XVI asr adabiyoti Muhammad Solih Shayboniyxon Ubaydiy ijodi - Adabiyot - Referatlar

XVI asr adabiyoti Muhammad Solih Shayboniyxon Ubaydiy ijodi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.4423828125 KB

Ko'chirib olish

XVI asr adabiyoti Muhammad Solih Shayboniyxon Ubaydiy ijodi Reja: 1. XVI asr boshlarida ijtimoiy vaziyat va adabiy muhit xususiyatlari. 2. Muhammad Shayboniyxon shaxsiyati va adabiy merosi. 3. “Shayboniynoma” – ilk tarixiy doston. 4. Ubaydulloxon – Ubaydiy she’riyatining o’ziga xos xususiyatlari.

XVI asr boshida Temuriylar o‘rniga hokimiyatga kelgan Shayboniylar sulolasi haqida ilmiy adabiyotlarda biryoqlama va bir-biriga zid fikrlar hukm surib keldi. Istiqloldan keyingi yillarda o‘tmishga munosabat ijobiy tomonga o‘zgara borib, bu davrga doir asarlarning nashr qilinishi qator masalalarga oydinlik kiritdi. Jumladan, madaniy-adabiy hayotning ahvolini tahlil qilishda ham biryoqlamalikdan voz kechildi. Buning natijasida Shayboniylarning madaniyat va adabiyotning taraqqiyotiga to‘sqinlik qilmaganliklari, balki Temuriylarning bu sohadagi an’anasini davom etdirganliklari tobora ko‘proq oydinlashib bormoqda. Bu xonadondan chiqqan hukmdorlardan Muhammad Shayboniyxon, Ubaydulloxon, Ko‘chkinchixon, Abdulazizxon, Abdullatifxonlar haqida manba’larda iliq gaplar aytilib, ularning madaniy hayot ravnaqiga munosib hissa qo‘shganligi qayd etilgan. Ular badiiy ijod bilan shug‘ullanib, devonlar tartib berganlar, shoiru fozillarga e’tibor berib, o‘nlab asarlarning yaratilishiga homiylik qilganlar. Bu davrda ijod qilgan Shayboniy, Ubaydiy, Aziziy, Baqoiy, Muhammad Soleh, Binoiy va boshqalar o‘zbek va tojik adabiyotining taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shdilar. Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkir ul ahbob» asarida bu haqda ancha mufassal ma’lumotlar keltirilgan. Bunday ma’lumotlar Muhammad Soleh, Binoiy, Mulla Shodiy asarlarida ham uchraydi. Ana shu adabiy muhit boshida turganlardan biri Muhammad Shayboniyxondir. Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoqda turli turkiy qabilalarni birlashtirib xonlik barpo qilgan Chingiziy Abulxayrxonning nevarasi bo‘lib otasi Shoh Budog‘ edi. U 1451 yilda dunyoga kelgan. Uni yoshligidan Shohbaxtxon deb ataganlar. Manbalarda Shayboqxon, Shohibekxon, Shaybonxon singari nomlar bilan atalgan. O‘zbek ulusining Shabon urug‘idan bo‘lganligi uchun Shayboniy, Shaboniy, taxallusini olgan. She’rlarida ko‘pincha vazn talabi bilan goh Shaboniy, goh Shayboniy shaklida ishlatadi. Muhammad Shayboniyxon Buxoro madrasalarida o‘qigan. O‘sha davrning taniqli hofizlaridan bo‘lgan Mavlono Muhammad Xitoyi unga dars bergan. Uning talaba va taxt da’vogari sifatida madaniyat markazlari – Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarda olimu fozillar

davrasida bo‘lishi hayotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Hasanxoja Nisoriyning yozishicha, «Amir Abul Ali Tarxon zamonida Buxoro mulkida sokin bo‘lgan»da, ba’zilar unga qarshi bo‘lib, Buxorodan chiqib ketishini talab qilishgan. U Xoja Bahouddin Naqshband qabriga borib ziyorat qilgan. Xojaning nabiralaridan bo‘lgan Nizomiddinxoja Mirmuhammad Naqshband nazariga tushib, bir muddat uning huzurida yashagan, tarbiyasini olgan. Xoja unga kelajakda Turkistonda xon bo‘lishini bashorat qilgan ekan. Shundan keyin, u Turkistonga borib u erdan Movarounnahrni egallash uchun kurash boshlaydi. Zahiriddin Muhammad Bobur bilan 1498 – 1501 yillar orasida bir necha bor urush qilib Samarqand va Buxoroni egallaydi. 1506-1507 yillarda Balxni, keyin Hirotni egallaydi, temuriylarning Movarounnahr va Xurosondagi hukmronliklariga barham beradi. Shayboniyxon 1510 yilda Marv yaqinida Eron podshosi Ismoil Safaviy bilan jang qiladi. Safaviylar g‘olib kelib, Ismoil Safaviy uning boshini kesib, unda may ichadi. Shayboniyxonning hayot yo‘li ham uning raqibi Zahiriddin Boburdek doimo urushlarda o‘tgan. U ham toju taxt deb yoshlik yillarini mashaqqat va quvg‘inlarda kechirgan. Biroq, shunga qaramay, u o‘z davrining o‘qimishli, donishmand kishilaridan bo‘lib yetishgan. Talantli shoir, musavvir, musiqashunos bo‘lgan, Qur’oni Karimni yoqimli ovoz bilan qiroat qilgan. Shayboniyxondan uch o‘g‘il qolgan. Kattasi Temur Sulton, uning o‘g‘li Fo‘lod Sulton Samarqandda hokimlik qilgan va Zahiriddin Muhammad Bobur unga o‘z devonini yuborgan. Ikkinchi o‘g‘li Xurramshoh Boburning Xonzoda begim ismli singlisidan tug‘ilgan, yoshligida vafot etgan. Uchinchi o‘g‘li Sevinch Muhammad Ubaydulloxon tomonidan tarbiyalangan, Kesh hokimi bo‘lgan. Muhammad Shayboniyxon jasadi Samarqandga olib kelib dafn etilgan. Hozir uning qabri boshqa Shayboniylar bilan ko‘chirilib Registonda Sherdor va Tillokori madrasalari orasiga qo‘yilgan. Shayboniyxonning she’rlar devoni mavjud. U Turkiyada saqlanadi. Bu devonga asoslanib chet ellik o‘zbek olimi Temur Xo‘ja o‘g‘li Shayboniyxon haqida o‘tgan asr 70-yillari boshida dissertatsiya yozgan. 200 sahifalik bu ishda Shayboniyxon hayot yo‘li yoritilib, g‘azallari va «Bahrul hudo» nomli masnaviysi tahlil etilgan. Bundan tashqari,

Shayboniyxonning o‘g‘li Temur Sultonga atab yozgan pand-nasihat xarakteridagi asari ham mavjud. Bir qator olimlar, jumladan, professor R.G.Mukminova mashhur tarixiy asar «Tavorixi guzidai nusratnoma» ning yaratilishida Shayboniyxonning ham xizmati bor, deb bilishadi. Muallifi noma’lum bu asar hozir Shayboniyxonga nisbat berilmoqda. Shayboniyxon shoir, olim va mutasavvuflarga g‘amxo‘rlik qilgan, o‘ziga yaqinlashtirib, katta-katta mansablar bergan. Jumladan, Muhammad Soleh, Binoiy, Abdurahim Sadr va boshqalar bunga misol bo‘la oladi. Shayboniyxon qator asarlarning fors va mo‘g‘ul tillaridan turkiyga tarjima qilinishiga ham sabab bo‘lgan. Shayboniyxonning devoni hozircha yagona nusxada bo‘lib u ham, aytilganidek Turkiyadadir. U haqdagi ma’lumotlarda devon asosan g‘azal, ruboiy, tuyuq, fard, masnaviy kabi janrlardagi she’rlardan iboratligi qayd qilinadi. Shuningdek, Shayboniyxon she’rlaridan namunalar Hasan Xoja Nisoriyning «Muzakkir-ul ahbob» asarida ham mavjud. Jumladan, mashhur shayx Najmiddin Kubro vafotiga doir tarixini keltirib, yaxshi aytgan, deydi: Oning tarixidur «shahi shuhado», Yana bir alif birla bo‘lur ado. Baytdagi «shahi shuhado»ning abjaddagi yig‘indisi 1221-yilni hosil etadi. Agar uni «shohi shuhado» desa yana bir alifga zarurat qolmasdi. Biroq, Shayboniyxon uni bayt holiga keltirish uchun «shoh»dan alifni olib, uni ikkinchi misra maqsadiga aylantirgan, ya’ni «soqolidan olib mo‘ylov qilgan» va bayt-she’r hosil bo‘lgan. Nisoriy keltirgan she’rlardan yana biri quyidagi mashhur tuyuqdir. Bu she’r Ubaydiyga ham nisbat beriladi: Sug‘d ichinda o‘ltururlar yobular, Yobularning mingan oti yobular. Yobularning ilgidin el tinmadi , Yo bular qolsin bu erda, yo bular. Tuyuqdagi birinchi misrada kelgan yobular o‘zbek urug‘laridan birining nomi, ikkinchi misradagi yobular esa hashaki ot nomi, to‘rtinchi misradagi yobular ko‘rsatish olmoshi sifatida ishlatilgan. Bu tajnis (omonim) san’ati

namunasidir. Nisoriy Shayboniyxonning Hirot shayxulislomi va qozisiga yuborgan g‘azalidan ham ikki bayt keltirgan. Shayboniyxon she’riyati diniy-ilohiy, tasavvufiy, ishqiy, harbiy mavzularda yozilgan bo‘lib, ular uning shoir sifatida an’anaviy mavzularni davom ettirganidan dalolat beradi. Ayrim she’rlari o‘zi bo‘lgan joylarning madhi va tasviriga bag‘ishlanganligini ham ko‘rsatadi. Bu jihatdan uning Samarqand ta’rifiga doir g‘azalini qayd etish mumkin: Har kishi ketsa Samarqand shahridin nochor, kelar, Jannatul-ma’voda ham bo‘lsa Samarqandni tilar. Men Hirining shahrida turmoqqa bir er topmadim, Vah Samarqandu Buxoro qayda bo‘lg‘aymu ular. Kormonu Shodmonu, Kohliku Darg‘om suyi, Na qilayman, ketmadi hargiz ko‘nguldin ushbular. Kim Samarqanddek jahonda bo‘lmag‘ay xush marg‘zor, Do‘stlar, men naylayin, ketmas ko‘nguldin sabzalar. Bu Hirining donish ahli har necha ayb etsangiz, Qaydakim bo‘lsa Shaboniy ul Samarqand orzular. G‘azalning Hirot shahrida yozilganligi o‘zidan bilinib turibdi. U 1507 yil may oyida Hirotni egallagan edi. She’rda yashil bog‘lar va maysazor qirlar (xush- marg‘zor va sabzalar) haqida gap ketgani uchun, g‘azal o‘sha yili may oylarida yozilganligini sezish mumkin. Shayboniyxon dong‘i ketgan, Sulton Husayn Boyqaro va Mir Alisher Navoiylar obod qilgan Hirotni Samarqand bilan go‘yo taqqoslab, Samarqandni ulug‘laydi. Shoir Samarqandni xuddi Mir Alisher Navoiydek jannatga o‘xshatadi. Hozir asl ma’nosiga yetarli e’tibor bermay, bir og‘izdan «jannatmakon» deb yuritilayotgan bu shaharni Alisher Navoiy firdavsmonand (firdavs-sakkiz jannatning biri), ya’ni Firdavsga o‘xshagan desa, Shayboniy uni «Jannatul-ma’vo», ya’ni jannatga o‘xshagan manzil, yashash joyi, deb ta’riflagan. Shayboniyxon o‘xshatish bilan birga mubolag‘a san’atini ham qo‘llab, jannatda yashayotgan odam ham Samarqandni orzu qiladi, degan chiroyli mazmun-ma’noni ifodalagan. She’rdagi «Kormonu Shodmonu Kohliku Darg‘om

suyi» misrasidagi nomlardan ayrimlari yoki noto‘g‘ri o‘qilgan, yoki xato yozilgan. Jumladan», Kohlik emas, Ko‘hak (Zarafshon) suvi nazarda tutilgan bo‘lsa ajab emas. Shoir oxirgi baytda iltifot qilib, Hirot donishmandlariga murojaat etgan va qaerda bo‘lmasin, Samarqandni orzu qilajagini bildirib, vatanparvarlik tuyg‘ularini bayon etgan. Shayboniyxon she’rlari xalq tiliga ancha yaqin turkona tilda aytilgan. Lekin ularning hammasi ham yuqori badiiy san’atkorlik bilan yaratilmagan. Jumladan, ushbu g‘azalda ham ma’no durust bo‘lgani bilan qofiya tanlashda, vaznda qusurlar bor. Uning kelar, tilar, ushbular, sabzalar, orzular kabi so‘zlarni qofiya uchun tanlagani muvaffaqiyatli chiqmagan, ya’ni o‘zak so‘zlar qofiya qilinmagan (masalan, kel, tila, u , sabza, orzu kabilar qofiyadosh so‘zlar emas, qo‘shimcha yoki ko‘plik belgisi «ular» qofiya bo‘la olmaydi). G‘azal ramal bahrida yozilganga o‘xshaydi, ammo misralar ramalning biron bir tarmog‘iga to‘g‘ri kelmaydi. Shartli ravishda uning vazni ramali musammani mahzuf (foilotun foilotun foilotun foilun) deb belgilash mumkin. Shayboniyxonning husn ta’rifiga bag‘ishlangan oshiqona g‘azallari ham anchagina. Ularda shoir go‘zallarning qaddu qomati, yuzidagi husn alomatlarini o‘ziga xos tashbih, mubolag‘a va istioralar bilan ifodalashga muvaffaq bo‘lgan. Jumladan, quyidagi baytlar bunga misol bo‘la oladi: Yuzingni ko‘rdum ul chortoq ichinda Ochilmish toza gul yaproq ichinda. Tabassum qilsang ul g‘uncha labingdin Degaysan bol tomar qaymoq ichinda Necha kizlading, ey ra’no g‘izolim, Meni yondurmag‘il ovloq ichinda. Bu baytlarda chortoq ichida ko‘ringan yorning yuzi yaproq ichida yangi ochilgan gulga o‘xshatilgan, demak yor yuzi yangi ochilgan gulga, chortoq yaproqqa qiyos qilingan. Yorning tabassumi bolga, labi g‘unchaga, tishi qaymoqqa tashbeh qilingan, g‘uncha labdan taralayotgan tabassum tishlar orasiga tomayotgan bolga o‘xshatilib, badiiy tasvirning o‘ziga xos go‘zal manzarasi hosil etilgan. Keyingi baytda esa lutf bilan istiorani qo‘llab, ey qomati ra’noga o‘xshagan g‘izol

(kiyik) im, qachongacha mendan yashirinasan (kizlading), meni bu ovloq ichida buncha yondirma, deydi. Bunda ey deb yorga murojaat qilish iltifot, «ra’no(tik o‘sadigan gul) g‘izolim» birikmasi esa ham o‘xshatish, ham istiora san’atini yuzaga keltirgan, «yondirmag‘il» so‘zi kuydirma va umidsizlantirma, orqaga qaytarma ma’nolarida kelib tajnis sana’ti hosil bo‘lgan. Shu g‘azaldagi: Muxolif Vaxshni qishlab tururda, Turush bermay turur turmoq ichinda. Cherikning gardini ko‘rmay qochibtur, Masaldur: «Qul qochar urmoq ichinda», - baytlarida muxolif (raqiblar) Vaxshda (Tojikistondagi daryo va joy nomi) qishlayotganda urushga tob bera olmadi, cherik (lashkar)ning gardini ko‘rmayoq «ursang qul qochadi» masalida aytilganidek qochishga tushdi, deydi shoir. Bu baytlarda Vaxsh talmeh, qishlab (qishni o‘tkazish va yashash ma’nolarida), turmoq - toqat va «turmoq» so‘zidagi «o»ni «u»ga aylantirib o‘qiganda hosil bo‘ladigan ma’no) tajnis, Cherikning gardin-istiora, «qul qochar urmoq ichinda»-irsoli masal (masal qo‘llash) «tururda, turur, turmoq» kabi o‘zakdosh so‘zlar ishtiqoq sana’ti mahsuli bo‘lib, she’rning ko‘p ma’noli va go‘zal chiqishiga munosib hissa qo‘shgan. Bu g‘azalning oxirgi bayti (maqtai) faxriya bo‘lib, unda Shaboniyga xudo g‘alaba ato qildi. Xusravni qipchoqlar ichiga quvdim, deb g‘alabasidan faxrlangan. Shaboniyga beribtur nusratin haq, Qovubmen Xusravi qipchoq ichinda. Bu baytda iyhom san’ati asosida «Xusrav» so‘zi ikki-shoh va Xusravshoh ma’nosida qo‘llangan. Xusravshoh Hisor, Chag‘oniyon, Qunduz tomonlarda hukm surgan temuriylardan, Shayboniyxon unga qarshi kurashgan. «Qipchoq» so‘zi esa uch ma’noda – xalq, qiy-pichoq, ur-sur hamda daraxtning kovagi ma’nolarida kelgan. Asosan bunda Shayboniyxon Xusravshohni quvib daraxtning kavagiga kiritdim, ya’ni qochib yashirinishga majbur qildim, demoqchi ham. G‘azalning vazni hazaji musaddasi mahzuf (mafoiylun, mafoiylun fauvlun) bo‘lib Shaboniy taxallusi bilan aytilgan. Agar bunda «Shayboni» tarzida keltirsa, unda aruzning

qoidasiga to‘g‘ri kelmay, vazn buzilardi. Quyidagi baytlarda esa shoir o‘z taxallusini

«Shayboniy» tarzida qo‘llagan. Qad-qomating, ey muqriy, Shaybonig‘a hech yoqmas, Ey soqiyi gulchehra, ko‘rsat qadu qomatni. Haq berdi sarafrozi Shaybonig‘akim tun-kun, Bosh uzra quyubdur ul bu toji ibodatni. Baytlarning mazmuni, «ey qari chol, sening qadu qomating Shayboniyga hech yoqmaydi, sen, ey gulchehra soqiy, o‘z qaddu qomatingni ko‘rsat, ya’ni ey keksalik, sen ket, ey yoshlik, sen kel, yoki ey pandu nasihat, sen nariroq tur, ey kayfu safo, sen beriroq kel» kabilardan iborat. Birinchi baytda qo‘sh iltifot (ey muqriy- qari, ey gulchehra- yosh), tazod (muqriy-gulchehra), o‘xshatish (soqiyi gulchehra), tajnis (muqriy, qarilik, pand- nasihat; Soqiyi gulchehra-yoshlik, xursandchilik), raddul ajuz alas sadr (qad- qomating-qadu qomatni) san’atlari mavjud. Ikkinchi baytda Shayboniyga xudo boshi balandlik, yuksak martaba va g‘alabalar ato etdi, shuning uchun u bu martabalar shukronasi sifatida Ollohga ibodat qilishni boshi uzra toj qilib olgan, degan ma’no bor. Bunda tajnis (Sarafrozi-boshibalandlik, martaba, obro‘y, g‘alabalar), iyhom (toji ibodat, aslida shukrona aytish, sajda qilish; bosh uzra qo‘yubdur, ya’ni, o‘ta e’tiqod bilan sig‘inish), tazod (ul-bul) san’atlarini hosil qilgan. Shayboniyxonning Hirot ahliga g‘alabadan keyin qilgan murojaatida aytilgan baytni ko‘raylik: Qozu she’r bu Qaziyu Qo‘ziyu Qiz, Qimiz kerak, Ey mardumoni shahri Hiri, barchamiz kerak. Bunda «Q» va «Z» harflarini qatorasiga keltirish bilan alliteratsiya yuzaga kelgan. Ma’nosi bir-biriga yaqin «Qoz (g‘oz), Qazi, Qo‘zi, Qiz, Qimiz, Miz» kabi so‘zlarni qatorlash orqali ta’dil san’atini yaratgan. Bundan tashqari, baytda talmeh (Hiri-shahar nomi), iltifot (ey mardumoni), tajnis (barcha miz-hammamiz, barcha miz-har xil dasturxon) kabi san’atlar ham baytni bezagan. Shayboniyxonning g‘azallarida hayotdan, bevafolardan shikoyat, pand-nasihatga doir mazmunlar ham mavjud.

Shayboniyxonning hamma she’rlari ham so‘z aytish san’atining talablariga javob beravermaydi. Aytilganidek, mazmuni bo‘sh, aruz, qofiya, radif talablariga javob bermaydiganlari ham bor. Buni o‘sha davrlarrning boshqa shoirlari, jumladan, Alisher Navoiy, Lutfiy, Husayn Boyqaro, Zahiriddin Muhamamad Bobur, Bayramxon kabilarning she’rlari bilan taqqoslab bilish mumkin. Hasanxoja Nisoriy o‘z tazkirasida «Yaxshi she’rlari bor» deyish bilan bunga sal ishora ham qilgan [ 8. 20]. Shunga qaramay, Muhammad Shayboniyxon - Shayboniy O‘zbek adabiyoti tarixida o‘ziga munosib o‘rin egallashi lozim bo‘lgan shoirdir. Bu esa uning shoh, sarkarda, olim sifatidagi faoliyatiga qo‘shiladigan yana bir fazilat asosidir.

Muhammad Soleh. O‘zbek adabiyoti tarixida voqeiy dostonnavislikning boshlovchisi va yirik namoyandasi XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asr birinchi yarmida yashab ijod etgan shoir Muhammad Solehdir. Ungacha bizning adabiyotimizda tarixiy mavzuda yaratilgan voqeiy dostonlar deyarlik yo‘q edi. Sayfi Saroyining «Suhayl va Guldursun» asari va Alisher Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostonida tarixiy – voqeiy tasvir mavjud bo‘lsa ham, ular ko‘proq to‘qimalardan va mashhur an’anaviy syujetlardan tashkil topgan. Muhammad Soleh esa birinchilardan bo‘lib o‘zbek tilida o‘zi ko‘rgan, ishtirokchisi va shohidi bo‘lgan voqealarni nazm uslubida bayon qilgan muallifdir. Bu jihatdan uning «Shayboniynoma» atalgan tarixiy dostoni muhim ahamiyatga egadir. Muhammad Soleh o‘z davrida ijtimoiy-siyosiy va madaniy-adabiy hayotda faol qatnashgan, zamonasining ulug‘ shoirlari va davlat arboblarining diqqatini o‘ziga jalb eta olgan. Muhammad Solehning hayot yo‘li, siyosiy faoliyati va adabiy ijodiga doir ma’lumotlar Alisher Navoiyning «Majolis un-nafois», Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma», Xondamirning «Habib ul-siyar», Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkirul-ahbob», Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’», Lutfalibek Ozarning «Otashkada», Mirzo Haydar Dug‘latning «Tarixi Rashidy», Som Mirzoning «Tuhfayi Somiy», Mullo Shodiyning «Fathnomayi Xoniy», Rizoqulixon Hidoyatning «Majma ul-fusaho» singari asarlarida uchraydi. Uning «Shayboniynoma» dostoni mashhur Venger olimi va sayyohi Herman Vamberi tomonidan nemis tiliga tarjima qilinib, so‘z boshi bilan 1885-yili Venada nashr etilgan. Rus sharqshunosi P.M. Melioranskiy esa shu nashrdan foydalanib, 1908- yilda doston matnini Sank-Peterburgda bosib chiqardi. O‘zbekistonda Muhammad Soleh hayoti va ijodini o‘rganish bo‘yicha ma’lum muvaffaqiyatlarga erishilgan. O‘zbek adabiyoti tarixidan tuzilgan deyarlik hamma to‘plam va majmualarda «Shayboniynoma» dostonidan parchalar berilgan. 1950 yilda A. Ibrohimov Muhammad Solehning hayoti va adabiy faoliyatiga doir nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. Uning 1976 yilda nashr etilgan «XVI asr o‘zbek adabiyotining asosiy xususiyatlari» nomli monografiyasining bir bobi Muhammad Soleh va uning «Shayboniynoma» asarini tadqiqiga bag‘ishlangan.

«Shayboniynoma» O‘zbekistonda birinchi marotaba 1961-yilda to’liq nashr bo‘ldi. Uni Nasrulla Davron tayyorlagan va so‘z boshi bilan ta’minlagan. 1989-yilda esa bu asar Ergashali Shodiev so‘z boshisi bilan ikkinchi marta chop etildi. Muhammad Solehning hayoti va ijodiga doir ma’lumotlar N. M. Mallaevning «O‘zbek adabiyoti tarixi» darsligi, besh tomlik «O‘zbek adabiyoti tarixi» tadqiqotining III tomida ham bor. Adabiyotshunos A.Akramov 1996-yili Muhammad Solehga bag‘ishlangan risolasini e’lon qildi. Shunga qaramay, Muhammad Solehning «Shayboniynoma» asari hali to‘liq tadqiq etilgan emas. Shoirning ayrim forsiy g‘azallari topilganiga qaramay, turkiy va forsiy she’rlari to‘planmagan, devoni hozirgacha ma’lum emas. Muhammad Soleh 1455 yili Xorazmda dunyoga kelgan. Uning bobosi Amir Shohmalik sohibqiron Amir Temurning nomdor amirlaridan bo‘lgan. Otasi Nursaidbek Ulug‘bek, Jo‘gi mirzo, Abusaid mirzolar saroyida turli mansablarda xizmat qilgan. Shoir tug‘ilgan yilda u Xorazm hokimi bo‘lgan. Onasi aftidan buxorolik bo‘lgan. Bu haqda o‘zi «Shayboniynoma»da: Men bu so‘z birla Buxoro keldim, O‘z onam uyini manzil qildim,- deb yozgan. Taxt da’vogari (qazoqlik davri) bo‘lib yurgan Husayn Boyqaro 1467-yili Xorazmga hujum qiladi. Nursaidbek mudofaani yaxshi tashkil qilmaganligi (yoki ataylab Husayn Boyqaroga yon bosgani) uchun Sulton Abusaid Mirzo uni o‘limga buyuradi. Bu paytlarda Muhammad Soleh Abdurahmon Jomiydan ilm tahsil qilayotgan edi. Abdurahmon Jomiy oraga tushib Nursaidbekni o‘limdan asrab qoladi. Ko‘p o‘tmay, u yana Marvga hokim etib tayinlanadi. 1469-yili Husayn Boyqaro taxtni egallagach, Abu Said Mirzoning bir necha amirlari qatori Nursaidbek ham qatl qilinadi. Bu vaqtda Muhammad Soleh Husayn Boyqaro saroyida xizmatda bo‘lgan. Otasining o‘limi va Husayn Boyqaroning unga yetarli e’tibor bermagani, moddiy jihatdan qiynalganligi asta-sekin unda temuriylarga nisbatan adovatni kuchaytirgan. U temuriylarning tobora inqirozga yuz tutayotganini ko‘rib, tarix maydoniga kirib kelayotgan Shayboniyxon xizmatiga o‘tish fikriga kelgan. Buning ustiga boshqa temuriylar ham unga

beparvo munosabatda bo‘lishgan. Shayboniyxonga tarafdor bo‘lgan kishilar (jumladan, Mullo Abdurahim degan shaxs) hamda Shayboniyxonning yaqin amirlaridan bo‘lgan Jonvafobiyning ko‘magi bilan Muhammad Shayboniyxon qabulida bo‘lib, uning iltifotiga sazovor bo‘lgan. Bu haqda o‘z dostonida ma’lumot beradi. Bu voqea 1496-97 yillarda yuz bergan. Chunki Alisher Navoiy o‘z «Majolis un-nafois» asarida bunga to‘xtalib: «Anga ham g‘arib sahv tushtikim, Sulton Sohibqiron (Husayn Boyqaro) qullug‘idin g‘aybat ixtiyor qildi. Ba’zi derlarkim, bexudlig‘ olamida yomon musohiblar ani bu yomon yo‘lg‘a tutubturlar»,- deb yozgan. Demak, «Majolis un-nafois» qayta tartib berilgan yillarda (1496-98) u Shayboniyxon xizmatida bo‘lgan. Zahiriddin Muhammad Bobur esa Muhammad Solehni 1496-yili Samarqandda temuriylardan Sulton Ali Mirzo huzurida ko‘rganligini yozgan. Temuriylardan yuz o‘girishni maslahat bergan «yomon musohiblardan» biri Muhammad Solehga: Bul jamoatni ko‘rarsen holo, Tana-tirno bila boshlab g‘avg‘o. Ichadurlar kecha-kunduz boda, Dinu imon soridin ozoda. Bir-biri birla muxolif borcha, Bir-biridin taqi xoyif borcha Atodin bordir o‘g‘ul noxushnud, Atoni o‘g‘ul etay der nobud. Ato ham bordur o‘g‘uldin bezor,- O‘lturur o‘g‘lini yig‘latib zor,- degan va: «Aql agar bor sango, ish qila ko‘r, Bu salotin yo‘lidin ayrila ko‘r. O‘zin ul xon qadamiga yetkur, Boshni sulton qadamiga yetkur », - deb maslahat bergan. Shundan keyin Muhammad Soleh Samarqandga kelib, bu erda o‘zini Shayboniyxon bilan uchratgan Jonvafobiyga yo‘liqqan. Jonvafobiy Muhammad Solehga avvaldan tanish bo‘lgan. Shayboniyxon Muhammad Solehga:

Ey yetim, emdi sango ham g‘amu ranj, Tugonibon yo‘luqur bo‘lg‘oy ganj,- deb o‘z xizmatiga olgan. Asta-sekin uni Amir ul-umaro (amirlar amiri) mansabiga ko‘tarib, «Malik ush-shuaro» (shoirlar sardori) unvonini bergan. Muhammad Soleh Buxoro hokimi qilib tayinlanadi, keyin Chorjo‘yda hokim bo‘ladi. Shayboniylarning deyarlik hamma yurishlarida qatnashib, ular hokimiyatini mustahkamlashga harakat qiladi. Bir muncha vaqt Xorazm hamda Niso shaharlarining hokimi bo‘ladi. Muhammad Soleh Shayboniyxon xizmatiga kirgan kunidan boshlab, uning to‘g‘risida doston yozishni niyat qilganligini o‘zi aytgan. Muhammad Solehning Shayboniyxon o‘ldirilgan (1510)dan keyingi davrlardagi faoliyatiga doir ma’lumotlar uchramaydi. Lutfalibek Ozar uning 1534-yili Buxoroda vafot etganini yozgan. Shundan uning hayotining keyingi davrlari Buxoroda o‘tgan, deb taxmin qilinadi. Muhammad Soleh o‘z davrining taniqli shoiri bo‘lgan. U fors-tojik va o‘zbek tilida ijod etgan. Uning adabiy faoliyati haqida Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur iliq gaplar yozishgan. Alisher Navoiy «Majolis un- nafois»da: «…ismi munosabati bila «Soleh» taxallus qilur… o‘zi muloyim yigitdur… tab’ida xele diqqat birla choshni bor. Xatqa ham qobiliyati ko‘pdur. Bu matla’ aningdurkim: Nayam oshufta gar po‘shid kokul mohi tobonash, Chi g‘am az tiyragiyi shab, chu boshad subh poyonash». Tarjimasi: Parishon bo‘lmagum gar yopsa oydek yuzini kokul, Ne g‘am tun zulmatidin, gar uning poyoni tong bo‘lsa. Navoiy keltirgan bu baytda Muhammad Soleh, agar baxt mendan yuz o‘girib turgan bo‘lsa g‘am chekmayman, chunki tun oxiri tong bilan tugaydi, deb kelajakdagi rejasiga ishora qilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur Muhammad Solehni Husayn Boyqaro huzurida bo‘lgan shoirlar guruhida eslagan. «Yana Muhammad Soleh edi, choshniliq g‘azallari bor, agarchi hamvorlig‘i (badiiyati) choshnisicha (mazmunicha) yo‘qdur. Turkiy she’ri ham bor, yomon aytmaydur. So‘ngralar Shayboniyxon qoshig‘a kelib edi, filjumla rioyat qilib edi.

Shayboniyxonning otig‘a bir turkiy masnaviy («Shayboniynoma»)bitibdur, ramali musaddasi maxbun vaznidakim, «Sabha» (Jomiyning «Sabhat ul-abror» asari) vazni bo‘lg‘ay, bisyor sust va furudtur, ani o‘qug‘an kishi Muhammad Soleh she’ridin bee’tiqod bo‘lur. Bir yaxshi bayti budur: Bo‘ldi Tanbalg‘a vatan Farg‘ona, Qildi Farg‘onani tanbalxona. … Ul masnaviyda muncha bayt ma’lum emaskim, bo‘lg‘ay. Sharir (zararli) va zolim tab’ va berahm kishi edi». Bu har ikkala ulug‘ shaxsning Muhammad Solehga bergan tavsifida o‘xshashlik, hamfikrlik ham bor, farq ham bor. Navoiy bilan Bobur Muhammad Soleh g‘azallarini tan olishgan. Navoiy «tab’ida xele diqqat birla choshni» (she’rlarida ancha badiiyat va mazmun) borligini qayd qilsa, Zahiriddin Bobur «choshniliq (mazmundor) g‘azallari bor; yomon aytmaydur», deydi. Boburning Muhammad Solehdan ranjiganligi «yomon aytmaydur» degan bahosidan sezilib turadi. Navoiy Muhammad Solehni «muloyim yigitdur» degan bo‘lsa, Bobur Navoiyning Muhammad Solehning otasi Nursaidbekka bergan bahosini Muhammad Solehning o‘ziga nisbat berib, «Sharir va Zolim tab’ va berahm» deb tanqid qiladi. Shuningdek, Bobur «Shayboniynoma» dostonidan faqat bir baytini – Tanbalga bag‘ishlangan baytini maqtab, dostonni boshidan oyoq yo‘qqa chiqaradi. Bundan Boburning «Shayboniynoma»ni o‘qiganligi va unda o‘ziga qarata aytilgan hajviy- tanqidiy baytlardan g‘azablanganligi sezilib turadi.

Muhammad Solehning: Joeki tu boshi digarero chi kunad kas, Mahbubii har ishvagarero chi kunad kas. (Mazmuni: Sen hozir ekansan boshqa bir yor na kerakdur Har ishvayu noz qilguvchi makkor ne kerakdur), - matlaini o‘qib, unga masxara- tahqir ma’nosidagi javob aytganligi ham Boburning Muhammad Solehga munosabati uncha samimiy bo‘lmaganligidan dalolat beradi. Manbalarda Muhammad Solehning devon tartib berganligi qayd etilgan bo‘lsa ham, she’riyati haqida asosan «Majolis un-nafois», «Boburnoma», o‘z dostoni «Shayboniynoma» da mavjud baytlar hamda keyingi yillarda topilgan fors-tojik tilidagi she’rlariga tayanib fikr yuritish mumkin. Solehning «Tuhfai Somiy»da keltirilgan quyidagi bayti fors- tojik tilidagi she’rlarini tasavvur qilish imkoniyatini beradi: Har zamonam qomatash dar nolaizor ovarad, Rasmi in naxli balo devonagi bor ovarad. Tarjimasi: Har zamon yor qaddi menga nolai zor keltirur, Bu daraxtning mevasi devonalik bor keltirur. Baytda tashbeh (qomat-naxl), istiora (naxli balo) iyhom (devonagi bor ovarad-mevasi devonalik), tajnis (bor-yuk, bor-meva), tazod (qomat-naxli balo) va boshqa san’atlardan foydalanib, har zamon uning qomatiga qarab nola-fig‘on qilaman, bu balo daraxtining mevasi devonalikdir, ya’ni bu nolayu zorliklar oxiri meni devonaga aylantiradi, degan ma’noni ifodalagan. Muhammad Solehning o‘zbek tilida aytgan g‘azallaridan bir bayti (matla’) «Shayboniynoma» dostonida keltirilgan bo‘lib, unda Shayboniyxonga munosabati bayon qilingan: Qil fido jonimni gar jismi latifing xastadur, Sen salomat bo‘lki, yuz ming jon senga vobastadur. Bu bayt Shayboniyxon kasal bo‘lgan paytda aytilgan va Shayboniyxonga juda manzur bo‘lgan.

Muhammad Solehning quyidagi ruboiysi Zayniddin Mahmud Vosifiyning «Badoe’ ul-vaqoe’» asarida keltirilgan: Miskin chig‘atoyi kunduzi tundur ang‘a, Ahvoli parishon qaro kundur ang‘a. Mag‘rur bo‘lub er yuzig’a sig‘mas edi, Sichqon tushugi endi ming oltundur ong‘a. Muhammad Solehning bu ruboiysida ham temuriylar bilan shayboniylar o‘rtasidagi ziddiyat va Solehning shayboniylar tomonida ekanligi o‘z ifodasini topgan. Muhammad Solehning o‘zbek adabiyotidagi xizmatini belgilaydigan asari, shubhasiz uning «Shayboniynoma» dostonidir. 1 «Shayboniynoma»da Muhammad Shayboniyxonning Buxoroda Ubaydulloxon to‘yini o‘tkazgandan keyin Xorazmga otlanishi, undagi qamal va urushlar, Xorazmning fath etilishi, Shayboniyxonning Buxoroga qaytishi va Muhammad Solehning xonni duo qilib madhiya aytishi bilan voqealar bayonining tugashidan shunday xulosaga kelish mumkinki, asar 1510-yil, ya’ni Shayboniyxon o‘ldirilgan yilgacha yozilgan. Asardagi voqealar esa 1498-1506 yillarni o‘z ichiga oladi. Dostonning bizgacha yetib kelgan nusxasi 1510-yilda ko‘chirilganligi ham uning shu sanadan avval yozib tugatilganligi yoki Shayboniyxon voqeasidan keyin uni davom ettirmaganligini ko‘rsatadi. Manbalarda doston 1506-yilda yozilgan degan fikrlar bor. Ammo bu fikrni uzil-kesil qabul qilish qiyin. Doston 8902 misradan iborat bo‘lib, 76 sarlavhaga bo‘lingan. Zahiriddin Muhammad Bobur yozganidek, doston masnaviy janrida, aruzning ramali musaddasi maxbun vaznida yozilgan. Ko‘p baytlar maqsurda ham aytilgan, o‘lchovi: foilotun, failotun failun (yoki failon): Hamd ango kim manga ishq et ti nasib. - v - - v v - - v v - - Muhammad Solehning «Shayboniynoma» dostoni an’anaviy hamd, munojot va na’t bilan boshlanadi. Bunda shoir asosan ishq, oshiq, ma’shuq, may poetik 1 1 Муҳаммад Солеҳнинг «Лайли ва Мажнун», «Ноз ва ниёз» сингари маснавийлари ҳам борлиги ҳақида айрим маълумотлар бор, аммо улар тасдиқланмаган .

timsollari orqali borliq olamning vujudga kelishi asosi ishq ekanligini ta’kidlab, ishqni so‘fiyona uslub va ohangda ancha batafsil tavsiflaydi hamda mohiyatini ochib beradi. Muhammad Solehning bu masalalarni sharhlashi o‘zining ancha soddabayonligi va tushunarli ekanligi bilan boshqa mualliflardan farq qiladi. Muhammad Soleh Alisher Navoiyning, ayniqsa, «Saddi Iskandariy» dostonidagi hamdu na’tlarni bir muncha soddaroq til va uslubda qayta ishlaganga o‘xshaydi. Shoirning asosiy xulosasi shuki, parvardigor azaliy, uning Muhammad alayhissalomga oshiqligi ham azaliy, Muhammad nuri ham azaliy. Parvardigor dastlab Muhammad nurini yaratdiyu shu nurni o‘zi aks etadigan ko‘zguga aylantirdi. Ko‘zguda o‘z aksini (ya’ni Muhammad nuri- ta’limotida) ko‘rdiyu, bu ko‘zgu-nurni butun olamga taratib, borliqni o‘zi aks etadigan ko‘zguga aylantirdi. Shoir payg‘ambarga murojaat qilib: Hosili mabdai olam sen-sen, Hosili olamu odam sen-sen. Manshai xalqu xaloyiq zoting, Mazhari qudrati xoliq zoting. Tengrining barcha sifoti senda, Barcha xosiyyati, oti senda,- deydi va xudoning habibini tangrining qudrati, sifat –xosiyatlari jilvalangan, zohir, namoyon bo‘lgan zot deb biladi. Shundan keyin dostonda so‘z ta’rifi va Shayboniyxon madhi beriladi. Muhammad Solehning so‘z ta’rifiga doir mulohazalari ham Alisher Navoiyga hamohang. Shayboniyxonni esa «Tangrining soyasi» bilib, ixchamgina tarzda umumiy faoliyatini tavsiflab, keyin har bir xislatiga alohida to‘xtaladi. Jumladan, aqlining ta’rifi, ilmining tavsifi, faqr va suluki (dindorligi), vazminligi, qiroati, shoirligi, qilichbozligi, boshiga qo‘ygan jibasi (temir qalpog‘i), karam-saxovati, hunarlari haqida alohida-alohida sarlavhalar bilan ta’rifu tavsif berib, so‘ng dostonning yozilish sababiga o‘tadi. Shoir o‘zini: Laqabi Solehu o‘zi toleh, Nur Said o‘g‘li Muhammad Soleh,-

deb tanitib, otasining fojiasi, boshiga tushgan xorlik-mashaqqatlar, Mirzolar (temuriylar)ga xizmat qilib yaxshilik ko‘rmagani, oxiri donolardan maslahat so‘raganini bayon qiladi. Meni gardun sitami qildi yatim, Ayladi kishvari g‘am ichra muqim. Xorliklar bila ustum bisyor, Zorliqlar bila ko‘rdum ozor… Gah Xuroson aro qildim manzil, Gah Samarqandg‘a bo‘ldum moyil… Xidmat ettim bori mirzolarg‘a, Bandalik andag‘i donolarg‘a Ko‘rmadim xayr mirzolardin, Tiladim roe’ donolardin. «Donolar» unga, temuriylar xonadonining davlati yo‘q bo‘lib, navbat hozir Turkistonda bo‘lgan Shayboniyxonga o‘tadi: “ O‘zni ul xon qadamiga yetkur, Boshni Sulton qadamiga yetkur”,- deydilar va shoir qanday qilib Shayboniyxon xizmatiga kelganini bayon qiladi. Keyingi boblarda Shayboniyxonning Buxoroga yurishi, Boqi Tarxonni engib Buxoroni egallashi, undan keyin birin-ketin Samarqand, Qaroko‘l, Karmana, Xuzor, Qarshi, Dabbusiya qal’asini egallashi, Boburning chekinishi voqealarini hikoya qilib, Shayboniyxonni madh etish bilan bu qismni yakunlaydi. Dostonning keyingi 15 bobi Shayboniy bilan Bobur o‘rtasidagi Samarqand uchun kurash tarixiga bag‘ishlangan. Bundagi voqealarning anchasi «Boburnoma» asarida ham mavjud. Ammo tasvir va voqealarga baho berishda keskin farq ko‘zga tashlanib turadi. Agar Bobur Samarqand qamali, dahshatli ochlik haqida yengilgina ma’lumot berib, ko‘proq o‘zini oqlashga harakat qilgan bo‘lsa, Muhammad Soleh yuz bergan balo-ofatlarga bosh sababchi Bobur, temuriyzodalar va ularga yon bosgan shayxulislom Abulmakorim hamda uning tarafdorlari, deb hisoblaydi. Muhammad Soleh «Samarqand eli», «ul el» deganda Samarqand xalqini emas, balki ana shularni

nazarda tutgan. Chunki ular Bobur murojaatidan keyin shaharni Shayboniyxonga bermaslikka ahd qilishib, qirg‘inlarga sabab bo‘lgan edilar. Shuning uchun Muhammad Solehning «Samarqand eli» haqidagi: Ushbu so‘zlar bilsa ul nodon el, Qaysi nodonki, bo‘lak hayvon el, Shartlar ayladilar mustahkam, Qildilar qal’alarini mahkam baytlarini Samarqand xalqiga emas, balki ayrim mirzolar va ularga tarafdorlik qilgan shahar oqsoqollari hamda qo‘shin ahliga qarata aytilgan deb tushunish kerak. Xalq naqllarida hozirgacha «Shaybon keldi, Bobur qoch!» deb aytiladi. Go‘yo Shayboniyxon hujum qilganida yeru ko‘kdan shunday ovozlar chiqqan ekan. Muhammad Solehning bu voqealarni juda batafsil tasvirlashi, tamsillar keltirib, bu ochlik, qahat, dahshatli sovuq o‘liklarning ko‘cha to‘la bo‘lib yotishi, qor yog‘ib, qor ostiga qolib ketishi sababini Mirzolarning axloqsizligi, zulmi bilan izohlaydi. Shuning uchun bu qismni bir aziz kishining hikoyati vositasida tangriga munojot qilib, undan oddiy xalq g‘amini eyish, lutf qilishni so‘ragani bilan davom ettiradi. Bu qismdagi qiziqarli sahnalar Shayboniyxonning ishqi haqidagi hikoyadir. U go‘yo asar ichidagi alohida ishqiy mavzudagi manzumaga o‘xshab qolgan. Bu bobni Muhammad Soleh «Imom uz-zamon g‘oyibona oshiq bo‘lub, ishq bila ma’shuqini qo‘lig‘a olg‘oni va Bobur Mirzoni qochurub taxt qo‘lig‘a solg‘oni» deb nomlagan va «emdi xondin eshiting bir doston» deb boshlagan. Xon xuddi Vomiq kabi oshiq bo‘lib qoladi. Uning Uzrosi shaharda: Bor edi ul sanami zebog‘a, Nisbati shahardagi Mirzog‘a. Etayin nisbatini fosh sango, Hosilan erdi qarindosh ango. G‘oyibona bo‘lub erdi oshiq, Ani Uzro deb, o‘zini Vomiq.

Shayboniyxonning asl maqsadi ana shu «Sanami zebo» edi. U kecha-kunduz uning ishqida azob chekadi. Hatto, ko‘z yoshi to‘kadi, dardmandona g‘azallar aytadi. Ishq zo‘rlik qilgan paytlarda: Der edikim: «Cherikim otlansun, Qal’aga chiqmoq uchun qotlansun». Xon kechalari bilan qal’a atrofini aylanar, yoriga yaqinroq joyda bo‘lishni istar, hatto dod-voy qilib dilbarini ham bedor qilar edi. Hamma unga hayron edi: Kecha tong otquncha bedor edi, Ishqdin ko‘zlari xunbor edi. Oshiqona g‘azale aytur edi, Subh bo‘lg‘och yeriga qaytur edi. Xonning ishqi butun shaharga mashhur bo‘ladi. U go‘zalga bu gaplar yetib boradi. Xon qizga g‘azal bilan maktub yuboradi: « K-ey manga orzuyi jon vasling, Bedavo dardima darmon vasling. Sifatingni eshitib zor o‘ldum, Ishqing ilkiga giriftor o‘ldum… To‘kayin ashk Surayyo yanglig‘, Chiqayin ko‘kka Masiho yanglig‘… Aylayin shart sening boshing uchun, Bo‘lma g‘amnok qarindoshing uchun. Hech yomonlik anga yovutmag‘ali, Seni telmurtub ani tutmag‘ali. Har qayon xotiri istar, borsun, Borsun, onchaki yururdin horsun». Qiz bu xatni o‘qigach: Jon bila xon sari moyil bo‘ldi, Xon g‘amidin ichu-toshi to‘ldi. Dedi: «Shoyad bu sabab birla xudo, Bir yorug‘luq mango qilg‘ay paydo »,- deb quvonadi.

Shayxulislom ham , Bobur ham bundan quvonishadi va maslahat qilishib bir darveshni xon qoshig‘a yuboradilar. Xon darveshga Bobur, Shayxulislom va tarafdorlari shahardan chiqib ketsinlar, hech kimga azob bermayman, deb va’da beradi: Bilki men barchaga mushfiqdurmen, Barcha el birla muvofiqdurmen. Chig‘atoy el meni o‘zbek demasin, Behuda fikr qilib g‘am yemasin. Shayboniyxonning bu so‘zlaridan hamma xursand bo‘ladi. Qiz dag‘i bo‘ldi farahnok base, Tushti oning boshiga ham havase. Anosi ham farah etti bisyor, Jon aro shodliq etti izhor. Shundan keyin shaharda to‘y bo‘lib, qizni xonga nikoh qilib beradilar. Qizni xonga yuborgandan keyin Bobur shaharni tashlab chiqib ketadi. Yor chun xon qoshig‘a yovushti, Qo‘ydi Boburni, ango yopushti. Bo‘ldi xon vasl ila shodu xurram Bo‘ldi xushhol qochib Bobur ham. Qissani shoir ishq ta’rifi bilan yakunlaydi Ishq ila shaharni fath ayladi xon, Ishqdur vositai fathi jahon… Ishqdur olg‘uvchi kishvarlarni, Ishqdur buzg‘uvchi lashkarlarni. Ishqdur xonni jahongir etgan, Ishqdur aql ila tadbir etgan. Aftidan, Muhammad Soleh bu qissani Boburning o‘z singlisi Xonzoda begimni Shayboniyxonga qoldirib Samarqanddan chiqib ketgani voqeasi bilan Zuhrabegi og‘a voqealarini qo‘shib bitta syujet qilgan. Asarda Sulton Ali Mirzo bilan onasi Zuhrabegi og‘a voqeasini Muhammad Soleh hech eslamaydi. Ehtimol, birmuncha

vaqt Sulton Ali Mirzo huzurida yashaganining andishasi uchun shunday qilgandir. Har holda bu qissa butun mazmuni va tasvir uslubi bilan Mirzolarga istehzo, kinoya bilan sug‘orilgan. «Boburnoma»da bu voqea ikki joyda eslatilgan. Bir o‘rinda «ul fatarotta Xonzodabegim Shayboniyxonga tushib edi» desa, boshqa bir o‘rinda «mening egagim Xonzoda begim ushbu chiqqonda Shayboniyxonning iligiga tushdi», deb yozadi. Bobur o‘rtada tuzilgan sulhni ham eslatgan, shahardan saharga yaqin chiqqanlarini ham tan olgan. Ammo singlisini o‘zi va onasining roziligi bilan Shayboniyxonga nikoh qildirib, keyin chiqib ketganini tan olmagan. Gulbadanbegimning bu boradagi so‘zlari ham Muhammad Solehning hikoyasini tasdiqlaydi. Albatta, Muhammad Solehning faqat mana shu qissadagi Boburga munosabatining o‘zi unga qanchalik ta’sir qilganini tasavvur etish qiyin emas. Boburning bu dostonga bergan juda keskin bahosi, uni yo‘qqa chiqarganining bosh sababi mana shu qissa deb aytish mumkin. «Boburnoma» «Shayboniynoma»dan deyarlik 20 yillar keyin, Bobur dostonni o‘qiganidan so‘ng yozilganini nazarda tutsak, uning bu asarga bergan bahosi sababi yana ham oydinlashadi. «Shayboniynoma»da Muhammad Soleh bu voqealardan keyin Shayboniyxonning Sulton Mahmudxon bilan Toshkent va Turkistonga, Shohruhiya va O‘ratepaga yurish qilib, u yerlarni bo‘ysundirishi, Buxoroga qaytishi, Xorazmga lashkar yuborishi, Hisorda Xusravshohga qarshi kurashi va g‘alabasini hikoya qiladi. Shayboniyxonning bir g‘azalini («oqildi yana»), uning xastalanishi munosabati bilan aytgan baytini keltiradi. Shayboniyxonning yana bir g‘azalini (Yuzingni ko‘rdum ul chortoq ichinda) beradi. Shayboniyxonning Xo‘jandga yurishi, egallashi, keyin mo‘g‘ul xonlariga g‘azal tarzida yozgan xati, ular ustiga yurishi, u erlardagi qirg‘inlar, Ahmad Tanbalga yuborgan xati, Toshkandga yurish, Xonika Xonning qochishi, Balxga hujum, Hisorga yurish, Xusravshohning qochishi, Sulton Mahmudxon (Ubaydulloxonning otasi)ning vafoti, ta’ziya, Muhammad Solehning Shayboniyxon oldiga kelishi, Xonning tushi va aytgan g‘azali, Buxoroda Ubaydullaxon to‘yi, Xorazmga lashkar tortish, qamal, ochlik,

Chinso‘fining Xurosonga Husayn Boyqarodan yordam so‘rab borishi, shahzodalar maslahati, Xusravshohning Qunduzda o‘lishi, Chinso‘fi bilan urush, Xorazmning fath etilishi, Buxoroga qaytgan Shayboniyxonni Muhammad Solehning duo qilishi bilan asar yakunlanadi. «Shayboniynoma» tarixiy shaxslar va tarixiy voqealarni hikoya qiluvchi asar sifatida faqat badiiy emas, balki XV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrning boshlari O‘zbekiston xalqlari tarixini yoritishda asosiy manbalardan biri bo‘lib ham hisoblanadi. Dostonda keltirilgan Shayboniyxon, Sulton Mahmudxon, Xusravshoh, Boqi Tarxon, Xonikaxon, Chinso‘fi, Abulmakorim, Jonvafobiy, Bobur, Sulton Husayn Mirzo singari kata-kichik obrazlarning har biri ularning qiyofasini ochib beradigan badiiy vositalar yordamida tasvirlangan. Shuningdek, asarda Movarounnahr Turkiston, Xuroson, Balx, Xorazm viloyatlaridagi yuzlab shahar, qishloq, tog‘ va daryolarning nomlari o‘sha davrlardagi atamalari bilan keltirilganki, ularning tarix, adabiyot, tilshunoslik, etnografiya nuqtai nazaridan ahamiyati kattadir. Jumladan, Shayboniyxon amirlaridan bo‘lgan Jonvafobiyning Qunduz va Badaxshon tomonlarga soliq yig‘ish uchun borganini hikoya qilar ekan, Farxor o‘lkasi haqida quyidagilarni yozgan: Jonvafo bordi Farxor sari, Dema Farxorki gulzor sari. «Gulu Navro‘z» da degani Farxor, Ushbu Farxorduru bu gulzor. Guli bisyorduru Lolasi ko‘p, Bulbulining shag‘abu nolasi ko‘p. Bu baytlarda «Gul va Navro‘z» dostonida keltirilgan Gulning vatani Farxor o‘lkasi haqida gap boradi. Ayrim manbalarda Farxor mifik shahar deb aytilgan. Muhammad Solehning bu dostonidan esa biz Farxorning mavjud ekanligini, gullari ko‘pligi uchun majoziy tarzda uni Navro‘zning sevgilisi Gulning vatani deyilganligini bilib olamiz. Boshqa o‘rinda shoir Dedi: Sultoni muazzam Mahmud,

Bilga Qooni mukarram Mahmud, baytida Sulton Mahmudxonni Bilgaqoonga o‘xshatadi. Qadimiy turkiy obidalarda tilga olinadigan bu qahramon nomining asarda keltirilishi uning Shayboniyxon o‘zbeklari orasida XVI asrda ham mashhur bo‘lganligidan dalolat beradi. Muhammad Soleh badiiy tasvirning xilma-xil vositalaridan, jumladan, badiiy timsol va badiiy san’atlardan muvaffaqiyat bilan foydalangan, tashbehning xilma-xil turlari, istiora, tajnis, ishtiqoq , irsoli masal, tazmin, tarse’, talmeh ta’dil, tashxis, tamsil, muqobala , mubolag‘a , kinoya, iltifot singari poetik san’atlar; oy, quyosh, Bahrom, gul, bulbul, xol, may, sarv va hokazo poetik timsollar dostonning hamvorligini (shakl go‘zalligini) ta’minlagan. Dostonda Fir’avn, Iso, Sulaymon, Jamshid, Iskandar, Bilgaqoon kabi tarixiy shaxslar, payg‘ambar va podsholar, Vomiq, Uzro, Layli, Majnun, Farhod, Shirin singari mashhur oshiqu ma’shuqlar nomlaridan Shayboniyxon va uning yaqinlari qiyofasini ochishda, voqea- hodisalarni badiiylashtirishda tez-tez foydalanib turadi, ayniqsa, Sulaymon timsoliga ko‘p murojaat qiladi, Shayboniyxonning turli jihatlarini shu timsol shonu shavkati, imkoniyat va xislatlari yordamida bo‘rttirib tasvirlaydi. Masalan: Xon emas, hazrati Musodur bu, Qo‘l ne bo‘lsun, yadi bayzodur bu. Bu baytda talmeh (Muso), o‘xshatish va istiora (Musodur bu), istiora (yadi bayzo-tuxumdek oppoq qo‘l-Musoning qo‘li-baytda Shayboniyxon qo‘li nazarda tutilgan), san’atlaridan foydalanib, xonning mubolag‘ali obrazini yaratgan. Xulosa qilib aytganda, Muhammad Solehning ijodi, ayniqsa, «Shayboniynoma» asari hayotiy- tarixiy voqealarni aks ettiruvchi realistik doston sifatida o‘zbek adabiyoti tarixida muhim hodisa bo‘lib yuzaga keldi. Asarda ayrim tarafkashlik, biryoqlamalik xususiyatlari mavjud bo‘lsa-da, ular o‘z davri an’analari bilan bog‘liq bo‘lib, shoir ijodini aslo kamsitmaydi.

Ubaydulloxon- Ubaydiy. XVI asrning birinchi yarmi o‘zbek madaniyati va adabiyotining o‘ziga xos namoyandalaridan yana biri Ubaydiydir. Ubaydiy Muhammad Shayboniyxondan keyin hokimiyat tepasiga kelgan eng yirik xonlardan biri. U hukmdorlik qilgan davrlarda unga poytaxt bo‘lgan Buxoroda, Samarqandda madaniy hayot ancha rivojlandi. Hatto, ayrim tarixchilar bu davr madaniy hayotini Husayn Boyqaro va Alisher Navoiylar davridagi Hirotga tenglashtirganlar. Ubaydulloxon o‘zi sermahsul shoir, olim, hadisshunos, Qur’onni chiroyli tilovat qiladigan hofiz, madaniyat va san’at ahliga homiy shaxs bo‘lishi bilan obodonchilikka e’tibor bergan, madrasalar qurdirgan xonlardan edi. Uning to‘g‘risida Mas’ud ibn Usmon Ko‘histoniy, Fazlulloh ibn Ro‘zbehon, Hofiz Tanish Buxoriy, Muhammad Haydar Dug‘lat, Hasanxoja Nisoriy, Mutribiy Samarqandiy, Mahmud ibn Vali, Vosifiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabilarning asarlarida ma’lumotlar mavjud. Ubaydulloxon 1487 yili dunyoga kelgan. Uning otasi Mahmud Sulton Muhammad Shayboniyxonning inisi edi. U ko‘p yillar Buxoroda xonlik qilgan. Ubaydiy tug‘ilganda otasi mashhur pir Xoja Ahrori Valiga murojaat qilib, chaqaloqqa nom qo‘yib berishni iltimos qilgan. Xoja iltifot qilib unga o‘z ismini bergan. Shu ism keyinchalik unga taxallus bo‘lgan va tariqatda Xoja Ahrori Valiga mansubligiga ishora xizmatini bajargan. Ubaydulloxonning yoshligi ko‘proq Buxoroda o‘tgan, ilmga, she’riyatga, ayniqsa, naqshbandiya tariqatiga qattiq qiziqadi. Unga o‘z davrining yetuk olimlari dars berganlar. Jumladan, Hasanxoja Nisoriy Mir arab laqabli Amir Abdulla Yamaniy Ubaydiyga naqshbandiya tariqati bo‘yicha pirlik qilganini, Xoja Mavlono Isfahoniy hadisdan ta’lim berganligini qayd etgan. Amir Abdulla Yamaniy Xoja Ahror muridlaridan bo‘lgan. Madrasada u Xoja Muhammad Sadr degan allomadan ham dars olgan. Ubaydiy arab, fors tillarini mukammal o‘rgangan, turkiy adabiyotni ayniqsa, Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlarini ancha chuqur mutolaa qilgan. Buning natijasida u har uchala tilda ham bemalol ijod eta oladigan shoir va hikmatgo‘y bo‘lib etishgan. Ubaydulloxonning otasi Mahmud Sulton 1504 yili Qunduzda vafot etadi. Samarqandga olib kelib ko‘mishadi. Bu vaqtda 18 yoshda bo‘lgan

Ubaydulloxon Buxoro hokimi etib tayinlanadi. U ko‘plab harbiy yurishlarda qatnashgan. Urushlarda amakisi Shayboniyxonning o‘ng qo‘li bo‘lgan. Nisoriyning yozishicha, Shayboniyxon g‘alabalarining deyarlik hammasi Ubaydulloxon tadbirkorligi va shijoatining natijasi edi. Ubaydulloxon 1529 yildan to umrining oxirigacha shayboniylar egallagan o‘lkalarning bosh hukmdori bo‘lgan. U xonlik qilgan davr siyosiy jihatdan nisbatan tinchlik hukm surgan, madaniy hayotda ancha jonlanish yuz bergan, qator shoirlar, madaniyat arboblari o‘zlarini namoyon etgan bir davr edi. Ubaydiydan bizga ancha salmoqli meros qolgan. Uning mukammal kulliyotidan tashqari devonining bir necha qo‘lyozma nusxalari mavjud. Shuningdek, turli davrlarda tuzilgan bayozlar va har xil to‘plamlarda ham g‘azallari, hikmatlari uchraydi. Uning 1583 yilda Mir Husayn al-Husayniy degan kotib tomonidan tartib berilgan kulliyoti O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Qo‘lyozmalar markazida saqlanadi. Bu qo‘lyozmada shoirning avval forsiy devoni, keyin arab tilidagi she’rlari va oxirida turkiy devoni ko‘chirilgan. Devon va turli hajmdagi bir necha to‘plamlari Turkiyada turli fondlarda va ayrim shaxslar kutubxonalarida saqlanadi. Kulliyotining turkiy qismida 310 dan ortiq g‘azal, 25 qit’a 11 tuyuq, 445 ruboiy, 18 masnaviy, 7 muammo, 2 yor-yor; forsiy qismida 163 g‘azal, 419 ruboiy, 7 qit’a, 1 fard, 1 masnaviy, tarjeband, 3 muammo mavjud. Bulardan tashqari, shoirning har xil asarlari ham bor. Jumladan, axloqiy-didaktik ruhdagi «Omonatnoma», «Shavqnoma», «G‘ayratnoma», «Sabrnoma» singari masnaviylari ham forsiy devondan joy olgan. Ubaydiy ijodi uning yashagan davridayoq ilm-ijod ahlining diqqatini o‘ziga jalb etgan. Shulardan biri Ubaydiyga zamondosh bo‘lgan mashhur pir Xoja Ahmad bin Mavlono Jaloliddin Kosoniy-Maxdumi A’zamdir. Bu shaxsni shayboniylardan bo‘lgan Jonibek Sulton Axsidan Karmanaga olib kelgan. Uning vafotidan keyin maxdumi A’zam Buxoroga ko‘chib borgan. Bu vaqtda Buxoroda bo‘lgan Ubaydulloxon bir suhbatdan keyin Maxdumi A’zamga baland e’tiqod qo‘ygan. Manbalarda qayd qilinishiga ko‘ra, Maxdumi A’zam Ubayduloxonning ayrim ruboiy va g‘azallariga sharhlar yozgan. Jumladan, Mahdumi A’zamning

«Risolai adabiyoti Ubaydulloxon», «Sharhi ruboiyoti Ubayduloxon», «Sharhi g‘azaliyoti Ubayduloxon» nomli risolalarining borligi xaqida adabiyotshunos Muhammad Abdullaev o‘z dissertatsiyasida xabar bergan. Ubaydiy ijodi bilan M.F.Ko‘pruluzoda, J.Ekman, A.Shimmel singari chet el olimlari ham shug‘ullanishgan. Ubaydiy she’rlaridan namunalar o‘zbek adabiyoti tarixidan tuzilgan majmualarda ham uchraydi. Taniqli adabiyotshunos olim professor A. Hayitmetov 1994-yili Ubaydiyning turkiy devonidan namunalarni «Vafo qilsang» nomi bilan nashr etdirdi. Undan ixchamgina kirish so‘zi ham joy olgan. 2000-yilda Muhammad Abdullaev «Ubaydiy hayoti va adabiy faoliyati» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi yoqladi. Ubaydiy ijodi nihoyatda xilma-xil janrlarda yozilgan asarlardan tarkib topgan. Hamd, na’t, hikmat, g‘azal, ruboiy, tuyuq, fard, masnaviy, muammo, noma, yor-yor, muxammas, tarjiband, munojot va boshqa janrlardagi asarlari fikrimizni tasdiqlaydi. Ubaydiy she’riyati ko‘proq diniy masalalarni nazm orqali ifodalashga qaratilgan. Qur’oni Karim, Hadisi Sharif g‘oyalari turkiy va fors-tojik tillarida yangicha bir libosda bayon qilinib, o‘quvchilarning qalbiga tezroq etadigan va esdan chiqmaydigan bo‘lishiga harakat qilingan. Bunday hol uning diniy farz va sunnatlarni bayon qilishga qaratilgan masnaviy va boshqa janrlardagi she’rlarida ham ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, uning xudo, payg‘ambar, tariqat pirlari, ayniqsa, Xoja Ahrori Vali, Maxdumi A’zam kabilarga bag‘ishlangan majoziy g‘azallarida ham buni ko‘rish mumkin. Ubaydulloxon Boburdan yengilib shayboniy xon va sultonlar bilan Turkistonga qochib borganda, 1512 yil 7 aprelda Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi yonida yig‘in chaqirib, unda Movarounnahrni egallashga muvaffaq bo‘lsa bir umr din ravnaqiga xizmat qilishga qasamyod qilgan ekan. Aftidin, u umrining oxirigacha ana shu qasamyodiga amal qilgan, hayotda ko‘proq din arboblari bilan bo‘lib, ijodda asosan diniy mavzularni qalamga olgan va dinga xizmat qilishni hayotining mazmuniga aylantirgan. Har bir asarida, hatto hayotiy bo‘lib ko‘ringan orifona, oshiqona g‘azallarida ham diniy pand-nasihatlarni ilgari surish, darvishona yashashga chaqirish bo‘rtib turadi.

Masalan, quyidagi baytlarga nazar tashlaymiz: Hosili kavnu makon ko‘yungda bir xasdur manga, Ushbu himmat ikki olam ichida basdur manga. Mazmuni:bu dunyo va uning ichidagi narsalarning hammasi mening uchun bir xaschalik ko‘rinadi. Shu xislat – himmatning menda borligi bu olamda ham, narigi olamda ham men uchun yetarli. Berurda nomai a’molini mahsharda har kimga, Ubaydiyni, xudoyo , qilmag‘aysan sharmsor anda. Mazmuni: Ey xudoyo, mahshar (qiyomat) kuni har kimga uning bu dunyoda qilgan ishlari ro‘yxatini berishda Ubaydiyni sharmsor etma, ya’ni gunohlarini kechirib, ozaytirib ko‘rsat. Ubaydiy, ista hidoyat xudodin sen, yo‘q esa, Yetushsa bo‘lmas aning vaslig‘a hidoyatsiz. Mazmuni: Ey Ubaydiy, xudodan o‘ziga yo‘l ko‘rsatishni tila, bo‘lmasa uning vasliga yo‘l ko‘rsatuvchi pirsiz yetishib bo‘lmaydi. Ey Ubaydiy, faqr mulkin tengrikim, berdi sanga, Har zamon andishai mulki Sulaymon qilmag‘il. Mazmuni: Ey Ubaydiy, senga tangri faqr mulkini (ko‘ngli, ko‘zi to‘qlikni, xokisorlikni) berdi. Har zamon Sulaymon mulkini (er yuzasi podshohligini) orzu- havas qilma. Ubaydiy hikmatlari Xoja Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Xudoydod Vali hikmatlariga yaqin. Unda insonni ham zohiran, ham botinan takmilga da’vat etish, uning yo‘llarini ko‘rsatish yetakchi o‘rin egallaydi: Ey do‘stlar, jondan kechib, ishq etagin tuttum mano, Vahdat mayin ichkuncha ne xunobalar yuttum mano. Uch yuz oltmish daryo o‘sha, yurmay kishi sud aylamas To‘rt yuz qirq to‘rt tog‘din oshib, borisidin o‘ttum mano. Vosil meni vaslig‘a ul qildi murodim vasl edi, Yuz ming shukr har dam anga, maqsudima yettum mano… Solik topa olmas nishon mendin talab vodisida,

Ey qul Ubaydiy, jon kibi istay ani, yittum mano. Hikmatda shoir qator san’atlarni ham qo‘llab, uning ko‘p ma’noli o‘ylantiradigan va go‘zal shaklli bo‘lishiga ham erishgan. Jumladan, iltifot (ey do‘stlar), ta’dil (solik- talab, ichkuncha- yutdim), iyhom (vahdat mayi), istiora (xunobalar yuttim, uch yuz oltmish daryo, to‘rt yuz qirq to‘rt tog‘), ishtiqoq (vosil, vaslig‘a, vasl), tazod (istay- yittum) kabilar bunga misol bo‘la oladi. Ubaydiy xalq qo‘shiqlari uslubida ham she’rlar aytgan. Uning: Sarvqadlar sarvari gulchehradur yor-yor, Dilrabolar dilbari gulchehradur, yor-yor. singari masnaviy tarzida aytgan she’rlari shaklan aruzning sarei musammani maqsur (muftailun foilun, muftailun foilon) vaznidadir. Ubaydiyning Mir Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur g‘azallari uslubini eslatadigan she’rlari ham bor. Buni uning o‘zi: She’rlar aytib Ubaydiy ham Navoiy she’ridan, Ko‘rki shoirlar aro ul dog‘i shoir bo‘lgusi, -baytida tasdiqlagan. Ubaydiyning: Navbahor ayyomi bo‘ldi, guluzore ko‘zloli, Bodai gulgun icharga lolazore ko‘zloli,- matla’li g‘azali Navoiyning «ko‘zloli» radifli g‘azaliga o‘xshatma –nazira tarzida yozilgan. Ubaydiyning quyidagi g‘azali Navoiyning shu mavzudagi fikrlarinigina emas, balki aytish, tasvirlash uslubini ham eslatadi: Oshiq o‘lg‘on kishilarning nazari pok kerak, Oni bilmakka dog‘i fahm ila idrok kerak. Ishqdin g‘uncha kibi ko‘ngli to‘la qon kerak, Yuzi ham soriqu guldek yaqasi chok kerak. Ishq jon bermaku bosh o‘ynamaku kuymakdur, Oshiq ul ishlarida chobuku cholok kerak. Ishq oshuftasi oshiq kishining ohicha, So‘zlari dardliku ko‘zlari namnok kerak. So‘z Ubaydig‘a dema, o‘zga habibidinkim,

Anga ahbob aro Xojai Lavlok kerak. Bundagi «nazari pok, ko‘ngli qon, yuzi soriq, yoqasi chok, so‘zlari dardnok, ko‘zlari namnok» kabi tashbeh va istioralar Navoiyning oshiqqa bergan tavsifiga juda o‘xshash. Oxirgi baytda o‘z uslubiga qaytib: Sen Ubaydiyg‘a o‘zgalar mahbubidan gapirma, unga ahboblar (ko‘ngil muhabbat qo‘ygan kishilar) orasida o‘z habibi-Olam sarvari (Muhammad alayhiss-salom) kerak, deb oyatga murojaat etgan. Ubaydiyning «yor istamaki, olam aro yor topilmas», «sabr etsa kishi, murodig‘a etkusidur» singari misralar bilan boshlanuvchi she’rlari Zahiriddin Muhammad Bobur g‘azal va ruboiylarini eslatadi. Ubaydiyning Oshnoliq qilib yomon kishiga, Sen yomon so‘z necha eshitkaysan. Tura olmay aning so‘ziga, yana, Bosh olib bir sorig‘a ketgaysan, Qit’asi go‘yo Zahiriddin Muhammad Boburga kinoya, piching tarzida yozilganga o‘xshaydi. Ubaydiyning qator she’rlarida, xuddi Shayboniyxon she’rlarida bo‘lganidek, vaznda, qofiyada ayrim nuqsonlarga yo‘l qo‘yilgan. Bu oddiyroq yozishga, yoki aytishga harakat qilgani sababli bo‘lishi ham mumkin. Biroq, uning ko‘p umri yurishlar va boshqa har xil ishlar bilan band bo‘lishiga qaramay, ulkan meros qoldirgani ulug‘ligining nishonasidir. Zayniddin Mahmud Vosifiyning quyidagi so‘zlari bilan Ubaydiy haqidagi mulohazalarimizni yakunlaymiz: «Ul Hazratning (Ubaydiyning) odati shul erdikim, har kuni bir she’rni o‘rtag‘a tashlab, unga tatabbu’ va javob yozishga shoirlarni undar edilar. Derdilarki, tab’ni bekorga o‘tkazmanglar, uni mashg‘ul qilmoq lozim. Sustlik tab’ning bo‘shashiga sabab bo‘ladi va zehnni o‘tmaslashtiradi».

Adabiyotlar: 1. Valixo‘jayev B., Toxirov Q. O‘zbek adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). XVI asr. – Sam.: SamDU nashri, 2002. 2. Vohidov R., Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (O’quv qo’llanma) –T.: Yangi asr, 2006. 3. Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. – T.: O‘zbekiston, 1993. 4. Ibrohimov I. XVI asr o‘zbek adabiyotining asosiy xususiyatlari. –T.: Fan, 1976. 5. Bobur Zahiriddin Muhammad. Boburnoma. –T., Sharq, 2002. 6. Zayniddin Vosifiy. Badoyye’ ul-vaqoye’. T. 1979. 7. Muhammad Solih. Shayboniynoma. –T., G‘.G‘ulom nomidagi ASN, 1989. 8. Muhammad Haydar. Tarixi Rashidiy. – T.: Sharq, 2010. 9. Nisoriy Hasanxoja. Muzakkiri ahbob. –T.: A.Qodiriy nomidagi XMN, 1993. 10. Ubaydiy. Diydor orzusi: Ruboiylar. –T.: Sharq, 2007. -240 b. 11. Qul Ubaydiy. Vafo qilsang. –Toshkent:

O'xshashlar

Muhammad Solih hayoti va ijodi

Muhammad Rahimxon Feruz hayoti va ijodi

Muhammad Yusuf Bayoniy hayoti va ijodi

Ispaniyada uyg’onish davri adabiyoti. M.Servantes ijodi

Qadimgi hind adabiyoti va Vishakxadatta ijodi