di: g’ а m, g’uss а nduh; äsmän, k ө k, f а l а k; ха lq, ulus, el; ism, am; y о ld а sh, h а mräh; näm а , ха t; а y, q а m а r; äftäb, quy а sh, sh а ms, х urshid; ch а y а n, а qr а b; t а r а f, jänib; y ү z , ä r а z, j а mäl; d а ry а , n а hr k а bi. M а s а l а n: S а ngpo’sht Iräqdįį Hijäz s а rį b а rur erdi. Y о l ү z ә sid ә nächär

b а r ch а y а ng а y о ld а sh b о ldį. Ikkisi z а rur а tdin h а mräh b о ldįl а r. Ul yäzini y а shįrur erdi. А r а zįdįn sh а msu q а m а rdur х ijil. А vv а l b а rįb, Kul а ngir Sult а n j а mälįnį k ө rib ... D e m а k, Gul ха niy j о nli tilning l e ksik v а gr а mm а tik imk о niyatl а rid а n k e ng f о yd а l а ndi. S а r о y а rist о kr а t yozuvchil а ri es а j о nli tild а gi о ddiy so’z v а ib о r а l а rni qo’ll а shd а n b а t а m о m b о sh t о rtib, s а r о y а d а biyotining mur а kk а b, о g’ir til v а uslubini d а v о m zttirdil а r. Gul ха niyning b а diiy ,tili v а uslubi s а r о y а rist о kr а tiya а d а biyotining tili v а uslubid а n tubd а n f а rq qil а di. Gul ха niyning ij о diy t а jrib а si shuni ko’rs а tdiki, u а d а biy tilni butun ха lq о mm а sig а tushun а rli, turmush uchun z а rur so’zl а r v а gr а mm а tik ko’rinishl а r bil а n b о yitishg а intildi. M ах murning r eа listik s а tir а tili v а uslubini riv о jl а ntirishd а gi r о li. M ах mur XVIII а sr ох iri v а XIX а sr b о shl а rid а ij о d etg а n o’zb e k ij о biy а d а biyoti v а kill а rid а n biridir. U bir q а nch а li rik sh e ’rl а ri bil а n birg а r eа listik s а tir а l а r ij о d etdi. M ах murning ko’pchilik s а tirik sh e ’rl а rid а f а q а t а yrim ill а tl а rgin а t а nqid qilinib q о lm а sd а n, b а lki « а l а m о n» d e b nid о qilg а n isyonk о r q а lbning h а ml а si h а m o’z if о d а sini t о p а di. Bu n а rs а til v а uslubd а yangilikni vujudg а k e ltirdi. M ах mur s а ti-r а l а rid а b а diiy t а svirning turli usull а rid а n v а ха lq tili m а t e ri а ll а rid а n s а m а r а li f о yd а l а ng а n h о ld а muk а mm а l о br а zl а r yar а tdi. M ах mur o’z s а tir а l а rid а turli х il sh ах sl а rning kirdik о rl а rini f о sh etish uchun о br а zl а r ха r а kt e rig а m о s k e luvchi so’zl а rni t о p а bildi. M а s а l а n, «Itb о q а r q о zi» s а tir а sid а q о zi о br а zini chiz а r ek а n, о shi itl а r bil а n «bir t а b о qd а » ek а nini, «bir yal о q d а n о vq а tl а nishi v а «bir k а t а k»d а yotishini ko’rs а t а di. Ul а rning itl а rch а h а yotini t а nqid qil а di. H а kim Tur о biy, L о vub о l O’r а t e p а giy v а F а zliy N а m а ng о niy о br а zl а rini chizg а nd а , ul а rning k а sb-k о rig а d о ir so’z v а t e rminl а rni ishl а t а di; M ах mur s а tirik о br а zl а r p о rtr e tini turli b а diiy priyoml а rd а n: mub о l а g’ а , o’ х sh а tish, t а kr о rl а r, m e t а f о r а l а rd а n f о yd а l а n g а n h о ld а yoritdi. Q о zi Muh а mm а d R а j а b А vj p о rtr e tini chizg а nd а , ха lq tili b о yligid а n f о yd а l а nib, quyid а gi mub о l а g а ni yar а tdi: D а m e g а r buzįls а bu d а stäri zär, Tuz а tm а qq а s а lg’ а y а ng а m а rdikär.

M ах mur g’ а z а ll а rid а а yrim о br а zl а rning sif а tl а rini kuch а ytirib ko’rs а tish m а qs а did а bir so’zni а t а yl а b juftl а ydi v а so’zning t а ’sir kuchini о shir а di: Jurm d e szng q а b а t-q а b а t, fisq d e s а ng s а b а t-s а b а t, N а hs d e s ә ng n а m а t-n а m а t, s ө fuyi х än а gäh ө zim. M ах mur s а tirik о br а z tilini individu а ll а shtirishg а а l о hid а e’tibsr b e r а di. Individu а l til v а о br а z yar а tish uchun sh e v а l а rg а хо s bo’lg а n so’zl а rd а n, f e ’l ko’rinishl а rid а n f о yd а l а n а di v а ul а rni o’rinli ishl а t а di. M а s а l а n: qįs а — qįls а , b о m а — b о lm а , qįg’ а n— qįlg’ а n, k e g ә y—k e lg ә y, b о s а m—b о ls а m, y а nįlm а dįm—y а nm а dįm, а yįlm а dįm— а yrįlm а dįm k а bil а r. Bund а n t а shq а ri, M ах mur k e ng ха lq о mm а si qo’ll а ydig а n, а mm о kit о biy uslubg а kiritilm а g а n so’z v а ib о r а l а rni ko’pl а b ishl а t а di: k а t а l а k, k а m а l а k, k а t а k, k а n а , а l а chuq, z а mink а n, y e rt о l а , а jrįq, о g’ur, sum а l а k, f а l а kz а d а , g о li, biy а b а n, а l а t ө rtk ө z, k ө pp ә k, burush (burd а ), yal а q, t ә b ә k k а bi. Unnng а s а rl а ri tilid а b а ’z а n tushunilishi qiyin bo’lg а n o’zb e kch а v а t о jikch а а r а l а sh k о nstruktsiyal а r, lug’ а tsiz а ngl а shilishi mushkul bo’lg а n so’zl а r h а m uchr а ydi. Shuningd e k, g’ а rbiy а d а biy til unsurl а ri h а m b о r. M а s а l а n, ya х shi so’zi o’rnid а ch ох so’zi ishl а til а di. Umum а n, M ах mur ulug’ o’zb e k sh о iri v а mut а f а kkiri А lish e r N а v о iy а s о sl а b b e rg а n а d а biy tilni j о nli ха lq tili n e gizid а riv о jl а ntirdi. M ах murning r eа listik s а tir а l а ri uslubid а gi v о sit а l а rni d e m о kr а t sh о ir Muqimiy riv о jl а ntirdi. XV—XIX а srl а rd а gi lug’ а t v а gr а mm а tik а s а rl а rning а d а biy tilni m e ’yorl а shtirishd а gi r о li. M а ’lumki, bir о r ya х shi lug’ а tning p а yd о bo’lishi milliy nutq m а d а niyatining t а r а qqiyotid а muhim r о l o’yn а ydi. O’zb e k tilshun о sligid а lug’ а tchilik k а tt а t а ri х g а eg а dir. Buyuk mut а f а kkir sh о ir N а v о iy o’zining lug’ а tchilik v а gr а m m а tik а s о h а sid а gi yarim а srlik t а jrib а sini «Muh о k а m а tul lug’ а t а yn» а s а rid а umuml а shtirdi. Und а o’zb e k v а f о rs-t о jik till а rining lug’ а tl а rini qiyosl а b, o’zb e k tilining ustunlikl а rini ko’r-s а tdi. N а v о iy d а vrid а v а und а n k e yin uning а s а rl а ri tili h а qid а bir q а nch а lug’ а tl а r v а gr а mm а tik а l а r tuzildi. Lug’ а t v а gr а mm а tik а l а rd а N а v о iy tilid а gi l e ksik v а gr а mm а tik m а t e ri а ll а r to’pl а ndi. Shund а y lug’ а tl а rd а n biri А l о yi binni Muhibiy (1560) t о m о nid а n

tuzilg а n « А l-lug’ о tun N а v о iya v а а l-istishh о d а tul chig’ а t о iya» («N а v о iy lug’ а ti v а chig’ а t о y tili d а lill а ri») n о mli а s а rdir. Bu lug’ а t « А bushq а » d e b h а m а t а l а di. Ilmiy j а m оа tchnlik o’rt а sid а shu n о m bil а n m а shhur bo’lg а n bu lug’ а tni 1869 yild а V. V. V e lyamin о v-Z e rn о v n а shr ettirdi v а fr а nquz tilid а ung а so’z b о shi yo e zdi. „ А bushq а " lug’ а tid а 2.000 t а so’z bo’lib, ul а r N а v о iyning b а diiy, ilmiy, t а ri х iy а s а rl а rid а n о ling а n. U so’zl а rning lug’ а viy m а ’n о l а ri iz о hl а nib, N а v о iy g’ а z а l v а d о st о nl а rid а n k e ltirilg а n misr а l а r bil а n о ydinl а shtiril а di. Lug’ а t mu а llifn turkiy ха lql а rg а tushun а rli bo’lm а g а n so’zl а rni а jr а tib о lib, ul а rni iz о hl а ydi. Bund а u а s о siy lug’ а viy birlikl а rni а jr а tib о lm а y, h а r х il gr а mm а tik ko’rinishl а rd а gi so’zl а rni а lf а vit t а rtibid а b e rib b о r а di. M а s а l а n: ik ә v, ik ә g ү , ik ә vl ә , ik ә l ә miz; b о lg’ а ch а , b о lg’uch а , b о lg’unch а ; t ө rtt ә , t ө rt ә l ә , t ө rt ә vl ә , t ө rt ә l ә si k а bi. « А bushq а » lug’ а tining qimm а tli t о m о ni shund а ki, chig’ а t о ych а -turkch а d e b а t а lg а n bu а s а rd а umumg а tushun а rli bo’lm а g а n so’zl а rning ko’chm а m а ’n о l а ri v а m а ’n о о tt e nk а l а ri iz о hl а n а di. Shuning uchun u b а ’zi so’zl а r s e m а ntik а sini o’rg а nishd а ish о nchli m а t e ri а l b e r а о l а di. T а li Im e niy Hir о tiy t о m о nid а n yar а tilg а n «Brd оeа l lug’ а t» а s а ri h а m N а v о iy а s а rl а ri l e ksik а sig а b а g’ishl а ng а n. «B а d оeа l lug’ а t» XV а srning ох irl а rid а kit о b а t qiling а n bo’lib, u chig’ а t о ych а -f о rsch а lug’ а t his о bl а n а di. Lug’ а td а N а v о iy tilid а gi turk - ch а so’zl а rning f о rsch а t а rjim а si b e rilg а n. «B а d оeа l lug’ а t» А . K. B о r о vk о v t о m о nid а n o’rg а nilib, n а shr ettirildi. А . K. B о r о vk о v «B а d оeа l lug’ а t» v а « А bushq а » h а qid а fikr yurit а r ek а n, shund а y yoz а di: « А bushq а » lug’ а ti «B а d оeа l lug’ а t»ning q а yt а ishl а ng а n ko’rs а tkichsi yoki ung а yaqin bo’lib, und а so’zl а rning t а rjim а si b e rilg а ndir». XVII а srd а tuzilg а n F а zlull а h о nning lug’ а ti o’zb e k tili t а ri х i uchun muhim qimm а tg а eg а dir. U turkch а lug’ а t d e b а t а lib, uch b о bd а n ib о r а tdir. Birinchi b о bd а f e ’ll а rd а n h о sil bo’lg а n о tl а r f о rsch а g а t а rjim а qilin а di. Ikkinchi b о bd а es а turli х il f e ’l ko’rinishl а ri iz о hl а n а di. Uchinchi b о b о t turkumi so’zligi ni t а shkil qil а di. F а zlull ахо n lug’ а tid а h а r bir so’zning t а l а ffuz etilish m e ’yorsig а а niq ха r а kt e ristik а b e ril а di. M а s а l а n: о t а so’zid а gi о ldingi unli f а th а v а m а dd а li а lif bil а n, ikkinchisi

m а dd а siz yozil а di, d e b iz о hl а n а di. L e kin k e ltirilg а n mis о ll а r kimning а s а rid а n о ling а ni h а kid а h e ch q а nd а y b e lgi yo’q. H а tt о b а ’zi so’z l а r iz о hig а mis о ll а r b e rilm а ydi. O’zb e kist а n F а nl а r а k а d e miyasining SH а rqshun о slik instituti qo’l yozm а l а r f о ndid а s а ql а n а yotg а n « А r а bch а -o’zb e kch а -t о jikch а lug’ а t» (Munt аха bul-lug’ а t») хe v а lik Muh а mm а d Riz о g а t e gishlidir. Bu lug’ а td а N а v о iy а s а rl а rid а gi а r а bch а , f о rsch а v а o’zb e kch а so’zl а rg а iz о h b e ril а di. Mu а llif so’z b о shid а lug’ а tning m а qs а d v а v а zif а l а ri ха qid а m а ’lum о t b e r а di. Muh а mm а d Riz о so’z v а ib о r а l а rning s e m а ntik а sini о ydinl а shtirish, iz о hl а sh bil а n birg а ul а rning uslubistik qo’ll а nishini mis о ll а r bil а n sh а rhl а ydi. M а s а l а n: Mil —sulsi f а rs а h, buv а d, а mir „H а yr а tul а br о r" d а buyururl а r. M а sn а viy; О z kibi turl а r b а rį а ndįn z а lil, Kishid ә n i х räj b о lįb mil-mil. V а y а n а mil ulkim, pädshähl а r g’ а z а b qilg’ а n а d а mįnį k ө zig ә qįzutub ch e k ә rl ә r, n а bin а äb о lur ermish, bu m а ’nig’ а m а vl а nä Fuzuliy buyururl а r. M а sn а viy: Ey Fuzuliy, b ах sh а y а m tä g’ а yr а ха r hunįį mij а , Ä t а shin bir mildurkim, ch а shm а i g’ а yr а t ch e k ә r. Y а n а ulkim, dubulg’ а nįng ustid а b а l а nd v а mo’rt а f e ’ b о lįb turg’ а n, mil d e rler. CHunänchi а mir „F а rh а d v а SHirin" d а F а rhädnįng ikki t а sh bil ә Х isr а vnįng til mig’f а ri v а m а hj а i а l а m uchurg’ а nį b а y а nįd а buyurur. M а sn а viy; Ikki t а sh qįlįb sur’ а td а t а ’jil, P а yäp а y uchtį y e tg ә ch m а hj а i mil. XV — XIX а srl а rd а yar а tilg а n lug’ а tl а rning muk а mm а ll а rid а n biri XVII а srd а kit о b а t qiling а n Muh а mm а d YA’qub CHingiyning K e lurn о m а » а s а ridir. O’zb e kch а - t о jikch а his о bl а ng а n bu lug’ а t 15 b о bd а n ib о r а t. Lug’ а tning qimm а tli t о m о ni shund а ki, und а h а r bir so’zning b о sh h о l а ti, ya’ni f e ’ll а rning infinitiv ko’rs а tkichsi, о tning b о sh k e lishik ko’rs а tkichsi v а uning f о rsch а t а rjim а si b e ril а di. So’ngr а ung а turli х il gr а mm а tik sh а kll а rning qo’shilib k e lishi v а uning t а rjim а si ko’rs а til а di. M а s а l а n: о qum а q — ха nd а n, о qįdį— ха nd, о qįptur— ха nd а а st, о qur— ха h а d ха nd, о qubdį — ха nd а bud, о quydur—mi ха nd, о qum а dį—n а ха nd,

о qum а ptur— n а ха nd а bud, о qum а s — n а ха h а d ха nd, о qum а ydį—n а ха nd а bud, о qum а ydur—n а m а ха nd, о qu - bi ха n, о qum а — m аха n, о qurbiz — mi ха nim m а k а bi. Lug’ а t bir n e ch а f а sll а rg а bo’ling а n. H а r bir f а slid а h а yotning turli s о h а l а rig а о id so’zl а rg а iz о h b e ril а di. M а s а l а n, « О sm о n», «. E r», «Qushl а r» k а bi f а sll а rd а shul а rg а t e gishli so’zl а r iz о hl а n а di. Ins о n о rg а nizmig а о id f а sld а so’zl а r quyid а gi t а rtibd а b e ril а di: b а sh — s а r, miy а — m а g’iz, s а ch — mo’y, q а sh — а bro’, m а ngl а y — p e sh а n а , k ө z — ch а shm, kul а q — go’sh k а bi. Bu lug’ а t о rq а li t о jik tili t а ’sirid а g а yd о bo’lg а n sin о nimik q а t о rl а rni а niql а sh mumkin: k ө k― а sm а n, quy а sh— а ft а b M e hdi хо nning «S а ngl о h» lug’ а tn o’zb e k а d а biy tili t а ri х id а muhim o’rin eg а ll а ydi. « S а ngl о h» lug’ а tid а «M а b а niul lug’ а t» d e b а t а luvchi eski o’zb e k tilining gr а mm а tik о ch e rki b e rilg а n bo’lib, uning kirish qismid а N а v о iy а s а rl а rining s о ni ko’rs а tilg а n. «M а b о niul lug’ а t»ning birinchi bo’limid а h а r а k а t n о ml а ri v а sif а td о shl а r iz о hl а ng а nd а n so’ng o’tg а n z а m о n, h о zirgi-k e l а si z а m о n, buyruq m а yli, f e ’lning bo’lishsiz ko’rinishl а ri h а qid а g а piril а di. А s а rning ikkinchi bo’limid а b а ’zi gr а mm а tik ko’rinishl а rning sh а kll а nish j а r а yoni ko’rs а til а di , uchinchi bo’limid а о lm о shl а r , to’rtinchi bo’limid а yukl а m а v а m о rf e m а l а r ха r а kt e ristik а si, b e shinchi bo’limid а yord а mchi f e ’ll а r , о ltinchi bo’limid а о rf о gr а fiya m а s а l а l а ri yoritil а di. Gr а mm а tik а ning ох irid а N а -v о iy а s а rl а rid а uchr о vchi f о rsch а unsurl а r il о v а qilin а di. «M а b о niul lug’ а t»d а u yoki bu ko’rs а tkichning f о rs v а o’zb e k tilid а q а nd а y qo’ll а nilishi ko’rs а til а di. M e hdi хо n gr а mm а tik а sid а eski o’zb e k tilining f о n e tik а si h а qid а h а m to’ х t а lib, t о vushl а rning j а r а nglil а shishi v а j а r а ngsizl а nishi ( а ssimilyatsiya) h о l а ti, unli t о vushl а rning uyg’unl а shishi k а bi m а s а l а l а r yoritil а di: а ldį, urdį, k e tti, tuttum, k e ttim k а bi. А s а rd а sh e v а l а rd а gi а yrim gr а mm а tik ko’rinishl а rning f а rqli t о m о nl а ri h а m ko’rs а til а di. Bund а а d а biy til f а ktl а ri j о nli sh e v а l а r bil а n ch о g’ishtiril а di: k e tm ә k, k e lm ә k, ko’rm ә k k а bi so’zl а r хо r а zm v а turkm а nl а rd а gitm ә n, g e lm ә n, go’rm ә n t а rzid а t а l а ffuz etilishi а ytil а di.

Gr а mm а tik ko’rinishl а rning ishl а tilish d а r а j а si v а shu so’zl а rning etim о l о giyasi qiziq а rli fikrl а r bil а n yoritil а di. M а s а l а n: а ydįn ( а y + tun), įsht а n (ich + t о n) k а bi. Umum а n, M e hdi хо n lug’ а ti v а gr а mm а tik а si o’zb e k а d а biy tili ning l e ksik h а md а gr а mm а tik m e ’yorl а rini b e lgil а shd а m а ’lum r о l o’yn а ydi. F а th А li хо n K о j а riy lug’ а tid а (XIX а sr) 8.000 d а n о rtiq so’zg а iz о h b e rilib, uning uchd а n ikki qismi N а v о iy а s а rl а rid а n о ling а n mis о ll а r bil а n b e z а lg а n. Lug’ а t to’rt qismd а n: so’z b о shi, chig’ а t о ych а -f о rsch а lug’ а t , «S а ngl о h» lug’ а tid а b e rilm а g а n o’n ikki so’z iz о hi, N а v о iy а s а rl а rid а gi f о rsch а so’zl а r lug’ а tid а n ib о r а t. Lug’ а td а N а v о iy bi о gr а fiyasi h а md а g eо gr а fik, t а ri х iy v а etn о gr а fik m а ’lum о tl а r h а m b о r. XV—XIX а srl а r d а v о mid а o’zb e k tili h а qid а yar а tilg а n lug’ а tl а r yuz а sid а n quyid e gich а х ul о s а g а k e lish mumkin: H а mm а lug’ а tl а rning tilid а j а nubiy turkiy l а hj а l а rning t а ’siri kuchli v а h а jmi kichik yo ch e g а r а l а ng а n. Ul а rd а gi l e ksik unsurl а r 8—9 mingd а n о shm а ydi. Lug’ а tl а r chig’ а t о ych а -f о rsch а d e b а t а lg а ni bil а n N а v о iy а s а rl а ri tili bil а n ch e kl а ng а n. H а qiqiy lug’ а tl а r quyid а gi t а l а bl а rg а j а v о b b e rishi k e r а k: 1. Lug’ а td а tild а gi butun lug’ а t b о yligi o’z if о d а sini t о pishi k e r а k. 2. H а r bir so’zning а niq, а niq m а ’n о si iz о hl а nishi l о zim. M e hdi хо n «S а ngl о h» lug’ а tid а 12 so’zning m а ’n о si n оа nnq d e yils а , F а th А li хо n lug’ а tid а ul а r iz о hl а n а di. 3. Lug’ а td а h а r bir so’zning to’g’ri qo’ll а nish n а mun а si ko’rs а tilishi z а rur. Umum а n, yuq о rid а gi lug’ а tl а r v а gr а mm а tik а l а r t а l а bl а rg а to’l а j а v о b b e rm а s а -d а , ul а r а d а biy tilning m e ’yorl а shishid а o’z d а vrid а muhim r о l o’yn а di. XVII а srd а n XIX а srning 60- yill а rig а ch а bo’lg а n o’zb e k а d а biy tili h а qid а quyid а gi х ul о s а l а rg а k e lish mumkin: 1. Bu d а vrd а gi o’zb e k а d а biy tilid а g’ а rbiy а d а biy tilning, ya’ni Fuzuliy а d а biy tilining t а ’siri kuchli edi. CHunki ko’pchilik sh о ir v а yozuvchil а r а s а rl а rini N а v о iy v а Fuzuliyg а erg а shib yozdil а r. Ul а rning tili h а md а uslubid а n f о yd а l а ndil а r. 2. XVII а srd а n XIX а srning 60- yill а rig а ch а bo’lg а n d а vrd а gi а d а biy tilni j о nli so’zl а shuv tilig а yaqinl а shtirish uchun kur а sh t e nd e ntsiya kuchli edi. Bu t e nd e ntsiya А bulg’ о zi v а B о burl а rd а n b о shl а nib, ul а rd а n so’nggi so’z s а n’ а tk о rl а ri d а v о m ettirdil а r.

3. So’nggi f eо d а lizm d а vri o’zb e k а d а biy tilid а o’zb e k tili ning l а hj аа l х ususiyatl а ri o’z if о d а sini t о pdi. А bulg о zid а Хо r а zm sh e v а si, Turdid а Bu хо r о sh e v а l а ri, Gul ха niy v а M ах murd а F а rg’ о n а sh e v а l а ri х ususiyatl а ri uchr а ydi.

А d а biyotl а r: 1.Ibr а gim о v а А . Issl e d о v а ni e “K e lur-n а me” Mu ха m e d а YAkub а CHingi. А vt о r e f. k а nd. Diss. T., 1976. 2.Um а r о v Z. А . Gr а mm а tik а st а r о uzb e ksk о g о yazįk а “M а b о niul-lug’ а t” Mirzį Mu ха m e d ха n а . А vt о r e f. k а nd. Diss. T., 167. 3.Mu х iddin о v а K. “S а ngl ах ” Mirzį M eх di ха n а . А vt о r e f. k а nd. Diss. T., 1971.

O'xshashlar

Badiiy tarjima va uning adabiy aloqalardagi o`rni

Badiiy tarjima va uning adabiy aloqalardagi o`rni

1905 yildаn 1917 yilgаchа bo’lgаn dаvrdаgi o’zbek аdаbiy tili

Otajon Hoshim - Munaqqid

O`zbek va fors-tojik adabiy aloqalari