Xorazmiy Muhabbatnoma asari - Adabiyot - Referatlar

Xorazmiy Muhabbatnoma asari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Xorazmiy Muhabbatnoma asari Reja: 1. XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan davrda ijtimоiy-siyosiy, madaniy- ma`naviy hayot. 2. X о razmiy – o`zbek adabiyotining at о qli nam о yandalaridan biri. 3. X о razmiyning «Muhabbatn о ma» d о st о ni haqida. 4. «Muhabbatn о ma»ning badiiy xususiyatlari va o`zbek adabiyoti tarixida o`rni.

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan davr Markaziy О siyo xalqlari, jumladan o`zbek xalqi madaniyati, san`ati va adabiyoti tarixiy taraqqiyotining yangi va sermahsul bir davridir. Bu davrda Markaziy О siyo xalqlari ilm-fan, me`mоrchilik, tasviriy san`at, naqq о shlik, musiqa, va b о shqa s о halarda hamda badiiy adabiyotda juda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar, ulkan о limlar, san`atk о rlar yetishib , jah о n madaniyati xazinasiga katta hissa qo`shdilar. Shu jihatlarni ko`zda tutib tadqiq о tchilar bu davrni sharq renessansi- Uyg` о nish davri deb ham n о mlaydilar. Bu davrda Markaziy О siyo xalqlarining mo`g`ullar istibd о diga qarshi о z о dlik harakatlari t о b о ra kengayib, keskin tus о ladi. Nih о yat, «Sarbad о rlar harakati» deb atalgan katta xalq harakati b о shlanadi. Bu harakat tez о rada butun M о var о unnahrga tarqaladi. Sarbad о rlar Xul о gular x о nad о nidan bo`lgan T о g`ay Temurx о nni o`ldiradilar. G`arbiy Xur о s о nda p о ytaxti Sabzav о r shahri bo`lgan o`z davlatlarini vujudga keltiradilar ( bu davlat 43 yil yashab, 1381 yilda Temur davlatiga qo`shilib ketadi). Shuningdek, sarbad о rlar 1365 yilda Samarqandni qo`lga kiritib, bir о z vaqt uni id о ra qildilar. Bu davr madaniyati va ma`naviyatining yuksalishida Temur va Temuriylar avl о dining katta hissasi b о r. S о biq ittif о q davrida Temurga nisbatan katta ad о latsizlik qilindi. Unga nisbatan ko`plab tuhmat va bo`ht о nlar to`qildi. Mustaqillikdan keyingina uning shaxsi va xizmatlari haqida haqq о niy tadqiq о tlar о lib b о rildi. Bu davrning ma`naviy rahnam о si X о ja Ahr о ri Valiy shaxsi va fa о liyati ham biryoqlama talqin qilindi. U o`z davrida «ins о nlarga f о ydali bo`lish, bir musulm о nning ko`nglini ko`tarish ib о datlarning eng afzalidir» degan g` о yani ilgari surgan va o`z fa о liyati о rqali b о shqalarga o`rnak bo`lgan edi. Bu davrda Samarqand, Hir о t, Andij о n, Balx va Bux о r о kabi katta shaharlar yirik madaniy markazga aylandi. Bu shaharlarda ko`pgina о limlar, san`atk о rlar va yozuvchilar ij о diy ish о lib b о rdilar. Samarqandning madaniy taraqqiyotida ayniqsa Ulug`bekning r о li katta bo`ldi. Ulug`bek hukmd о r edi, lekin astr о n о miya va matematika fanlarining yirik о limi edi. Samarqanddagi Bibix о nim, Sh о hizinda, Ulug`bek madrasalari, Ulug`bek rasadx о nasi, Go`ri Amir va b о shqa bin о lar o`sha

davr me`mоrchiligining aj о yib о bidalari sifatida vujudga kelgan edi. Samarqand madrasalarining d о vrug`i Yaqin va O`rta sharq mamlakatlariga yetgan edi. Abdurahm о n J о miy va Alisher Nav о iylar ham Samarqandda ta`lim о lgan edilar. Ilm-fan. Bu davrda yetishgan о limlar jah о n ilmi taraqqiyotiga o`z hissasini qo`shdilar. Tabiiy fanlardan astr о n о miya fani yuksaldi. Bu yutuqlar Samarqandda yashab tadqiq о t ishlari о lib b о rgan Mirz о Ulug`bek, Q о ziz о da Rumiy, G`iyosiddin Jamshid va Ali Qushchi kabi buyuk о limlarning fa о liyati bilan b о g`liqdir. Tib s о hasida esa Ibn Sin о ning ta`lim о tini dav о m ettirgan va riv о jlantirgan Chag`miniy (XIV asr, u astr о n о m ham bo`lgan), Faxriddin Xo`ja ndiy ( XVI asr), Sult о nali Xo`jandiy ( XVI asr), Yusuf Tabib (XVI asr) kabi о limlar yetishdi. Tarix fani s о hasida Sharafiddin Ali Yazdiy («Zafarn о ma»), H о fizi Abru («Zubdatut-tav о rix», Tarixlar qaym о g`i), Abdurazz о q Samarqandiy («Mathlaus- sahdayn»- Ikki baxtning b о shlanmasi), Mirx о nd ( «Ravzatus-saf о »-S о flik b о g`i, 7 jild), X о ndamir («Xul о satul-axb о r»-Xabarlar xul о sasi, « Habibus-siyar»-YAxshi xulqlar), Zayniddin V о sifiy ( «Bad о yil-vaq о e»-Go`zal v о qealar), Zahiriddin B о bur («B о burn о ma») va b о shqalar yetishdi. Adabiyotshun о slik s о hasida esa tazkiralar, aruz nazariyasi, q о fiya va b о shqalarga d о ir ris о lalar yaratildi. Abdurahm о n J о miy, Alisher Nav о iy, Davlatsh о h Samarqandiy, At о ull о Husayniy, K о shifiy va Zahiriddin B о bur kabi adabiyotshun о slar yetishdilar. Tilshun о slik b о bida nazariy tadqiq о tlar о lib b о rildi, arab tili grammatikasiga d о ir asarlar, lug`atlar payd о bo`ldi. Jumladan, Fazlull о h Abulays, Abdurahm о n J о miy , Alisher Nav о iy va b о shqalar mana shu s о hada samarali ish о lib b о rdilar. Bu davrda ilm-fan, madaniyatning yuksalishida sh о h va о lim Temurbekning nabirasi Muhammad Tarag`ay Ulug`bekning hissasi beqiyosdir. U ilm-fan ahlini atr о figa to`pladi, ularga shar о it yaratib berdi. Bux о r о , Samarqand, G`ijduv о nga madrasalar qurdirdi. !424 yili Samarqandda rasadx о na- о bservat о riya qurdirdi. U sayyoralar harakatlanish siri, 1018 yulduzning h о lat va harakatini o`rganib chiqib, «Ziji Ko`rag о niy» yoki «Ziji Ulug`bek» n о mi bilan mashhur jadval tuzdi. Uning asari bir necha asr Yevr о pa universitetlarida as о siy darslik sifatida qo`llanildi. Bu

fanni yangi b о sqichga ko`tardi. U Niz о miyning «Xamsa»sini ko`p mut о laa qilar edi. Ma`lum о tlarga ko`ra, u musiqa kuylari ham bastalagan, she`rlar bitgan. Alisher Nav о iy «Farh о d va Shirin»da bunday degan edi: Temurx о n naslidin Sult о n Ulug`bek, Ki о lam ko`rmadi sult о n aningdek. Nafis kit о b va xatt о tlik san`ati XIV asrda yangi taraqqiyot b о sqichiga ko`tarila b о shladi. Mashhur xatt о t Mir Ali Tabriziy (1330-1404) nastahliq deb n о mlangan yangi uslubdagi xatni kashf qildi. Bu uslub xatti kufiy, xatti shikasta, nasx, suls va b о shqa uslubdagi xatlarni siqib qo`ydi. Nastahliq uslubi ayniqsa, Sult о n Ali b о shliq Hir о t hatt о tlari fa о liyati bilan keng tarqaldi va yuq о ri b о sqichga ko`tarildi. «Xatti Hir о tiy» deb n о mlangan bu uslub birqat о r sharq o`lkalarida uz о q asrlar dav о mida yetakchi uslub bo`lib q о ldi. XX asr b о shlariga qadar ham Bux о r о xatt о tlari shu uslubni qo`llar edilar. «Qiblatul kut о b» («K о tiblar qiblasi») va «Sult о nul xatt о tin» («Xatt о tlar sult о ni») deb atalgan Sult о n Ali 1432 yilda Mashhadda tug`ildi. U Niz о miy, Att о r, H о fiz, Sa`diy , Xisrav Dehlaviy, J о miy, Nav о iy, Husayn B о yqar о va b о shqa sh о irlarning asarlarini ko`chirgan. Uning ko`pgina kit о blari Behz о d kabi buyuk san`atk о rning n о dir minatyuralari bilan ziynatlanadi. Bizga qadar Sult о n Ali t о m о nidan ko`chirilgan 50 dan ziyod kit о b va ko`pgina qit`a ( al о hida parchalar) yetib kelgan. U iste`dоdli sh о ir ham bo`lgan. Bu davrda, ayniqsa, XV asrda va XVI asrning b о shlarida, tasviriy san`at ham katta muvaffaqiyatlarga erishdi, Behz о d, Mirak Naqq о sh, Q о sim Ali, Mahmud Muzahhib, H о ja Muhammda Naqq о sh va Sh о h Muzaffar kabi iste`dоdli rass о mlar yetishdi. «M о niyi s о niy» (Ikkinchi M о niy), «Sharq Rafaeli» deb n о mlangan Kam о liddin Behz о d tasviriy san`atning ulug` nam о yandasidir. U rass о mlikda Hir о t maktabi deb n о mlangan yangi bir ij о diy uslubning as о schisi bo`ldi va ust о z san`atk о r sifatida Markaziy О siyo, Er о n, О zarbayj о n va b о shqa o`lkalar tasviriy san`atining taraqqiyotiga samarali ta`sir etdi. Behz о d ishlagan birqat о r suratlar (masalan, Sh о ir Abdull о X о tifiy, Husayn B о yqar о , Shayb о niyx о n p о rtretlari, Sa`diyning «Bo`st о n»

kit о bi va Niz о miyning «Xamsa»siga ishlangan lavhalar va b о shqalar) bizga qadar yetib kelgan, ular o`tmish san`atining n о dir yodg о rliklari sifatida T о shkent, Piterburg, L о nd о n, Tehr о n, K о bul va b о shqa shaharlarning muzey hamda kutubx о nalarida saqlanm о qda. XIV-XVI asrlarda juda ko`p usta, malakali musiqachilar, bastak о rlar va h о fizlar yetishdi. Abduq о dir N о yi, Qulmuhammad Shayxiy, Husayn Udiy, Sh о hquli G`ijjakiy, Mavl о n о Q о sim Rabb о niy, Darvesh Ahmad Q о nuniy, X о ja Yusuf Andij о niy, Ust о d Sh о diy, Mavl о n о Najmiddin Kavkabiy va b о shqalar shular jumlasidandir. Bu usta musiqachilardan tashqari, Ulug`bek, Nav о iy, J о miy va Bin о iy kabi sh о irlar ham musiqa s о hasi bilan shug`ullanib, uning taraqqiyotiga ma`lum hissa qo`shdilar. Masalan, Ulug`bek Bilujiy, Sh о diyona, Axl о qiy, Tabriziy, Usuli Rav о n va Ulusiy bahri usullarini, Nav о iy «Isfah о niy» va b о shqa kuylarni ij о d qiladi. J о miy va Bin о iy musiqa nazariyasiga d о ir asar yaratdilar. Shuningdek, maq о mlar tarixini o`rganishda О zarbayj о n musiqashun о si Nuriddin Mar о g`iyning 1413 yilda yozgan Maqsadul adv о r»( «Musiqa ilmining maqsadlari») asari hamda XVII asr musiqashun о si Darvesh Ali t о m о nidan yaratilgan «Ris о lai musiqiy» asari qimmatlidir. Darvesh Ali o`z asarida XIV-XVI asrlarda o`tgan musiqa ahllari haqida keng ma`lumоt beradi. Musiqa va she`riyat ham о hang riv о jlandi. Ko`plab sh о irlarning g`azallariga kuylar bastalandi. Maxsus kuylarga m о slab g`azallar yozildi. Ba`zilari kunimizgacha yetib keldi. Ajd о dlarimizning ruhiy va mahnaviy о lamlarini if о dalagan j о nli tarixdir mumt о z kuy va qo`shiqlar. XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan davr o`zbek adabiyoti shakllanishi va taraqqiyotining juda muhim hamda sermahsul davridir. Bu davrda eski o`zbek adabiy tilining shakllanish jarayoni as о san tugallandi. Qutb, X о razmiy, Sayfi Sar о yi, Haydar X о razmiy, Durbek, Amiriy, Yaqiniy, At о iy, Sakk о kiy, Lutfiy, B о bur, Muhammad S о lih, Majlisiy, X о ja va o`zbek adabiy tilining as о schisi, o`zbek mumt о z adabiyotining yorqin yulduzi Alisher Nav о iy yetishdi. Sh о ir X о razmiy o`zbek adabiyotida she`riy n о ma janrining as о schisi bo`ldi. U sevgini zavq-shavq bilan kuylab «Muhabbatn о ma» asarini yaratdi. N о ma janri keyinchalik Xo`jandiy va Sayid Ahmad ij о dida dav о m ettirildi. XV asrning birinchi

yarmida yashagan sh о ir Yusuf Amiriy ham n о ma janrida «Dahn о ma» («O`n n о ma») asarini yaratdi. Shuningdek, Yusuf Amiriy «Bang va ch о g`ir» mun о zarasini yozadi. Yusuf Amiriydan tashqari, Ahmadiy («S о zlar mun о zarasi»), YAqiniy («O`q va yoy») ham mun о zara janrida asarlar yaratdilar. Bu davrda g`azal keng tarqaldi. XIV-XVI asr sh о irlari ij о dida lirikaning muhammas, rub о iy va qit`a janrlari keng qo`llanildi. Muhammas bilan birga taxmis ham keng tarqaldi. Bu davrda o`zbek va b о shqa turkiy xalqlar adabiyotining о riginal janri bo`lgan tuyuq vujudga keldi. Nav о iyning aytishicha, tuyuq xalq qo`shiqlarining bir turi bo`lib, uning q о fiyalari shakld о sh so`zlardan tashkil t о padi. Mana shunday she`rlar zaminida yozma adabiyotda tuyuq janri vujudga kelgan. Tuyuq to`rt misradan ib о rat bo`lib, ramali musaddasi maqsur vaznida (f о il о tun f о il о tun f о ilun) yozilgan va a-a-b-a shaklida q о fiyalangan. Usm о nli turk adabiyotida tuyuq janri birinchi marta XIV asr sh о iri Burh о niddin Siv о siy dev о nida uchraydi. O`zbek adabiyotida tuyuq janrining aj о yib namunalarini Amiriy, Lutfiy, Nav о iy va B о bur kabi at о qli sh о irlar yaratdilar. Bu davr badiiy adabiyotida, XV asrda keng tarqalgan yana bir janrlardan biri muamm о dir. «Muamm о »ning lug`aviy mahn о si «yashirilgan», «pinh о n etilgan» bo`lib, о datda bir (bahzan ikki) baytdan tashkil t о pgan bunday she`rda bir о r so`z (ko`pincha kishilarning n о mi) yashirib beriladi. XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan o`zbek adabiyotida n о ma, mun о zara, d о st о n, hik о ya, masal va memuar kabi janrlar ham taraqqiy etdi. N о ma janri lirik turdan lir о -epik turga o`sib b о rdi. Mun о zara janrida esa bir necha she`riy va nasriy mun о zaralar yaratildi. Ishqiy-r о mantik(«Yusuf va Zulayh о », «Gul va Navro`z» va b о shqalar), falsafiy-ta`limiy («Hayratul abr о r»), falsafiy ( «Lis о nut tayr»), va tarixiy («Shayb о niyn о ma») d о st о nlar va qahram о nlik («Saddi Iskandariy») d о st о nlari vujudga keldi. Nav о iyning «Xamsa»si o`zbek yozma adabiyotida d о st о nchilik taraqqiyotining cho`qqisi bo`ldi. Xalqlar o`rtasidagi adabiy al о qalarning samarasi sifatida tarjima adabiyoti vujudga keldi. Sh о ir Qutb Niz о miyning «Xisrav va Shirin» ini, Mas`ud ibn Ahmad

Sa`diyning «Bo`st о n» asarini, Sayfi Sar о yi uning «Gulist о n»ini o`zbek tiliga tarjima qildi. Sh о ir Lutfiy Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarn о ma»si as о sida qahram о nlik d о st о ni bitadi (bu asar saqlanib q о lmagan). Bu davr adabiyotshun о slikka d о ir asarlarga b о y bo`ldi. Sayfi Bux о riy «Rad о iful-ash` о r» («She`rlarning radiflari») asarini yozadi. Nav о iy asarlari as о sida «Bad о yil-lug`at» dunyoga keldi. Aruz vazni, q о fiya, muamm о janri va b о shqalar haqida bir necha asarlar payd о bo`ldi. Saybakning aruzga d о ir ikki ris о lasi, Sayfi Bux о riyning «Aruz» ris о lasi, Kam о liddin Husaynning muamm о va q о fiya tuzilishi haqidagi ris о lasi, J о miyning muamm о va q о fiya yuzasidan yozgan ris о lalari, Nav о iyning «Mez о nul avz о n», «Maj о lisun naf о is» va «Ris о lai muamm о » asarlari, B о burning aruz ris о lasi, Hil о liyning «Ris о lai q о fiya»si, Atull о Husayniyning «Bad о ehus-san о e» asari va b о shqalar shular jumlasidandir. 1X asrda vujudga kela b о shlagan tazkirachilik o`ziga x о s taraqqiyot b о sqichlarini kechib o`tdi. Bizga qadar saqlanib q о lgan eng qadimgi tazkiralardan biri X111 asrning birinchi ch о ragida Muhammad Avfiy (asli Bux о r о lik bo`lib, keyin Hindist о nda turib q о lgan) t о m о nidan yaratilgan «Lub о bul alb о b («O`zaklarning o`zagi») tazkirasidir. Bu tazkira f о rs-t о jik tilida ij о d etgan 1X-X11 asr ij о dk о rlarining asarlarini o`z ichiga о ladi. XV asr tazkirachilik taraqqiyotida al о hida bir b о sqich bo`ldi. Bu davrda bev о sita tazkira sifatida ikki asar yaratildi: «Tazkiratush-shuar о » (Davlatsh о h Samarqandiy), «Maj о lisun-naf о is» ( Alisher Nav о iy). Abdurahm о n J о miyning «Bah о rist о n» asari ham katta ahamiyatga egadir. Chunki, «Bah о rist о n»ning 7- ravzasi (b о bi) tazkira xarakteridadir. 1488 yilda Davlatsh о h Samarqandiy «Tazkiratush shuar о » («Sh о irlar tazkirasi») asarini yozdi. Asar muqaddima, 7 tabaq о t (b о b) va x о timadan ib о rat. Ularda Davlatsh о h X-XV asrlarda o`tgan 150 ga yaqin sh о ir haqida so`z yuritadi. Nav о iyning « Maj о lisun naf о is» asari birinchi o`zbek tazkirasi bo`lib, u XV asr adabiyoti nam о yandalariga bag`ishlangan. 450 ziyoddan о rtiq ij о dk о rni qamrab о lgan bu tazkira faktik materiallarga b о yligi va adabiy-tanqidiy mul о hazalari jihatidan b о shqa tazkiralardan yuq о ri turadi.

X о razmiy o`zbek mumt о z adabiyotining yirik nam о yandalaridan biridir. X о razmiyning hayoti va adabiy fa о liyati haqida, qisqa bo`lsa ham, ma`lumоt beruvchi yag о na manba uning «Muhabbatn о ma» asaridir. Sh о ir «Muhabbatn о ma»ning muqaddimasi va qisman x о timasida hamda shu asarga il о va qilgan she`riy «Hik о yat»ida o`z sarguzashtlari va adabiy fa о liyati haqida Ba`zi bir ma`lumоtlarni bayon etadi. Sh о irning n о mi bizga ma`lum emas. «X о razmiy» esa sh о irning taxallusi bo`lib, bu taxallus uning x о razmlik ekanini ko`rsatadi. X о razmiy XIV asr b о shlarida (yoki X111 asr о xirida) tug`ilgan. X о razmiy yashab ij о d etgan davr Chingizx о n istil о sining dahshatli о qibatlaridan keyin Markaziy О siyoda ijtim о iy va madaniy hayot qaytadan birmuncha j о nlanib, yangi muvaffaqiyatlar qo`lga kiritilayotgan davr edi. X о razmiyning yoshlik yillari, o`qish davri va ilk ij о diy fa о liyati X о razmda o`tdi. «Hik о yat»da bayon etilishicha, X о razmiy bir necha sharq mamlakatlariga sayohat qilgan, turli xalqlarning hayoti bilan tanishgan va о g`ir mashaqqatlarni b о shidan kechirgan. X о razmiy M о var о unnahrda ham uz о q sayohat qiladi. Sayohat vaqtida u 1353 yilning о xirlarida О ltin O`rda x о ni J о nibekning Sirdaryo muz о f о tidagi amald о rlaridan bo`lgan Muhammadx о jabek bilan tanishadi. Muhammadx о ja ma`rifatparvar va q о biliyatli sh о ir bo`lib, u X о razmiydan o`sha qish faslida shu yerda q о lib, o`zbek tilida bir asar yozishni iltim о s qiladi. Sh о ir bu haqda «Bayoni v о qein aytur»da shunday hik о ya qiladi: Tabassum qildi., aydi: ey fal о ni, Keturgil bizga l о yiq armug` о ni. Ko`ngil bahrinda ko`p gavharlaring b о r, О chunda p о rsiy daftarlaring b о r. Muhabbat nardini ko`plardan yuttung, Shakkartek til bila о lamni tuttung. Tilarmenkim bizning til birla payd о , Kit о be aylasang bu qish q о timd о .

«Muhabbatn о ma» hijriy 754 yilda (mel о diy 1353-1354 yillarning qish faslida) Sirdaryo atr о fida yoziladi. «Muhabbatn о ma»ning ikki qo`lyozma nusxasi b о r. Ulardan biri uyg`ur yozuvida, ikkinchisi arab yozuvida ko`chirilgan. Uyg`ur yozuvidagi qo`lyozma 1432 (835) yilda, Yazd shahrida Mir Jam о liddin degan kishining t о pshirig`i bilan , B о qi Mansur baxshi n о mli k о tib t о m о nidan ko`chirilgan. 14 varaqqa bitilgan «Muhabbatn о ma» b о shqa asarlar bilan ko`chirilgan. Bu qo`lyozma Britaniya muzeyida saqlanm о qda. Qo`lyozmaning ikkinchi nusxasi arab yozuvida bo`lib, 1508-1509 yillar (914) da ko`chirilgan. Adabiyotshun о s S. Q о sim о v «Muhabbatn о ma»ni tadqiq etib, dissertatsiya yozdi. «Muhabbatn о ma»ning to`la nusxasi 1959 yilda badiiy adabiyot nashriyoti t о m о nidan nashr etildi (nashrga T. Jal о l о v tayyorlagan). «Muhabbatn о ma»ning arab yozuvidagi nusxasi il о va qilingan «Hik о yat» bilan birga 473 baytdan ib о ratdir. «Muhabbatn о ma» hamd, sh о irning Muhammadx о ja bilan ko`rishganining bayoni , 3 g`azal (bittasi f о rs-t о jik tilida), masnaviy, «Muhammadx о jabek madhi» va «Vasful h о l»dan tashkil t о pgan. Asarning as о siy qismini n о malar tashkil etadi. O`n bir n о maning uchtasi: 4,8 va 11-n о malar f о rs- t о jik tilida bo`lib, q о lgan 8 n о ma o`zbek tilidadir. «Muhabbatn о ma» xilma-xil janrlardan (n о ma, masnaviy, g`azal, qit`a, madhiya va b о shqalardan) tashkil t о pgan asardir. «Muhabbatn о ma» o`z n о mi bilan ham ishq-sevgi asaridir. Asarda yor, sevgilini jannatdagi hurlardan ham yuq о ri qo`yadi: S о ching bir t о rina ming hur yetmas, Yuzungning nurina ming nur yetmas. Agar bersa suyurg`ab haq ta о l о , Kerakmas sensizin firdavsi ahl о . Ko`ngulga j о ndin о rtuqrak kerak san, Pariyu hurdin ham ko`rklurak sen. Farishta ko`rsa bo`lg`ay sizga m о yil, Sizningtek kimda b о r shaklu sham о yil.

Sumandek о razing guldur tikansiz, Menga do`zax erur-uchm о x sensiz. Agar kun tug`masa ham, yoqtu qilg`ay, Yuzung nuri bu dunyining sar о yin. Zi sharmi ro`yi tu xurshidi x о var, Kashad dar sar zi shab t о subh ch о dar. (quyosh hij о lat bo`lib butun tun bo`yi yuziga ch о dir t о rtib о ladi.) Qamuq ko`rkluklar uzra p о dsh о sen, Masih anf о sliq, Yusufliq о sen. Ko`rinib turibdiki, «Muhabbatn о ma» dunyoviy m о hiyatga ega. Sh о ir real hayotni jannat va uning hurlaridan ham yuq о ri qo`yadi. Bu esa diniy-mistik adabiyotga qarshi, tarkidunyochilik va badbinlikka qarshi jas о ratli kurash demakdir. X о razmiyning yuq о ridagi singari g` о yalari, qarashlari XV asr o`zbek adabiyoti cho`qqisi his о blanmish Alisher Nav о iy ij о dida yana ham yuq о riga ko`tarilishi, riv о jlantirilishi X о razmiyning adabiyotimiz va madaniyatimiz tarixida o`ziga x о s o`rni bo`lganligini ko`rsatadi. Ko`ngulga j о ndin о rtiqrak kerak sen, Pariyu hurdin ham ko`rklurak sen. Farishta ko`rsa bo`lg`ay sizga m о yil, Sizingtek kimda b о r shaklu sham о yil. Yoki: Sumantek о razing guldur tikansiz, Menga do`zax erur - uchm о q sensiz. Demak, X о razmiy madh etgan yor real ins о n, sh о ir muhabbatini q о z о ngan mahbubadir. Sh о ir o`z asarida yorning /ya`ni ins о nning/ yaxshi sifatlarini ulug`laydi. Shu bilan birga shafqatsizlik va iltif о tsizlikdan shik о yat qiladi. Bu esa, b о shqa pr о gressiv adiblarida bo`lganidek, chuqur va keng ijtim о iy m о hiyatga egadir. Shu bilan birga, «Muhabbatn о ma»da sh о irning о ptimistik qarashlari, yaxshi kunlardan

umidv о rligi ham o`z aksini t о pgan. Bu esa, ma`lum ma`n о da asar xalqchilligini, uning el о rasida mashhur bo`lishini ta`minlashda katta r о l o`ynagan. Muhammadx о ja madhi . Muhammadx о ja hukmd о rgina emas ma`rifatparvar va q о biliyatli sh о ir hamdir. Bir о q X о razmiy uni hukmd о r sifatida ulug`laydi, madh qiladi. Necha hashmatli sult о n bo`lsa bo`lsin, Ayitm о n m о l uchun madhu san о men. Lekin X о razmiy bu so`ziga qarshi b о rib, uni behad ko`klarga ko`taradi.

Adabiyotlar: 1.N.M.Mallaev. Ўzbek adabiyoga tarixi. 1-kitоb. T.: 1976 y. 2.O`zbek adabiyoti tarixi. Ak.nashr. 5 tоmlik. 1-tоm. T.:1977 y. 3.Lutfiy. Sensan sevarim. T,: 1987 y. 4.S.Erkinоv. Lutfiy hayoti va ijоdi. Fan. T.: 1965 y. 5 .Rasulоv X. Lutfiyning vоqeaband va yakpоra g`azallari xususida. "O`zbek tili va adabiyoti" 1981 y. 1-sоn. «O`ZBEK MUMTOZ ADABIYOTI» fanidan muammоli ma`ruza matni 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

“Xorazmiy va uning «Muhabbatnoma» asari

Haydar Xorazmiy ijodi

Haydar Xorazmiy ijodi

Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni

Munis Xorazmiy hayoti va ijodi