Xosmas integral

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

405.5 KB

Ko'chirib olish

Xosmas integral Reja: 1. Integrallash oralig`i cheksiz bo`lgan hol 2. Integrallash oralig`i chekli bo`lib integral osti funksiya 3. chegaranmagan hol 4. Umumiy hol 5. Xosmas integralnin geometrik masalalarga tadbiqi

Yuqorida aniq integralni ta`riflashda integrallash oralig`i [ a;b ] ni chekli hamda unda aniqlangan f(x) integral osti funksiyasi chegaralangan bo`lishini talab qilgan edik. Bunga sabab qo`yilgan bu shartlardan birortasi bajarilmagan taqdirda integral yig`indi mabjud bo`lmay qolishi mumkinligidir. Ammo, bu shartlar bajarilmagan taqdirda ham integral tushunchasini kiritish mumkin bo`lib, bunday holda uni xosmas integral deb ataladi. Bu yerda xosmas integral tushunchasini integrallash oralig`i cheksiz bo`lgan, integrallash oralig`i chekli bo`lib, unda integral osti funksiyasi chegaralanmagan va nihoyat, yuqoridagi ikkala hol ham mavjud bo`lgan hollar uchun alohida kiritamiz. 1. Integrallash oralig`i cheksiz bo`lgan hol 1. Aytaylik, f(x) funksiya [ a;+ ) yarim cheksiz oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo`lsin. U vaqtda  b  a son uchun  b a dx x f ) ( (1) aniq integral mabjuddir. Agar b  +  da (12.1)integralning chekli limiti mabjud bo`lsa, bu limit f(x) funksiyaning [ a;+  ) oraliq bo`yicha xosmas integrali deyiladi va   a dx x f ) ( kabi belgilanadi. Demak, ta`rif bo`yicha      b a b a dx x f dx x f ) ( lim ) ( . (2) Agar   a dx x f ) ( xosmas integral yuqorida kiritilgan ma`noda mabjud bo`lsa, uni yaqinlashuvchi , aks holda esa uzoqlashuvchi deyiladi. Xosmas integral

uzoqlashuvchi bo`lsa, u son qiymati jihatdan hech qanday ma`noga ega emasligini aytamiz. 1-misol.    0 2 1 x dx xosmas integral hisoblansin. Yechish. Integral ostidagi funktsiya grafigini quramiz: > restart; > with(plots): Warning, the name changecoords has been redefined > plot(1/(1+x^2), x=-6..6, y=-1..2,color= blue, thickness=2); ; 0 1 0 0 2 arctgb arctg arctgb arctgx x dx b b       2 lim 10 2        arctgb x dx b . Demak, bu xosmas integral yaqinlashuvchi va uning son qiymati 2  ga tengdir. > int( 1/(1+x^2), x=0..infinity ); 1 2 p 2-misol.   1 x dx xosmas integralni  ga nisbatan tekshiring (  R) Yechish . Agar  1 bo`lsa,                 1 1 1 1 1 1 1 1 b x dx x b b . Bu yerda ikki holni farqlashga to`g`ri keladi. a)  >1  1-  < 0   -1 >0 bo`lib, 1 1 )1 ( 1 1 1 lim 1 1                     b x dx b , ya`ni bu holda xosmas integral yaqinlashuvchi ekan.

b)           1 1 1 1 1b ifoda 1-  >0 bo`lganligi sababli b 1-   +  , ya`ni                1 1 1 lim 1b b . Demak, bu holda xosmas integral uzoqlashuvchidir. Endi  =1 holni qarasak, b > 1 bo`lganda          b b b x x dx x dx b b b b ln lim; ln 1 ln ln ln 1 1 1  ekanligidan   1 x dx xosmas integralning uzoqlashuvchiligi kelib chiqadi. Shunday qilib,   1 x dx xosmas integral  > 1 bo`lganda yaqinlashuvchi bo`lib,  1 bo`lganda esa uzoqlashuvchidir. Eslatma. Xosmas integralni yuqoridagi misoldagiga o`xshash tekshirish uni yaqinlashishga tekshirish deb atalib, bunda uning qiymatini, agar talab qilinmagan bo`lsa, topish (hisoblash) shart emasdir. Yuqorida ko`rilgan misollardan integral osti funksiyasining boshlang`ich funksiyasi F(x) ning xosmas integral yaqinlashuvchi bo`lishi uchun x  +  dagi chekli limiti mabjud bo`lishi kerak ekanligini ko`ramiz. Quyidagi teorema o`rinlidir. 1-teorema. Agar f(x) funksiya [ a;+  ) oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo`lib, bu oraliqda uning boshlang`ich funksiyasi F(x) mavjud va x  +  da chekli limitiga ega bo`lsa,   a dx x f ) ( xosmas integral yaqinlashuvchi bo`ladi. Isbot. ;) ( ,) ( ) ( ) ( ) ( a b a F b F x F dx x f ba b a      ) ( ) ( )) ( ) ( ( lim ) ( lim a F F a F b F dx x f b b a b         . Bu yerda ) ( lim ) ( x F F b    belgilashdan foydalandik. Teorema sharti asosida F(+  ) chekli limit mabjudligidan xosmas integralning yaqinlashuvchiligi kelib chiqadi.

2-teorema. Agar f(x) va  (x) funksiyalar [ a;+  ) oraliqda aniqlangan va uzluksiz  x  [ a;+  ) f(x)   (x)  0 tengsizlik o`rinli bo`lib, 1)   a dx x f ) ( yaqinlashuvchi bo`lsa,   a dx x) (  ham yaqinlashuvchi bo`ladi; 2)   a dx x) (  uzoqlashuvchi bo`lsa,   a dx x f ) ( ham uzoqlashuvchi bo`ladi; Navbatdagi teoremani keltirish avvalida integralga tegishli yana bir tushunchani kiritamiz. Agar f(x) funksiya absolut qiymatining biror oraliq bo`yicha (cheklimi yoki cheksizmi) integrali mabjud bo`lsa, bu funksiya shu oraliq bo`yicha absolut integrallanuvchi deyiladi, ya`ni  b a dx x f ) ( mabjud bo`lsa, f(x) (a;b) oraliqda absolut integrallanuvchidir. 3-teorema. Agar f(x) funksiya [ a;+  ) oraliqda aniqlangan va uzluksiz bo`lib, shu oraliqda absolut integrallanuvchi bo`lsa,   a dx x f ) ( xosmas integral yaqinlashuvchi bo`ladi. 4-teorema. Agar f(x) va  (x) [ a;+  ) oraliqda uzluksiz va manfiy bo`lmagan funksiyalar bo`lib, 0 ) ( ) ( lim    c x x f x  chekli limit mabjud bo`lsa,   a dx x f ) ( va   a dx x) (  xosmas integrallarning ikkalasi ham yaqinlashuvchi yoki ikkalasi ham uzoqlashuvchi bo`ladi, ya`ni ulardan biri yaqinlashuvchi boshqasi uzoqlashuvchi bo`laolmaydi. 1-eslatma. Agar 4- teoremada 0 ) ( ) ( lim   x x f x  bo`lsa, u holda a)   a dx x) (  yaqinlashuvchi bo`lsa    a dx x f ) ( yaqinlashuvchi; b)   a dx x f ) ( uzoqlashuvchi bo`lsa,    a dx x) ( uzoqlashuvchi bo`lishi kelib chiqadi, ammo, bir xil tabiatli ekanligi kelib chiqmaydi.

2-eslatma. Yuqorida keltirilgan teoremalar xosmas integralning yaqinlashish belgilari deb yuritiladi. 2. Xuddi yuqoridagidek, agar f(x) funksiya (-  ; a ] oraliqda uzluksiz bo`lsa,     a b b a dx x f dx x f ) ( lim ) ( ( b<a ) deb qabul qilib, bu oraliq uchun ham xosmas integral tushunchasi kiritiladi. Bu yerda 2a-x=t almashtirish bilan yuqoridagini  (t)=-f(2a-t) funksiyaning   a dt t) (  xosmas integraliga keltirish mumkin. Demak, yuqoridagi yaqinlashish belgilari bu yerda ham o`rinlidir. 3. Agar f(x) funksiya (-  ;+  ) oraliqda uzluksiz funksiya bo`lsa, ixtiyoriy a  (-  ;+  ) nuqtani olib, (-  ;+  ) oraliq uchun xosmas integral tushunchasi          a a dx x f dx x f dx x f ) ( ) ( ) ( ko`rinishda kiritiladi. Ko`pincha a=0 deb olinadi. 3-misol ,                   2 2 1 1 1 0 2 0 2 2 x dx x dx x dx . > int( 1/(1+x^2), x=-infinity..infinity );  2. Integrallash oralig`i chekli bo`lib integral osti funksiya chegaranmagan hol 1. Aytaylik, f(x) funksiya [ a;b) oraliqda uzluksiz bo`lib, oraliqning o`ng uchida cheksiz katta, ya`ni f(b-0)=  bo`lsin. U holda b-  [ a;b) shartni qanoatlantiruvchi har bir musbat  uchun   b a dx x f ) ( aniq

integral mabjuddir. Agar  +0 da bu integralning chekli limiti mabjud bo`lsa, bu limit f(x) funksiyaning [a;b) oraliq bo`yicha xosmas integrali deyilib,  b a dx x f ) ( bilan belgilanadi. Bu belgilash aniq integral belgisidan farq qilmaydi, ammo bu yerda f(x) integrallash oralig`ida chegaralanmagan ekanligini unutmaslik kerak. Demak, ta`rif bo`yicha        b a b a dx x f dx x f ) ( lim ) ( 0 . (5) 2-misol.   1 0 1 x dx integral hisoblansin. Yechish. )1,0[ , 1 1 ) (    x x x f da uzluksiz , ammo f(1-0)=+  ya`ni cheksiz katta. > restart; > with(plots): Warning, the name changecoords has been redefined > plot(1/sqrt(1-x), x=-6..6, y=-1..10,color= blue, thickness=2); Demak, bu integral xosmasdir.                     1 0 1 0 0 1 00 1 2 ) 1( 2 lim 1 lim 1     x x d x dx x dx   2 2 0 2 )2 2 ( lim 1 2 lim 0 10 0                  x > int( 1/sqrt(1-x), x=0..1); 2 2. Xuddi yuqoridagiga o`xshash f(x) funksiya (a;b ] oraliqda uzluksiz bo`lib, f(a+0)=  bo`lsa, xosmas integralni

      b a dxx f b a dxx f   )( 0 lim )( (6) ko`rinishda ta`riflaymiz. 3. Agar f(x) funksiya ( a;b ) oraliqda uzluksiz bo`lib f(a+0)=  , f(b-0)=  bo`lsa, c  (a;b) ixtiyoriy nuqta yordamida xosmas integralni      b c dx x f c a dx x f b a dx x f ) ( ) ( ) ( (7) ko`rinishda ta`riflaymiz. 3. Umumiy hol Agar f(x) (a;b) oraliqning chetki va ba`zi bir ichki c 1 <c 2 <…<c n  (a;b) nuqtalarida ham cheksiz katta bo`lib, ( c i-1 ;c i ) oraliqlarning har birida uzluksiz bo`lsa, xosmas integralni

       1 1 1 ) ( ) ( n i c c b a i i dx x f dx x f(8) ko`rinishda ta`riflaymiz, bu yerda c 0 =a, c n+1 =b deb qabul qilinadi. Bu yerda yana shuni ham aytamizki, (8) da a=-  ;b=+  bo`lishi ham mumkin va bu holda x  da f(x) ning cheksiz katta bo ` lishi talab qilinmaydi. Eslatma. (5)- (8) xosmas integrallar uchun ham yuqorida ko`rilgan yaqinlashish belgilari o`z kuchida qoladi. (7) va (8) lar uchun bu belgilar har bir oraliqda alohida qaralishi lozimdir. 4-misol.     |) 1( | 2x x dx xosmas integralning yaqinlashishi tekshirilsin. Yechish. |) 1( | 1 ) ( 2x x x f   funksiya x 1 = -1, x 2 =0 va x 3 =1 nuqtalarda cheksiz kattadir, (-  ;-1) (-1;0), (0,1) va (1;+  ) oraliqning har birida uzluksizdir. > restart; > with(plots): Warning, the name changecoords has been redefined > plot(1/sqrt(abs(x*(x^2-1))), x=-6..6, y=- 1..10,color= blue, thickness=2); Demak, (8) ga asosan                     1 0 1 1 0 1 2 2 2 2 2 )1 ( ) 1( )1 ( ) 1( |) 1( | x x dx x x dx x x dx x x dx x x dx Integral osti funksiyasi juftligidan               1 1 0 2 0 1 2 1 2 2 ) 1( )1 ( ; )1 ( ) 1( x x dx x x dx x x dx x x dx tengliklar, ular mabjud bo`lgan taqdirda, o`rinlidir (12.7) ga asosan 1)         1 0 1 5,0 2 5,0 0 2 2 ) 1( ) 1( ) 1( x x dx x x dx x x dx

ko`rinishda yozib olamiz. U holda a) x x x x x x x 1 75,0 1 ) 1( 1 0 75,0 ) 1( ],5,0;0( 2 2         3 5,1 ) 5,0 ( lim 3 3 ) ( lim 75,0 2 2 lim 75,0 2 75,0 1 5,0 5,0 5,0 0                 то то то x x dx x dx yaqinlanuvchi. Demak, yuqoridagi eslatmaga ko`ra va 2 - teoremaga asosan   5,0 0 2) 1( x x dx ning yaqinlanuvchi ekanligi kelib chiqadi. b) ) 1( 75,0 ) 1(5,1 5,0 ) 1)( 1( ) 1( )1:5,0[ 2 x x x x x x x x            , , 1 75,0 1 ) 1( 1 0 2 x x x       1 5,0 1 75,0 x dx ham yaqinlashuvchidir (yuqoridagidek ko`rsatil adi ). demak,   1 0 2) 1( x x dx yaqinlashuvchidir. 2)           1 2 1 2 2 2 2 )1 ( )1 ( )1 ( x x dx x x dx x x dx a)         )1 (2 )1 )(1 ( )1 ( ],2;1( 2 x x x x x x x 1 2 1 )1 ( 1 0 2     x x x ,   2 1 1 2 x dx - yaqinlashuvchi (yuqoridagidek ko`rsatiladi), demak ,   2 1 2 )1 (x x dx yaqinlashuvchi b )          2 3 2 1 1 )1 ( ), ;2[ x x x x x va 0 1 1 1 lim )1 ( lim 2 3 2        x x x x x x      2 2 23 3 x dx x dx yaqinlashuvchi      1 23  2- misolga qarang , bundan 12.4- teoremaga asosan    2 2 )1 (x x dx ning yaqinlashuvchiligi kelib chiqadi . Demak ,    1 2 )1 (x x dx yaqinlashuvchi .

Shunday qilib ,     |) 1( | 2x x dx xosmas integralning yaqinlashuvchi ekanligi kelib chiqadi . > with(IntegrationTools): XI2 := Int(1/sqrt(abs(x*(x^2-1))), x=- infinity..infinity); > Split(XI2, [-1, 0, 1]); > XI2:=value(%); XI2 := lim x / K N 0 K I 2 EllipticF 0 xC 1,1 2 2 1 1 C 2 EllipticK 0 1 2 2 1 K I 2 EllipticK 0 1 2 2 1 C I 2 EllipticF 0 2,1 2 2 1 C lim x / N 0 K 2 EllipticF 0 xC 1,1 2 2 1 C 2 EllipticF 0 2,1 2 2 1 1 > evalf(XI2,5); 5.2317 C 0. I 5-misol.  1 0 x dx xosmas integralning yaqinlashuvchiligi tekshirilsin (  R). Yechish. Bu yerda  (-  ;1),  =1 va  (1;  ) bo`lgan uch holni ajratamiz. 1)  1 bo`lsin, u holda                   1 1 lim lim 1 0 1 0 1 0 dx x x dx XI2 := ò K NN 1 | x ( x 2 K 1 ) | d x ∫ K NK 1 1 | x ( x 2 K 1 ) | d x C ∫ K 10 1 | x ( x 2 K 1 ) | d x C ∫ 0 1 1 | x ( x 2 K 1 ) | d x C ∫ 1 N 1 | x ( x 2 K 1 ) | d x

$oxirgi limit  <1 bo`lganda mabjuddir va uning qiymati 1 1 ga tengdir, ya`ni        1 1 ,1 1 0x dx - xosmas integral yaqinlasuvchi. Agar  >1 bo`lsa,                  1 1 )1 ( 1 lim 1 1 lim 1 0 1 0          , ya`ni,   1 0 ,1   x dx - xosmas integral uzoqlashuvchi. 2)        1 0 0 ) ln ( lim 1    x dx , ya`ni xosmas integral uzoqlashuvchi ekan. Demak,  1 0 x dx -xosmas integral  <1 bo`lganda yaqinlashuvchi,  1 bo`lganda esa uzoqlashuvchidir. Xosmas integralnin geometrik masalalarga tadbiqi 6-misol. 2 3 a x a y    Anyezi chziq zulfi va abtsissalar o`qi orasida joylashgan yuzani hisoblang. Yechish. Yuz elimenti: dx a x a ydx dS 2 3     . Izlanayotgan yuza qiymati integrallash chegaralari cheksiz bo`lgan xosmas integralga teng:    2 2 2 2 3 2 2 0 2 a a a x arctg a dx a x a ydx S              > restart; > with(plots): f:=x->8/(x^2+4): > plot({f(x)}, x=-6..6, y=0..2,color=red, style=line, thickness=2, title=`YUZA`);$

> XI1:=int( a^3/(x^2+a^2), x=-infinity..infinity );            0 , 0 , 0 , :1 3 a a a a a a XI   > a:=2:XI1; 4 p 7-misol. x a a x x y    2 ) ( 2 2 strofoida va uning asimptotasi bilan chegaralangan yuzani hisoblang. Yechish. Yuz elimenti: dxx a x a x ydx dS     2 ) ( . Izlanayotgan yuza qiymati uzlykli funktsiyadan olingan xosmas integralga teng:     a a dxx a x a x S 2 2 ) ( Integralostidagi funktsiya x=2a nuqtada uzilishga ega. Bu integralda x=2asin 2 t , dx=4 a sint cost, a≤ x ≤ 2 a dan π/4 ≤t≤ π/2 ga o`tib quyidagi yechimni topamiz: )2 2( )1 4( 2 4/ 2/ ) sin4 1 2 sin ( 2 2 2 2            a a t t t a S Strofoida grafigini uning parametrik tenglamasi x=1+sinφ, y=(1+sinφ) sinφ/cosφ asosida quramiz: > with(plots): > plot([1*(1+sin(t)), 1*(1+sin(t))*sin(t)/cos(t), t=0..2*Pi], 0..4, -4..4, color=blue,thickness=2,title=`Strofoida`);

> XI3:=2*int((x-a)*sqrt(x/(2*a-x)),x=a..2*a); > value(%); > a:=1:XI3;2C 1 2 p 8- misol .       2 1 1 2 x x y ( x >1) egri chizuq cheksiz tarmog ` ining Ox o ` qi atrofida aylanishdan hosil bolgan jisim xajmini hisoblang . Yechish . Aylanish xajmi elimenti : dx x x dx y dV        2 2 1 1 4  . Izlanayotgan jism qiymatini chegarasi  ,0 bo`lgan quyidagi integralga teng: 3 4 1 3 1 1 4 4 1 1 4 0 3 2 2 2                     x x x dx x x Vx 1)grafigini quyidagich quramiz: > restart; > with(plots): Warning, the name changecoords has been redefined XI3 := 2 a 2 a ( x K a ) x 2 a K x d x 2 a 2 a ( x K a ) x 2 a K x d x∫ ∫

> implicitplot(y=2*(1/x-1/(x^2)), x=0..6, y=- 1..1,color= blue, thickness=2); 2)jisim xajmini 2 xil usulda hisoblaymiz. a) formula bo`yicha: > XI4:=4*Pi*Int((1/x-1/(x^2))^2,x=1..infinity); > XI4:=4*Pi*int((1/x-1/(x^2))^2,x=1..infinity);XI4 := 8 3 p b) VolumeOfRevolution buyrug`i bo`yicha jisim xajmini [1,6] dagi qismi: > restart; with(plots): with(Student[Calculus1]): > VolumeOfRevolution((x-1)/x^2,x=1..6,output=plot); > VolumeOfRevolution(2*(x-1)/x^2,x=1..6, output=integral); XI4 := 4 p ∫ 1 N [ 1 x K 1 x 2 ] 2 d x

> value(%);125 162 p ∫ 1 6 4 p ( x K 1 ) 2 x 4 d x

O'xshashlar

Xususiy hosilali differensial tenglamalar haqida asosiy tushunchalar. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarning klassifikasiyasi. Kanonik ko`rinishga keltirish

Metodologiyaning adabiy tanqiddagi o`rni va ahamiyati

Журналист касбий одоб – ахлоқи кодексининг пайдо бўлиши, шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари

Интервью олишда касб одоби меъёрлари

Этиканинг предмети, тадқиқот доираси ва вазифалари. Этика фанининг фанлараро боғлиқлиги