Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni - Adabiyot - Referatlar

Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni REJA: 1. Muhammad Imin G`ujamquli o`g`li Hirqatiyning hayoti va ijodi. 2. Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni haqida. 3. «Muhabbatnoma va mehnatkom» asaridagi «Sham va Parvona» hikoyati. 4. «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonidagi Bulbul va Gul obrazlari. 5. O’zbek adiblarining Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni haqidagi fikrlari

Ushbu tadqiqotning yuqoridagi bobida uyg`ur shoirlarining bevosita Navoiy «Xamsa»si dostonlari bilan aloqadorlik natijasida yaratgan asarlari xususida bahs etildi. Sharq adabiyoti yutuqlari, xususan, Navoiy merosiga katta rag`bat bilan qaragan uyg`ur shoirlarining mumtoz an`analarni muvaffaqiyat bilan davom ettirib, yangi g`oyaviy-badiiy mundarijaga ega bo`lgan asarlar yaratishdagi iqtidorlari xususidagi kuzatishlar bayon qilindi. Uyg`ur adabiyoti tarixida shunday asarlar ham borki, ularning mualliflari bevosita Navoiyning biror asariga murojaat etmasalar-da, o`zlarining izlanishlari davomida ustoz shoirning mavzu tanlash, obraz yaratish va tasvir uslubidan bahramand bo`lib, yangi-yangi asarlar ijod etganlar. Uyg`ur adabiyoti xazinasini katta iqtidorlari samarasi bo`lgan asarlari bilan munosib ravishda boyitganlar. Shunday obidalardan biri Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonidir. Muhammad Imin G`ujamquli o`g`li Hirqatiy XUII asrning o`rtalarida yashab ijod qilgan ist`dodli uyg`ur shoiridir. Hirqatiydan bizgacha uning 1670 yilda yaratilgan «Muhabbatnoma va mehnatkom» asari yetib kelgan. «Muhabbatnoma va mehnatkom» o`z mundarijasi, kompozitsion qurilishi, obrazlar sistemasiga ko`ra o`z davri adabiy hayotining muhim bir hodisasi sifatida ko`zga tashlanadi. Doston Olloh, Muhammad payg`ambar va choryorlar ta`rifiga bag`ishlangan an`anaviy muqaddima bilan boshlanadi. Biroq, muallif shu muqaddimaning o`ziga muhabbat va mehnatni islom dini va tasavvuf ta`limoti zaminida turib, poetik tarzda keng sharhlab beradi. Asarning ana shu xususiyatini hisobga olganda, uni ma`lum ma`noda «Hayrat ul-abror» uslubidagi falsafiy-axloqiy doston sifatida baholash mumkin. Ma`lumki, o`zbek, fors-tojik va ozarbayjon adabiyotlarida mavjud bo`lgan ko`pdan-ko`p falsafiy-axloqiy mundarijadagi asarlarda mualliflar o`zlarining muhabbat, mehnat, adolat, qanoat haqidagi qarashlarini bayon qilganlaridan keyin shu ijtimoiy-axloqiy mavzuni obrazlar vositasida gavdalantirib berishga qaratilgan hikoyatlar keltiradilar. Masalan, «Hayrat ul-abror» dostonida «Saltanat bobidakim...» deb boshlanuvchi uchinchi maqolatda podsholar, ularning toj-taxt, mulku mamlakat sohiblari sifatidagi javobgarliklari, adolat qonunlariga rioya

qilishlari xususidagi chuqur mushohadalardan keyin shu maqolat tarkibida «Shoh G`oziy qahrining sarsari bir sarkash xo`shani barbod etib, adlining suyi ul xo`sha butgan buzug` mazraani obod qilg`oni» hikoyati keltiriladi. «Karam vasfi»dagi yettinchi maqolat tarkibida esa o`z karamu sahovati bilan xalq og`ziga tushgan «Hotami toyi» hikoyatiga ko`zimiz tushadi. Hirqatiy o`z dostonini «Muhabbatnoma va mehnatkom» deb atadi. Shunga ko`ra, «Hayrat ul-abror»ning «Ishq o`ti» ta`rifiga bag`ishlangan to`qqizinchi maqolatiga qiyosan o`rganish Hirqatiyning ustozlar an`analari bilan naqadar mustahkam aloqada bo`lganligini yaqqol ko`rsatadi. Hirqatiy dostoni ishq va ishq mehnatiga baqishlangan muqaddima bobi bilan boshlanadi. Shoir ishq ta`rifiga kirishar ekan, ilohiy ishq haqida nihoyatda ta`sirchan misralarni yaratadi: Ishq yonib turgan lahchadir. Ishq bo`stonining gullariga erishmoq mushkul. Ishq sahrosi poyonsiz. Unga kirgan, uni bosib o`tmoqchi bo`lganlarni ming tuman mashaqqatlar kutadi. Unga komillik yo`liga kirish bilan, uning sinovlariga bardosh berish bilangina erishmoq mumkin. Hirqatiy ana shu ilohiy ishqning lazzati va muhabbati mehnatsiz. Luqma tuzsiz bo`lsa, bular lazzatsiz. Muhabbat totliq erur, mehnat achchiq» deb hikmatona misralar yaratadi. Hirqatiy muhabbat bor yerda uning mehnati ham borligini, mehnat va muhabbatning hamishalik hamdamligini, demak haqiqiy oshiq ishq zahmatlariga bardosh bergan taqdirdagina yaratganning vasliga vosil bo`la olishini tasavvuf falsafasidan kelib chiqib mohirlik bilan tasvirlab beradi. «Uyg`ur adabiyotining qisqacha tarixi» asarida Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonining g`oyaviy-badiiy ahamiyati xususida anchagina muhim kuzatishlarga ko`zimiz tushadi. Bizning nazarimizda, ushbu «Tarix»da ko`proq Hirqatiy dostonining zohiriy mundarijasiga diqqat qilinadi. Biz «Tarix» kitobidagi bunday talqinga qo`shilganimiz holda, masalani mohiyat jihatidan ochib berish uchun tadqiqot doirasini yanada kengaytirish kerak degan fikrdamiz. Gap shundaki, Hirqatiy yuqorida ham aytib o`tilganidek, o`z asarida ishq temasini so`fiyona falsafa asosida yoritishni maqsad qilib oladi. Shu g`oyaviy niyat zaminida turib, shoir «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonining

muqaddimasida ishq temasini maxsus bir bo`limda yoritib, o`zining bu xususdagi mushohadalarining badiiy tasviri uchun «Sham va parvona» «Gul va bulbul» hikoyatlarini yaratadi. Hirqatiy tasavvuf ilmidagi ishq falsafasining mohiyatini o`ziga xos yo`l bilan oydinlashtirish maqsadida ajoyib talqinlar qo`llaydi. O`z navbatida ishqning mohiyati haqida ma`lumot berish niyatida hayotiy qiyoslar qidiradi va topadi. «Uyg`ur adabiyotining qisqacha tarixi» asarida dostondagi quyidagi mushohadalarga to`g`ri diqqat qilingan: «Muhabbattin na ishlar tavallud qilur. Mehnat na ishga oid bo`lur va ul sirni ayon va ul so`zni bayon qilmoqda bilingkim, to`rt harfi lafzi muhabbat, har harf bo`lur yetti qismat». Bu o`rinda shoir muhabbat so`zining arab imlosi bilan to`rt harfdan tashkil topishiga ishora qilib, uning har bir harfida yettitadan qismat yashiringan deb aytadi va ularni birma-bir sharhlashga o`tadi. Masalan, «muhabbat» so`zining «M» harfida michimoq, mubtalolik, malomat, muruvvat, muvofiqlik, munislik va mustasil qismatlari yashiringan. Xuddi shu tarzda shoirning talqinlariga ko`ra, muhabbat so`zining «h» harfida ham hayot, hilm, hayo, hasrat, haqirlik kabi ma`nolar yashiringandir. Ushbu istilohlarning hammasi mazmun e`tibori bilan bevosita yoki bilvosita tasavvufiy ishqning shart va talabi bilan izohlanadi. Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» asari yuqorida aytilganidek, o`zidagi ishq va ishq mehnati talqinlari bilan Navoiyning «Hayrat ul-abror» asaridagi to`qqizinchi maqolat mundarijasiga yaqinlashib ketadi. Albatta, biz «Muhabbatnoma va mehnatkom» asarini Navoiyning «Hayrat ul-abror» asari bilan tenglashtirish fikridan batamom yiroqmiz. Yuqorida Hirqatiy asarida dastlab falsafiy-axloqiy dostonlari, jumladan, «Hayrat ul-abror» uslubiga qiyos qilgan edik. Navoiyning «Hayratul abror» asarida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy mavzular juda katta bir silsilani tashkil qilgani holda Hirqatiy o`z asarida Navoiy asarida qalamga olingan ishq mavzusi xususidagina bahs etadi, xolos. Demak, Hirqatiy dostoni o`zining shu muhim bir jihati bilan Navoiy «Hayrat ul-abror»i bilan yaqinlikni tashkil qiladi. Shu tomondan Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» asarida ishq va komil oshiqlikning mashaqqatlari haqida bayon

qilingan fikr-mulohazalarni Navoiy «Hayratul abror»ining ishq ta`rifiga bag`ishlangan to`qqizinchi maqolatning sarlavhasiga qiyos etish o`rinli bo`ladi. U yerda o`qiymiz: «Ishq o`ti ta`rifidakim, shu`lasi balo sahrosining lolalari va axgari balokash ko`ngul pargolalaridur va mehnat qaro shomi aning tutuni va bu shomning mushtariq kavkablari aning uchqunidurur». Quyidagi misralardagi hamohanglikka diqqat qilaylik. Alisher Navoiy: Oshiq ani bilki erur dardnok, Ham tili ham ko`ziyu ham ko`ngil pok. Orqasidin ishqni yuz g`am o`qub, Har girihi bir g`am oyog`in tugub. Dard yukidin bo`lubon xam qadi, Darddag`i «dol» aning hamqadi. Charx kibi jismi sarosar tugon, Mehnati shomig`a tonuq har tugon. Ko`ksi shigofi bo`lub otash fishon, Shom balosig`a sahardin nishon. Hirqatiy: Badan kondur, aning la`li muhabbat, Bu tandur kon, olur kim qilsa mehnat. Muhabbat odamiyning dur bahosi, Muhabbat bo`lsa yo`qtur intihosi. Na matlubdur agar yo`q bo`lsa tolib, Agar husni erur harchandi g`olib. «Hayratul abror»da Navoiy «Ishq ta`rifi...» maqolatida ishqi haqiqiyning qudratini ko`rsatish uchun «Shayxi Iroqiy Shomda husn sham`i gulin ko`rgach, parvonadek tutashqoni va shu`lasi inkor tikanlarin kuydurub munkirlar boshig`a oshqoni» hikoyatini keltiradi. Hirqatiy esa o`z asarida ishqi haqiqiyning shavq va iztiroblari haqidagi falsafiy-axloqiy qarashlarining bayonidan keyin uni quvvatlovchi «Sham va parvona» hamda «Gul va bulbul» hikoyatlarini keltiradi.

Ushbu hikoyatlardan birinchisi, ya`ni «Sham va parvona» nisbatan mo`jaz bo`lib, unda an`anaviy Sham va parvona obrazlari orqali muhabbatning otashnok kuchiga ofarinlar o`qiladi. «Sham va Parvona» dostonlari Sharqda ancha keng tarqalgan an`anaviy mavzularga asoslanadilar. Biz XUI asr turk shoiri Lomiiyning «Sham va Parvona» dostonini bilamiz. Bu mavzudagi asarlar boshqa adabiyotlarda ham uchraydi. Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» asaridagi «Sham va parvona» hikoyati esa shoirning o`z asarining markaziga qo`ygan muhabbat va mehnat temasini obrazli yoritish maqsadida keltirilgan kichik lavhadan iboratdir. Hirqatiy «Sham va Parvona» hikoyati orqali muhabbatning yolqinli kuchi va uning poyonsiz mehnat, mashaqqatlari haqidagi o`zining ijtimoiy-axloqiy qarashlariga bir misol keltirgan bo`ladi va mavzuni tadrijiy davom ettira borib navbatda «Gul va Bulbul» dostoniga ko`chadi. «Muhabbatnoma va mehnatkom» asaridagi «Sham va Parvona» hikoyati Hirqatiyning o`ziga xos mahoratidan darak beradi. Sharq poeziyasida kuylanib kelinishicha, sham qorong`u kechani yoritadi. Oshiqlarning suhbatiga oro beradi. Sham g`azallarda raqiblarning bazmiga nur taratib o`tirgan ma`shuqaga qiyos qilinadi. Biroq sham va parvona ma`jozan ma`shuqa va oshiq ramzi sifatida Sharq adabiyotida, shu jumladan, uyg`ur adabiyotida ham chuqur ildiz otgan obrazlarga aylangan. Bunga hayotning o`zida shamning maftunkor yog`dusi, parvonaning shu yog`duga o`zini qurbon qilishgacha bo`lgan fidoiyligi material bergan. Hirqatiy «Muhabbatnoma va mehnatkom» asarida ana shu an`anaviy obrazlarga murojaat qilar ekan, o`ziga xos talqinlar yaratishga harakat qiladi. Kunlardan birida tunda tashkil qilingan bir suhbat davrasini sham yoritib turar edi. Sham o`zini o`zi o`rtashi evaziga nur taratib davradagilarga hushvaqtlik baxsh etar edi. Lekin uning «otashu ob» ichidagi holatidan davradagilar butun g`ofil edilar. Demak, har kim o`z xaridorini, dardkashini, g`amguzorini topishi kerak edi. Shunday bo`ladi ham. Uzoqdan sham shu`lasini ko`rgan Parvona uning ustiga yetib keladi.

Binogoh bo`ldi bir Parvona paydo, U bo`ldi Shamning husniga shaydo. Shu shaydolik tufayli Parvona o`tga tashlanishga, hayot torlarini kuydirib yuborishga ham tayyor turar edi: Urup Sham o`tiga gohi qanotin, Uzoy dap dunyodin tori hayotin. Hirqatiy muhabbatning ana shunday qalbni o`rtovchi, jonni kuydiruvchi sharori borligini ta`kidlar ekan, nafis tasvirlar yaratadi: Bo`lib Parvona Sham o`tiga vosil, Quchub ma`shuq, etib maqsud hosil. Parvona otashin ishq yo`lida o`zini nobud qiladi. Sharoridin tushub Parvonag`a o`t, Muhabbat o`ti birla qo`ydi sovut. Hirqatiy Parvonaning fidoiyligi tasvirlarida g`oyat ta`sirchan obrazlar qo`llaydi: Kishi oshiq esa, o`tdin yonarmu, Aziz ma`shuqiga jonni ayormu. Unarmu don agar nam bo`lmasa yar, Cho`mib don bix urub bas ko`rsatar sar. Hirqatiy muhabbat va mehnatning hamdamligi haqidagi qarashlarini namoyish etish maqsadida keltirgan yuqoridagi jajji hikoyati bilan o`z kitobxonini muhabbat, shu muhabbatning sinovlari, visol onlarining fusunkor lahzalarini yanada kengroq reja asosida tasvirlagan yangi bir dostonni tinglashga tayyorlaydi. Bu «Muhabbatnoma va mehnatkom» asarining asosini tashkil qilgan «Gul va Bulbul» dostonidir. Gul va Bulbul vasfi Sharq xalqlari og`zaki ijodiyoti va yozma adabiyotining eng qadimgi mavzularidandir. Bu ikki nom oshiq va ma`shuqlarning ramziy obrazlari sifatida ham adabiyotda juda erta ishlana boshlagan va davrlarning o`tishi bilan yuzaga kelgan ko`plab asarlarning mavzui bo`lib qolgan. O`zbek adabiyotshunosi prof. V.Valixo`jayev o`zining o`zbek epik poeziyasi tarixiga

bag`ishlangan tadqiqotida to`g`ri ta`kidlaganidek, «Har bir muallif yaratgan «Gul va Bulbul»da o`ziga xos xususiyatlar, obrazlarni talqin etishda originallik ko`zga tashlanib turadi. Shu jihatdan qaraganda, bir xil nomlangan yoki qahramonlari o`xshash bo`lgan asarlarni tahlil qilishda, ana shu xususiyatlarni asar yaratilgan davr, avtor ko`zlagan maqsadni, uning adabiy estetik prinsiplari va umuman dunyoqarashini e`tiborga olish shart». Turkiy xalqlar adabiyotlarining ko`pida «Gul va Bulbul» dostonlarini uchratish mumkin. Unga yaqin Xaydar Xorazmiyning «Gul va Navro`z» dostonidir. Keyincha turkman adabiyotida Shobandaning (XUIII asr) «Gul va Bulbul», uyg`ur adabiyotida ham Hirqatiyning va Salohiylarning «Gul va Bulbul» manzumalari yuzaga keldi. Bu asarlar syujet qurilishi, obrazlarning tanlanishi jihatidan bir-biriga ma`lum darajada yaqin tursa-da, yuqorida ta`kidlanganidek, ularning har biri o`ziga xos bir badiiy olamdir. Shu sirada uyg`ur shoirlari qalamiga mansub «Gul va Bulbul» dostonlari, bir tomondan, Sharq adabiyotining gumanistik an`analari bilan yaqindan aloqadorligi, ikkinchi tomondan, uyg`ur xalqining tarixi, adabiyotida muhim bir hodisa sifatidagi xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. O`zbek adabiyotshunosligida «Gul va Bulbul» dostonlari haqida gap borganda bu mavzudagi to`ng`ich asar sifatida «Gul va Navro`z» dostoni qalamga olinadi. Keyincha yuzaga kelgan asarlar, jumladan, Salohiyning «Gul va Bulbul» dostoni Xaydarning «Gul va Navro`z»i bilan muqoyasa tahlil etilib, Salohiyning bu dostonning tema va obrazlaridan bahramand bo`lgani holda o`z asarida mustaqil yo`l tutganligi ta`kidlanadi. B.Valixo`jayev yuqorida eslangan monografiyasida uyg`ur shoiri Hirqatiyning «Gul va Bulbul» dostoniga ham qisqa to`xtaydi. Ayni paytda uning «Gul va Navro`z»dan talay tafovutlarga egaligini ham qayd etadi. Darhaqiqat, Hirqatiyning «Gul va Bulbul» dostonini kuzatganda, unda majoziy obrazlarni qo`llash jihatidan «Gul va Navro`z» bilan ma`lum bog`lanish borligi ko`zga tashlanadi. Ilmiy adabiyotlarda Hirqatiy asarini mavzu va obrazlar jihatidan Navoiy asarlariga yaqinligi haqida ham qaydlar mavjud. Uyg`ur adabiyotshunosi R.Qodiriy Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» asari bilan Navoiyning

«Farhod va Shirin» dostoni o`rtasidagi ohangdoshlik haqida so`z ochib bu holni uyg`ur shoirining ustod so`z ustasidan ilhomlanishi, deb juda to`g`ri ko`rsatgan edi. Lekin bizning nazarimizda, «Muhabbatnoma va mehnatkom» asarini faqat «Farhod va Shirin» an`analari bilan cheklash ikki shoir ijodiyoti o`rtalaridagi aloqalarni anchayin toraytirib qo`yadi. B.Valixo`jayev yuqorida nomlab o`tilgan tadqiqotida «Gul va Bulbul» tipidagi asarlarni masal-poema sifatida xarakterlaydi va «Gul va Navro`z», «Lisonut-tayr», «Husn va Dil» kabi asarlarni masal-poemaga yaxshi misol bo`la oladi» deb yozadi. Shunday ekan, Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida Navoiyning boshqa asarlari, jumladan, «Lisonut-tayr» dostoni an`analari haqida ham bahs etish mumkin bo`ladi. Afsuski, «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni uyg`ur adabiyoti tarixiga oid ishlarda, ayrim uyg`ur olimlarining maqolalarida qalamga olingan bo`lsa-da, u hali atroflicha tadqiq etilgan emas. Biz quyida dostonga oid bugungacha mavjud qarashlarni davom ettirganimiz holda, uning Navoiy ijodi bilan alohali jihatlariga kengroq to`xtashni maqsad qilib oldik. Zero, har qanday asarning tahlilida mavzu tarixini yetarli yoritmaslik shu asarning hamma g`oyaviy-badiiy fazilatlarini, demak, uning muallifi mahoratini atroflicha o`rganishga monilik qiladi. Gul va Bulbul. Bularning biri bahorning husnu latofati ramzi, ikkinchisi esa, maftunkor tabiat mo`jizasining kuychisidir. Bahorning kelishi, bahor yomg`iridan bahravar sabzalarning yerga alvon gilamlar to`shalganday tovlanishi «Devonu lug`otit turk»dan o`rin olgan she`rlarda ham kuylangan edi. Ko`klam ko`rkini Rabg`uziy ham, Lutfiy ham sertarovat misralarda kuylaganlar. Bahor kelishi bilan turfa gullarning ochilishi, unga maftun bulbulning xonishlarini Navoiy ayniqsa sermazmun va serjilo misralarda mahorat bilan tasvirlab beradi. Jahon bog`i ko`p dilkashdir,-deb yozadi Navoiy «Saddi Iskandariy» dostonida- bu bog`dagi giyohlar Chin tabiatini namoyish qilgani kabi u yerdagi har bir gul go`zallarni eslatadi. Olovday shu`la sochib turgan qizil gulni ko`rib bulbul bechora samandar kabi kuyib-yonadi. U yonib, shu`lalanib turgan gul emas, bulbul uyasiga tushgan o`tdir, yo`q, uyasiga emas joniga tushgan otashdir. Gul bilan bulbulning bir-biriga vobastaligi haqidagi bu tasvirlar bu mavzudagi

katta dostonlarning kurtagiday ko`zga tashlanadi. Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostonida Iskandar obrazi talqini davomida maxsus «Bulbul hikoyati kim...» deb boshlanuvchi kichik bob mavjud. U yerda hikoya qilinishicha, bir bog`da bulbul kuyib-yonib fig`on chekayotganida, bulbulni kuzatib turgan zog` yaqinlashib uni ezmalikda, sabotsizlikda ayblaydi va deydi: «Ey bulbul, sen bog`da bir oy jo`sh urib kuylab, o`n bir oy g`am-anduhda yurasan. Bu ishing uchun chaman gullaridan uyalmaysanmi?» Shunda bulbul ustki libosi kabi ichki olami ham qora bo`lgan qarg`aga qarata achchiq-achchiq so`zlab, uning og`zini tikib qo`ygandek bo`ladi. Bulbul o`zining qam-anduhlarining sababini izohlar ekan, chamanda gul bir oygina yuz ko`rsatadi va qayta bahor kelgunga qadar men o`n oy judolikka mahkumman. Oh-fig`onlarimning boisi shundandir. Ishq-muhabbatdan bexabar sen nimani ham anglar eding, deb aytadi. Bu javobdan qarg`a yanada qorayib ketadi va xomush qoladi. Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostonidagi bulbul qalbiga o`t solgan gul va gul shavqida hamisha navhakor bulbul haqidagi lavhalar bilan tanishganda, xususan u yerdagi bulbul va zog`ning savol-javobidan iborat hikoyatga quloq tutganda, Navoiyning bu tasvirlari bilan Hirqatiyning «Gul va Bulbul» dostoni o`rtasida mantiqiy bir bog`lanish borligiga qanoat hosil qilamiz. Shubhasiz, Hirqatiy turkiy tilidagi adabiyotda, jumladan, o`z ona tilidagi adabiyotda o`zigacha mavjud an`analar bilan ham tanish edi. Shoir xalq og`zaki ijodi asarlaridan ham ijobiy ta`sirlangan bo`lishi muqarrardir. Muhammad Imin Hirqatiyga yaqin bir davrda yashagan G`urbatiy taxallusli bir shoirning ham «Gul va Bulbul» nomi bilan doston yaratganligini shoir Salohiyning «Bulbul va Gul» dostoni muqaddimasida keltirilgan ma`lumotlar orqali bilamiz. Salohiy ana shu shoir asari haqida fikr yuritayotganda Bo`lib fayz bahori Koshg`ardin, Topib tab`im safo bu so`zlardin, Misralarini qo`llaydi. Shunga ko`ra yuqorida so`z borgan G`urbatiyni koshg`arlik uyg`ur shoiri deb hisoblashga asos bor. Muhammad Imin Hirqatiyning

esa, bu shoirga munosabati haqida yana qo`shimcha ma`lumotlar aniqlangunga qadar biror fikr aytish qiyindir. Shunday qilib, Hirqatiy o`z dostonida Sharq muhabbatnomalarining eng yaxshi an`analarini davom ettirgani holda Bulbul va Gul ramziy obrazlaridan foydalanib, o`zining jamiyat va tabiat hayotiga oid qarashlarini poetik tarzda ifodalanishni maqsad qilib oladi. Hirqatiyning «Gul va Bulbul» hikoyatidagi majoziy obrazlar XII asr fors-tojik adabiyotining yirik namoyandasi Farididdin Attorning «Mantiqut tayr», Navoiyning «Lisonut-tayr» dostonlarini ham esga soladi. Masalan, Bulbul obrazi Navoiyning «Lisonut-tayr» dostonida ham bor. O`z o`rnida shuni ham aytish joizki, Hirqatiyning «Gul va Bulbul» hikoyati, garchi ustodlarning asarlariga tutash holda majoziy obrazlardan tashkil topgan bo`lsa-da, uyg`ur shoirining dostonida majoziy obrazlar «Mantiqut-tayr» va «Lisonut-tayr»dan farqli ravishda muhabbat egalari sifatida harakat qiladilar. «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonining markaziy qahramonlari Bulbul va Gul uzoq davom etgan murakkab sevgi sarguzashtini boshdan kechiradilar. Sevgi, hijron, rashk sinovlaridan o`tadilar. Asarning tasavvufiy botiniy yo`nalishi ham o`ziga xosdir. Doston voqealari Bulbul, Gul va Sabo obrazlari o`rtasidagi munosabatlar asnosida rivojlanib boradi. Sabo-tongning orombaxsh shabadasi-Sharq adabiyotida oshiqning ma`shuqaga va o`z navbatida, ma`shuqaning sevgilisiga duoyu salomlarini yetkazish yo`lida vositachi rolini ado etib kelgan fidoyi, ramziy bir obraz sifatida shuhrat tutgandir. Saboga xitob Hofiz va Sa`diy, Lutfiy va Navoiy g`azallarida ko`p uchraydi. Furqatning «Saboga xitob» deb nomlangan maxsus masnaviy maktubi mavjuddir. Shunday qilib, dastlab lirik asarlarga kirib borgan Sabo asta- sekinlik bilan epik asarlarning qahramoni darajasiga ko`tarilgan. Jumladan, Sabo Gul va Bulbul obrazlari asosiy o`rinni tashkil qilgan asarlarning hammasida ishtirok etadi. Bu asarlardagi Sabo voqealar davomidagi g`oyaviy vazifaga ko`ra ko`pincha «Gul va Navro`z» dostonidagi Bulbul obraziga yaqin turadi. Ushbu asardagi Bulbul ramziy obrazi Navshod shahzodasi Navro`z va Farxor malikasi

Gulning muhabbat sarguzashti davomida Navro`z tomonida turib, oshiq- ma`shuqlar o`rtasida vositachilik qiladi. Jumladan, Navro`z tushida Gulni ko`rib, unga ko`ngil qo`yib, Farxorga izlab kelar ekan, qo`shiqchi Bulbul o`z vazifasini ado etadi. U Gulning huzuriga borib Navro`z nomidan g`azal o`qiydi. Navro`zning Gulga Bulbul orqali yo`llagan duoi- salomlari va sevgi tuyg`ulari izhoriga javob qaytarish uchun ko`pincha Gulning enagasi Savsan maydonga chiqadi. Hirqatiy dostonida esa, «Gul va Navro`z»dagi Bulbul obrazi vazifasini Sabo ado etadi. Shu o`rinda tabiiy bir savol tug`iladi. Hirqatiy asarida Bulbulning Gulga bo`lgan muhabbati mojarosi hikoyaning asosini tashkil etar ekan, Bulbulday hamishali Gul oshig`i nega o`zi Gulga to`g`ridan-to`g`ri murojaat etavermaydi? Bu olifta oshiqning gaplarini Gulga yetkazishda Sabo vositachilik qiladi. Menimcha, Hirqatiy o`zining «Muhabbatnoma va mehnatkom»dan o`rin olgan «Gul va Bulbul» hikoyatida an`anaviy ishqiy dostonlarda mustahkam o`rin olib kelgan oshiq-ma`shuqlar sarguzashtlarini bir-biriga bog`lab boruvchi, binobarin asar kompozitsiyasida ham muayyan o`ringa ega bo`lgan uchinchi obraz-vositachi obrazidan chekina olmagan. «Muhabbatnoma va mehnatkom» asaridan o`rin olgan va biz yuqorida to`xtab o`tganimiz «Sham va Parvona» hikoyatida bunday vositachi obraziga zarurat yo`q edi. Shopur (Navoiy), Bulbul (Xaydar) va Sabo (Hirqatiy) tipidagi obrazlar ko`pincha katta epik asarlarda uchraydi. Sabo obrazining an`anaviy manbalari haqida gapirganda, shuni ko`zda tutish kerak. Lekin Hirqatiy uni syujetda muhim o`ringa ega bo`lgan katta obraz sifatida ishlashga erishgan. Shu jihatdan qaraganda, Hirqatiy o`zining «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida Sabo obrazini epik qahramon darajasida ishlash bilan uyg`ur adabiyotini yangi bir obraz bilan boyitdi. Hirqatiyning «Gul va Bulbul» hikoyati tahlilini boshlashdan oldin Sabo obrazining manbalari, uning dostondagi o`rni xususidagi mulohazalarga maxsus to`xtashimizning boisi, asar voqeasi syujetda Sabo obrazining paydo bo`lishi bilan boshlanadi.

Sabo yaxshilik, ezgulik elchisidir. U subhi sodiqdan boshlab tog`u toshlarni, bog`u rog`larni, gulshanlarni kezadi. Odamlarning qalbiga orom bag`ishlaydi. Sharq xalqlari og`zaki ijodiyoti va yozma adabiyoti asarlarida kuylanganidek, oshiqlarning qalbini qalbiga bog`laydi. «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida ham ana shu an`anaga munosib o`rin berilgan. Sabo o`zining har galgi odati bo`yicha gulshanlarni kezib yurar ekan, bir turfa gullar bilan ziynat topgan bog`ning ustidan chiqib qoladi. Bu Gulshanning alvon gullari shu darajada go`zal va tarovatli ediki, bu orom bog`iga hamma havas qilsa arzirdi. Sabo bu bog`ning lolalari, gullarini tamosho qilib, qushlarning sho`xchang, biyron xonishlariga quloq tutishda davom qilar ekan, bir dam lotafat, zarofat ramzi bo`lgan Qizil gulga ko`zi tushib qoladi. Hamisha hammaga yaxshilikni, ezgulikni orzu qilib yurgan Sabo Qizil gulga yaqinlashib, unga kuzatuvchanlik bilan nazar tashlab, «bu gulga muhabbat yo`lida bir sodiq kerak ekan»-degan fikrga keladi. U Qizil gulga yaqinlashar ekan, senga munosib yor topajakman deb so`z beradi. Doston syujetida shu nuqtadan boshlab Gul obrazi paydo bo`ladi. Majozan benihoya go`zal, ayni paytda beqiyos iffat egasi bo`lgan Gul muhabbat timsolidir. Gul –gulshanda eng go`zal bo`lishiga qaramay, o`z ko`rkini ko`z-ko`z qilmaydi. Gul o`zi bilan o`zi mashg`ul. Tong otishi bilan beixtiyor o`zining g`uncha barglarini yoza boshlaydi. Ko`p o`tmay ular may bilan sarxush kishilardek o`zlarini har tomonga tashlay boshlaydilar. Sabo bu go`zallik xabarini olib yana bog`u rog`lar aro sayr etar ekan, bir manzilda to`da gullar va ularga parvona bo`lgan xushxon qushlarga ko`zi tushadi. Sabo shu yerda chah-chah otib, biron- biyron xonish qilayotgan Bulbulga ko`zi tushadi. Sabo ziyraklik bilan kuzatib biladiki, Bulbul shu yaqindagi Guliqahqaxga mayl bildirib, o`zidan beixtiyor bo`la boshlagan. Buni sezgan Sabo Bulbulga yaqinlashib, dunyoda nima ko`p, gul ko`p, chaman ko`p. Lekin «mahram» va «hamdam» topish juda qiyin. Bunday olijanob juft topish uchun zahmat dashtlarini uchib o`tish, vafo va sadoqat sinovlariga bardosh berish kerak deb aytadi. Unga o`zi qo`shni bir gulshanda ko`rib kelgan Qizilgulni ta`rif va tavsif etadi. Erur bisyor guli ra`nou zebo,

Qizilguldur bu gullar ichra yakto. Yana gullarda bo`lsa rang ila ro`y, Nazokatta Qizilgul turfa xushbo`y. Xalqda «chamanda gul ko`p bo`lgani bilan bulbulning sevgani qizilguldir» degan naql bor. Dostonda xuddi shunday voqea ro`y beradi. Bulbul Sabodan Qizilgulning ta`rifini eshitar ekan, Bulbulni Gulga, yoki Gulni Bulbulga osongina yetishtiraqolmaydi. Ikki o`rtada ya`ni Bulbul bilan Gul o`rtasida sinovlar boshlanadi. Sabo ularning bir-birlariga yo`llagan nomalarini yetkazib turadi. Hirqatiy «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonini masnaviyda yaratgan. Biroq asarda Bulbul va Gul o`rtasidagi nomalar g`azal uslubida bo`lib, Hirqatiyning g`azalnavislikda ham yaxshigina iqtidor egasi ekanligini ko`rsatadi. Dostonda voqealarni hikoya qiluvchi masnaviy qaysi bahrda bo`lsa, g`azallar ham asosan shu o`lchovda yaratilgandir. Shundan kelib chiqib «Muhabbatnoma va mehnatkom» masnaviysi musaddasi mahzuf (mafoiylun mafoiylun faulun) vaznida yozilgani kabi undan o`rin olgan g`azallar ham shu o`lchovdadir deb ayta olamiz. Hirqatiy dostonining asosini tashkil qilgan masnaviy va o`rni o`rni bilan qo`llangan g`azallarning shakliy xususiyatlari haqidagi masala maxsus diqqatni talab qiladi. Gap bu o`rinda asar voqealarining tadrijiy ravishda rivojlanib borishida Bulbul va Gul obrazlarining his-hayajonlari, sevgi va sadoqat kechinmalarini nihoyatda nafis ifodalab bergan nomalar xususida boradi. Bulbul Sabo orqali Gulning vasfini eshitar ekan, unga dil izhori sifatida g`azal tarzida noma yo`llaydi: Sening, ey Gul, kalomingni ishittim, Qizil o`ttak jamolingni ishittim. Adatsiz vazfing onglap man Sabodin, Jahondo yo`q misolingni ishittim. Suchuk bo`ldi mening jismimu jonim, O`shul dam shahdu bolingni ishittim. Sinoni ishq bu jonimg`a tagdi, Bu rang nozuk naholingni ishittim.

Bo`lub qul xizmiting qilmoqqa borsam, G`ulom istar xayolingni ishittim. Gul Bulbulning maktubidan g`oyat ta`sirlanib unga javob aytishga tutinadi. Gulning nomasi ham boshdan-oyoq oshiqona bo`lib, uyg`ur adabiyotidagi an`anaviy g`azallar tematikasi, obrazlar sistemasi asosiga qurilgandir. Lekin Hirqatiyning Gul va Bulbul obrazlari ma`naviy olamini yoritishga bag`ishlangan g`azallar o`zida nomalarga xos xususiyatlarni ifodalab keladi. Masalan, Bulbulning nomasi muhabbatli dil izhoridan iborat bo`lsa, gulning maktubi shu muhabbat tug`yoniga munosib bir javob tarzidadir. Gulning Bulbulga javob nomasida shu hol yaqqol ko`zga tashalanadi: Dedi Gul: Onglidim vasfingni Bulbul, Necha bo`ldim muakkal songo man qul. Eshit nomamni, kal, andisha qilmoy, Umiding toridin bo`ynumdadur g`ul... Mani dap san kelur arsang bu yarga, Fido aylay dilu jonimni bilkul. Shu o`rinda bulbul va Gul o`rtalaridagi nomalarning «Gul va Navro`z» dostonidagi oshiq va ma`shuqlarning maktublariga yaqinligi haqida gapirish mumkin bo`ladi. To`g`ri, Navro`z va Gulning o`zaro nomalari o`ziga xos bir tarzda qurilgandi. Dostonda biz «Bulbul Navro`z tilidin g`azal o`qig`oni» kab ifodalarga duch kelsak-da, asarda biror o`rinda masnaviydan chekinish ko`zga tashlanmaydi. Demak, u yerda «g`azal» iborasi qo`yilgan bo`lsa-da, noma masnaviy yo`li bilan beriladi. Hirqatiy dostonida esa, g`azallar o`z mazmuni va shakliy xususiyati bilan g`azaldir. Lekin ular g`oyaviy yo`nalishi bilan har ikki asarda ham oshiqlar o`rtasidagi yozishmalar bo`lib qolaveradilar. Bu jihatdan ularni XIU-XU asrlar adabiyotida keng o`rin olgan «Muhabbatnoma» (Xorazmiy), «Dahnoma» (Amiriy) asarlariga qiyos qilish mumkin. Bu nomalarda sevishganlarning bir-birlaridan vafo umidi, vasl ishtiyoqi, javobsiz qolgan sevgi tuyg`usi uchun ta`na-tazarrular va boshqa kechinmalar shalolasi rang-barang dilkash tasvirlar vositasida ifoda etiladi. Dostonlarda esa, epiklik yetakchi o`rin tutishi bilan bog`liq holda lirik personajlar

odatdagi tadrijiy harakatda bo`lgan shaxslarning timsoli sifatida harakat qiladilar. Ular bir-biri bilan bevosita to`qnashadi. Ularning o`rtalaridagi nomalar esa shu qahramonlarning sarguzashtlari tafsilotlari doirasida bo`ladi. Hirqatiy dostonida Bulbul Saboning rahnamoligi bilan Gulning qoshiga kelar ekan, ular bir-birlarini sadoqat bobida sinashga tutinadilar. Gulning sinovchan so`zlariga Bulbul «Seni deb diyorimdin kechibman», «jonizorimdin kechibman», «yo`lingda ixtiyorimdin kechibman» deb fidoiylik bilan javob beradi. Hirqatiy dostonidagi Bulbulning bu so`zlari bir qadar «Gul va Navro`z» dostonidagi Navro`z g`azallarini esga soladi. Navro`z Navshoddan Gulni izlab Farxorga kelar ekan, unga qarata: «Yonar o`i ichra o`rtab xonlig`imni, qulung bo`ldum quyub sultonlig`imni», «Agarchi shoh edim, emdi gadoman», «g`aribliq dardi birla mubtaloman», deb aytadi. Sevishganlar o`rtalaridagi maktublarda Hirqatiy Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi yozishmalardan ham bahramand bo`lgani shubhasizdir. «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida Hirqatiyning Navoiyning «Farhod va Shirin» dostoniga katta so`z san`ati asari sifatida qarab, undagi ustoz mahorat maktabidan bahramand bo`lganligini doston hikoyasi davomida yana qator lavhalarda kuzatish mumkin. Shulardan biri – Bulbul bilan Gul o`rtasida uzoq davom etgan savol-javoblardan iborat aytishuvdir. Sabo o`z sayohatlari davomida gulshanda Qizilgul bilan tanishar ekan, u yerdan chiqib Bulbul oshyon qurgan chamanga boradi va unga Qizilgul haqida gapirib beradi. Bulbul Sabodan eshitgan ta`rif-tavsiflarga mahliyo bo`lib tezda yo`lga chiqa qolmaydi. U oldin Gulning – xohish irodasini bilmoqchi bo`ladi. Gulning samimiy gaplarini eshitgandan keyingina uning huzuriga yo`lga chiqadi. Hirqatiyning hikoya qilishicha, Gul ham dabdurustdan Bulbulga inon-ixtiyorini berib qo`ymaydi. Ularning dastlabki uchrashuvlari jiddiy, lekin samimiy savol-javoblar bilan kechadi. Shu asnoda sevishganlar bir-birlarini yaqindan bila boshlaydilar. Muhabbat yuksak sinovdan o`tadi. Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida savol-javob epizodi Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidagi Farhod va Xusrav savol-javoblarining ta`siri ostida yozilganligi ravshan anglashiladi. Hirqatiy asarida bunday savol-

javoblar ikki o`rinda uchraydi. Ulardan biri dastlab Sabo Bulbul yashayotgan gulzorga borganda ro`y beradi. Bulbulning chamandagi hushilhom, biroq oshiqona xonishlarini eshitgan Sabo uni uzoq savolga tutadi. Bu manzarani jonlantirishda Hirqatiy Navoiy dostonidagi aytishuvning tashqi monandliginigina emas, shu bilan birga mazmun ohangdoshligini ham saqlab qolishga, ayni paytda original go`zal bir manzara yaratishga harakat qilgan va bunga erishgan. Ma`lumki, Navoiy dostonida Xusravning birinchi savoli Farhodning vatani, makonini so`rashdan iborat bo`ladi: Dedi: Qaydinsen, ey majnuni gumroh? Farhod Xusravning bu savoliga «ahmoq bo`lmasang shunday savol berarmiding» deganday zaharxanda bilan javob beradi: Dedi: Majnun vatandin qayda ogoh. «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida ham Saboning Bulbulga dastlabki savoli Navoiy talqinlariga hamohangdir: Dedi: Qaydin bo`lursan, murg`i xushxon? Bulbulning javobi ham Navoiychadir: Dedi Bulbul: Makonim armas ayon. Quyidagi muqoyasa ham har ikki asar o`rtasidagi yaqinlikni ko`rsatuvchi muhim dalillardir. Navoiyda: Dedikim, ishq o`tidin de fasona, Dedi: kuymay kishi topmas nishona. Hirqatiyda: Dedi: Sharh aylagil holing xarobi, Dedi: Ishq o`tidin bog`rim kabobi. Navoiyda: Dedi: Bu ishqdin inkor qilg`il, Dedi: Bu so`zni istig`for qilg`il. Hirqatiyda: Dedi: Bu ishq o`tin jondin o`churgil,

Dedi: Bu so`zni ko`nglungdin kechurgil. Navoiyda: Dedi: Qay chog`din o`lding ishq aro mast, Dedi: Ruh ermas erdi tanga payvast. Hirqatiy: Dedi: Sharhat may paymonasidin, Dedi: Ichtim azal mayxonasidin. Bu lavhalardagi farq shundaki, agar Navoiyning dostonida bir-biri bilan har tomonlama muholifatda bo`lgan kuchlar to`qnashsa, ular ot ustida turgan qilichbozlardek bir-birlariga sira yon bermay so`z tig`i bilan hamlada davom etsalar, Hirqatiy dostonida Sabo savol-javob asnosida Bulbulning sirri asroridan yaqindan boxabar bo`ladi. Shunga ko`ra, ular o`rtasidagi savol-javoblar ham ko`pincha nazokatli so`zlar bilan davom qiladi. Masalan, Saboning ...Na vajhdin aylarsan afg`on.- degan so`rog`iga Bulbul ...Bir gul uchun bog`rim mening qon, deb javob beradi. Sabo Bulbulga qarata: ... Ay qush, manga vasping bayon et, degan so`rog`iga Bulbul: ... Chehrimni ko`r, sirrim ayon et,- deb xalqning «rang ko`r, hol so`r» iborasiga ishora qiladi. Hirqatiy dostonidagi Bulbul bilan Sabo o`rtasidagi quyidagi misralar oshiqlarning dardlashuvidek taassurot qoldiradi. Jumladan, Saboning bulbulga qarata: -sening darding olamni o`rtaydi, tushkin holingni menga tushuntiribroq gapirgin,- degan so`rog`iga- sen bilag`onlik bilan gapirding, bag`rim ishq o`ti bilan kabobdir, - deb javob beradi. Hirqatiy o`z qahramonlarining ma`naviy olamlarini ochib beradigan sodda, ayni vaqtda favqulodda poetik tafsilotlar topadi va bu bilan savol-javobning ta`sir

kuchini ham, uning badiiy zalvorini ham oshiradi. Shu jihatdan quyidagi misralar nihoyatda xarakterlidir. Sabo Dedi: Oy xasta, holing ne kechadur. Bulbul Dedi: G`amdin mongo kunduz kechadur. Sabo o`zini bilmaslikka solib yana savol qiladi: Dedi: Joningga bu o`tni na yoqti. Bulbul ham vaqtni g`animat bilib muddaoga ko`chadi: Dedi: Bu ko`z binogoh Gulga baqti. Sabo Bulbulning ustki ko`rinishiga ishora qilib aytadi: Dedi: Na vajhdin ko`kdur bu paykar. Unga Bulbul ham nihoyatda topag`onlik bilan javob qiladi: Dedi: O`tdur ichim, bil, toshim axgar. Dostonda shu aytishuv lavhalarida quyidagi xarakterli misralarga ko`zimiz tushadi: Dedi: Jisming nadindur pech tobi, Dedi: Jonimdadur mehnat sharobi. Dedi: Kuydurdi ta`siri fig`oning, Dedi: Ishq o`tidindur asli oning. Yuqoridagi parchada «jismdagi pechu tob jondagi mehnat azobi tufaylidir, fig`onning kuydiruvchi ta`sir kuchi ishq o`ti sabablidir» deyilishi Hirqatiyning butun doston ruhiga singdirilgan «Muhabbatnoma va mehnatkom» so`zlarining mazmunini yanada yorqinroq ochishga xizmat qiladi. «Muhabbatnoma va mehnatkom» asaridagi ikkinchi aytishuv bevosita Gul bilan Bulbul o`rtasida bo`lib o`tadi. Ilgari Guliqahqah va boshqa gullarga oshiq bo`lib, ularni vasf etib yurgan Bulbul chinakam oshiqlikning kayfiyatini endigina seza boshlaydi. Quyidagi misralarda shu hol ko`zga tashlanadi: Dedi: Nadin bo`luptur rangi zarding,

Dedi: Jonimni o`rtar ishq darding, Dedi: Nadin tushukdur jismi zoring, Dedi: Sanchildi har dam tanga xoring. Savol-javob asnosidagi: Dedi: Nadin parishon bo`ldi holing, Dedi: No`sh atmayin shirin zuloling,- Deyiilishi va Gulning «nega ko`z yoshlaring la`lga o`xshab qontalash» degan savoliga bulbulning «chunki jigarim qondur» deb javob berishi Bulbulning hayotning nafosat guliga oshiqligi belgisi bo`lib qolgan ramzlarda shoir botiniy mazmun bilan ollohga bo`lgan buyuk ishqning zavq va mashaqqatini kuylaydi. Biz bu haqda Hirqatiy dostonining muqaddima bobida muhabbat mehnati haqida bayon qilingan fikrlarga tayanib mulohaza yuritgan edik. Ushbu o`rinda yana o`sha mulohazani o`rtaga qo`yamiz. Hirqatiy dostonining g`oyaviy mundarijasi haqida gapirganda, bu holatlarni qayd etmaslik asarga bir tomonlama yondashuv bo`ladi. Hirqatiy o`z asari voqealari davomida bu masalalarga diqqat qilishni ham ustoz Navoiydan o`rgandi. Bu xususda Navoiydagi- Dedi: Qay chog`din o`lding ishq aro mast, Dedi: ruh ermas erdi tanga payvast, Misralarining Hirqatiyning – Dedi: Sharh at may paymonasidin, Dedi: Ichtim azal mayxonasidin Bayti bilan yuqorida ham eslangan muqoyasasi yaxshi misol bo`la oladi. Yuqoridagi chekinishlardan keyin yana asar voqealari tizmasining tahliliga o`tamiz. Aslini olganda, yuqorida Sabo va Bulbul, Gul va Bulbul o`rtalaridagi aytishuvdan kelib chiqib o`rtaga tashlangan fikr-mulohazalar mavzudan chekinish emas, balki dostonda muallif tomonidan ilgari surilgan g`oyaviy niyatni ravshanlashtirish, uni sharhlashdan iboratdir. Zotan, doston hikoyasining rivojlanib borishi ham shu fikrni asoslashga xizmat qiladi. Doston voqealarining keyingi oqimidan ma`lum bo`lishicha, Bulbulning chin oshiqligi, o`z ishqida fidoiyligini anglagan Gul unga xayrixohlik bilan qaray

boshlaydi. Bulbulni «mehribonim» deb ataydi. Ikki o`rtada ahdlashuvlar boshlanadi. Lekin ko`p o`tmay Bulbulning qo`nimsizligi, qiyinchiliklar oldida ojizligi bilinib qoladi. U Qizilgulning tikonini bahona qilib, uning huzuridan ketib qoladi. «Zimiston ko`rmagan bulbul qizilgul qadriga yetmas» degan maqol mazmunidagi holat ro`y beradi. Gulga yetishmakning o`zi mashaqqat. Endi uning tikani zamhmatlariga bardosh bermagan bulbul haqiqiy oshiq emas, bulhavasdir. Bulbulning o`zini bunday tutishi, uning hatti-harakatidagi yengiltaklik Gulni qattiq ranjitadi. O`rtada ginaxonliklar boshlanadi. Bir-birini kamsitadigan gaplar bo`lib o`tadi. Mana shu o`ta ziddiyatli, ko`ngilni o`rtovchi judolik damlarida Sabo yana voqeaga aralashadi. Bulbul bilan Gulni yengil-yelpi havaslardan voz kechishga, fidoyi oshiqlik yo`lida qiyinchiliklarga bardosh berishga da`vat etadi. Saboning pandu nasihatlari va o`rni bilan «do`st achitib gapiradi» mazmunidagi xitoblaridan xijolat chekkan Bulbul yana Gulning oldiga qaytib keladi. Bulbulning Qizilgul huzuriga qaytib kelib arzu niyozlarida sevgiga e`tiqod, muvaqqat araz va adashish uchun pushaymon, vasl onlari uchun jonfidolilik anglashilib turar edi. Bulbulning shu onlardagi arznomasi bevosita Navoiy dostonidagi Farhod va Shirin maktublarini eslatib turadi. Gulning yurak xitoblariga quloq tutaylik: Dedi: Ay bulbuli zorim, nechuksan, Firoq ilkida afgorim, nechuksan? Mongo arding jahonda yori dildor, Jamolim ba`iga arding xaridor. Firoq ichra sening holing na kechti, G`amim birla mahu soling na kechti. Bulbulning quyidagi so`zlari Farhodonadir: Kecha-kunduz qilip hajringda zori, Ko`ngulning yo`q edi sabru qarori. Xiyoling tig` urub, jondin eqib qon, Nazargohimga bo`ldi ul guliston.

Mongo sandin bo`lak jonon kerakmas, Bu ko`nglum taxtiga sulton kerakmas. Oyog`ing tuprig`i guhardin ortuq, G`aming zahri mongo kavsardin ortuq. Doston Bulbul va Gulning hijron kunlaridan keyingi xushbaxt damlari tasvirlari bilan yakunlanadi. Bulbulning butun Sharq poeziyasida gulning fidoyi oshiqi sifatida kuylanib kelingani, ishqiy-romantik dostonlarning qahramonlarini bulbulga o`xshatishi chuqur tomir otgan an`anadir. Lekin o`sha gulga oshiq bo`lib, uning boshida tongni kutib oluvchi sayroqi bulbulga til ato qilinganida, u o`z ma`shuqasi gul huzurida qalbini qanday yozar edi, nimalar der edi, sevgi hasratlarini, visol zavqlarini qanday ifoda etar edi? Sharq adiblari bulbulning majoziy obrazini yaratib, uning qalbiga tarjimonlik qildilar. Agar Haydarning «Gul va Navro`z» dostonida bulbul obrazi odamiylik sha`nini baland tutib, xayrli ishlarga o`zini baxshida qilgan bir fidoyi do`st sifatida harakat qilsa, keyincha u «Gul va Bulbul» kabi asarlarda markaziy qahramon sifatida gavdalana boshladi. Iste`dodli uyg`ur shoiri Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida ma`lum ma`noda tadrijiy takomillashuv yo`lini bosib o`tadi. Kitobxon dastlab uni o`zi makon qurgan chamandagi Guliqahqahga maftun bir holda uchratadi. Bulbul Guliqahqahni gullarning shohi deb tushunadi, uning ko`rkini eng a`lo deb biladi. U Sabo bilan uchrashgandan keyingina chamanning eng go`zal va muattar guli Qizilgul ekanligiga qanoat hosil qiladi. Shunga qaramay, Qizilgul bilan dastlabki muloqot paytlarida uning qadriga yetmaydi. Nazokatli Qizilgulning nozu tag`ofullarini, yanada aniqroq aytganda, muhabbatning mehnatini ko`tarishga ojizlik qiladi. Biroq, voqealar davomida Qizilgulga bo`lgan muhabbat Bulbulni qayta tarbiyalaydi. Muhabbatning mehnati uni yuksak maqsadlar sari yo`naltiradi: Dedikim gulga: Ey ruxsori otash, Boshingdan o`rgulay, ey nutqi dilkash. Maning san ikki olam dilnavozim, Sening uchun durur so`zu gudozim.

Saning darding manga darmondin ortuq, Saning o`lturganingdur jondin ortuq. Hirqatiy Bulbul obrazini yaratar ekan, ishq otashida o`rtanib, oshiqlik taronalarini kuylash uning hayotining mazmunidir, degan g`oyani badiiy rangin tasvirlar orqali gavdalantirishga harakat qiladi. Shoir Bulbulning kulrang tanasiga ishora qilib, uning ichida olv, cho`g` bor, yuzasi, tanasi shu cho`g` ustidagi kuldir deb aytadi. Qur`on va Injil kitoblarida aytilishicha, Dovud payg`ambar juda baland va shirali ovoz egasi bo`lgan. U o`ziga olloh tomonidan yuborilgan «Zabur» kitobini o`qigan paytida uchib ketayotgan qushlar ham hushdan ketib yiqilar ekan. Hirqatiy bir o`rinda Bulbul tilidan shu Dovud va uning yoqimli ovozini eslaydi. Bulbul Gulga o`z sevgi hislarini bayon qilar ekan, ishim seni deb kuylash, nola qilishdir. Men shu Dovud sozim bilan jahon xalqini suv qilib eritmoqdamanu, sening ko`ngling yumshamaydi, deb zorlanadi. Dostondagi bu tafsilotlar kitobxon ko`zi o`ngida Bulbul obrazining yorqin jonlanishiga xizmat qiladi. Qizilgul go`zal ma`shuqa timsolidir. Hirqatiy uning go`zal va zeboligini tasvirlashga alohida ahamiyat bergan.Biroq Qizilgul ma`naviy olami bilan ham go`zal, ham zebo edi. Yuqorida eslangan bulbul bilan savol-javoblarida uning iffatni baland tutib, aql va tadbir bilan ish tutishi, Bulbulning sevgi hislarini qadrlay bilishi ayon bo`ladi. Gulning o`z qalbini o`zi ochishi, yashirin his- tuyg`ularini sevgilisiga to`kib solishi uni «Gul va Navro`z» dagi Gul va «Farhod va Shirin» dostonidagi Shirin obraziga ma`lum darajada yaqinlashtiradi. «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida tasvirlanishicha, Gul Bulbul bilan Sabo vositasida uchrashib keyincha o`rtada arazlashuvlar, ketib qolishu qaytib kelishlar ro`y bergan paytlarida chuqur mushohada bilan ish tutadi. Ikki o`rtada bo`lib o`tgan voqealar uchun faqat Bulbulninggina emas, o`zini ham aybdor deb biladi. U Bulbulga yozgan nomasida «qoshimda bo`lgan vaqtlaringda qadringga yetmadim, arzimni eshit, menga bo`lgan ginalaringni unut» deb arz qiladi. Davom qilib, «sen gulshanga kelib may ichmoqchi bo`lsang, men senga soqiylik qilay» deb umid so`zlarini aytadi.

Shu tarzda Hirqatiy o`z dostonida Bulbul va Gul obrazlarini ularning ruhiy dunyolari tasvirlari orqali gavdalantirish yo`lidan boradi. Sabo obrazi haqida ham shuni aytish kerak bo`ladi. Shunday qilib, Hirqatiy o`zining «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida Bulbul va Gul obrazlari o`rtasidagi muhabbat sarguzashti tasviri orqali yuksak axloqiy fazilatlarni tarannum etdi. Sevgi va sadoqatni, do`stlikda fidoiylikni ulug`ladi. Shoir o`z asari markaziga muhabbat olamining mehnat va mashaqqatlardan iborat sinovlariga bardosh berish, bu yo`ldagi to`siq va devonlarni chidam va sabot bilan yengib o`tish zarurligi g`oyasini qo`yadi. Bu g`oyaviy niyat uyg`ur xalqining XUII asrdagi hayoti sharoitida g`oyat muhim edi. Zero, Bulbul ham, Gul ham o`zlarining yuksak maqsadlar yo`lidagi sayi- harakatlari bilan, ya`ni ezgulikni qadrlashlari, yaxshilik tomon, yuksak axloq va fazilatlar tomon intilishlari bilan kitobxonlar uchun ibratli edi. Hirqatiy «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida ana shu hayotiy g`oyalarni rang- barang obrazlar vositasida ifodalab berishda Navoiyning «Xamsa» dostonlaridan foydalandi. Navoiy mahoratidan madad oldi. Ayni paytda, «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonida an`analarga katta e`tiqod bilan qaragan Hirqatiyning ijodiy izlanishlari samarasi bo`lgan original qalami qudrati yaqqol ko`zga tashlanib turadi. Shoir doston ustidagi ishi va izlanishlarida Navoiy an`analari bilan bir qatorda uyg`ur xalq og`zaki ijodiyoti motivlaridan ham unumli foydalandi. Uyg`ur adabiyotini o`lmas majoziy obrazlar bilan boyitdi. Majoziy obrazlar sistemasiga ega bo`lgan dostonchilikning taraqqiyotiga munosib hissa qo`shdi. Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni xususida fikr yuritar ekanmiz, bu o`rinda uyg`ur adabiyotida shu nom bilan ma`lum bo`lgan boshqa asarlar ham diqqatni tortadi. Filologiya fanlari nomzodi R.Qodiriy o`zining «Adabiy meros» majmuasida chop etilgan «Uyg`ur adabiyotida Navoiy an`analari» maqolasida XUII asrda yashab ijod etgan uyg`ur shoiri Salohiyning «Gul va Bulbul» dostoni haqida fikr yuritadi va kitobxon diqqatini bu asarda Navoiy an`analirining davom ettirilishi masalasiga tortadi. Biroq bugungi kunda fanga uyg`ur adabiyotida XUII asrda yashagan Salohiy taxallusli uyg`ur shoiri noma`lum

bo`lib qolmoqda. Balki hurmatli olimimiz 1740 yilda yaratilgan «Bulbul va Gul» dostonining muallifi Salohiyni ko`zda tutayotgandir. Zotan, XUIII asrning o`rtalarida yashab ijod etgan va o`zidan keyin «Bulbul va Gul» dostonini meros qilib qoldirgan Salohiy uyg`ur va o`zbek adabiyotshunoslari uchun tanishdir. Salohiyning «Gul va Bulbul» dostoni Sharqiy Turkistonning Urumchi shahrida nashr etiladigan «Buloq» jurnalining 1985 yil 15-soni orqali uyg`ur kitobxonlariga ma`lumdir. Asarni Abdurashid Islomiy chop ettirgan. Noshir doston matniga yozgan so`zboshisida «Men ushbu «Gul va Bulbul» dostonini keng kitobxonlarimizga tanishtirishni va undan til va adabiyot tadqiqoti ishlari bilan shug`ullanuvchi mutaxassislar va o`qituvchilarimizning foydalanishini umid qilib nashrga tayyorladim», deb yozadi. Uyg`ur adabiyotshunoslari V.G`o`pur va A.Husayn «Uyg`ur klassik adabiyoti tezislari» asarida Salohiyning ismi Mulla A`lam bo`lib, uning Oqsu viloyatining Shahyor nohiyasidan ekanligini xabar qiladilar. Biz shu o`rinda ilmiy jamoatchilikning diqqatini Salohiy va uning «Bulbul va Gul» dostoni xususidagi muhim bir masalaga qaratmoqchimiz. Gap shundaki, Salohiyni uyg`ur shoirlari o`z shoirlari qatorida sanab, «Gul va Bulbul»ning nashrlarini amalga oshirganlari kabi o`zbek adabiyotshunosligida Salohiy o`zbek shoiri sifatida o`rganiladi. Garchi uyg`ur adabiyotshunoslari V.G`o`pur va A.Husayn Salohiyning ismi Mulla A`lam ekanligini qayd etsalar-da, o`zbek adabiyotshunosi B.Valixo`jayev shoirning ismining Salohiddin bo`lganligini, uning tojik tilida ham she`rlar, dostonlar yaratganligini tasdiq etadi. Uyg`ur ilmiy adabiyotlarida uning Oqsudan ekanligi aytilsa, B.Valixo`jayev shoirni Buxoroda yashab ijod etganligini qayd qiladi. Salohiyning «Bulbul va Gul» dostonidan parchalar «O`zbek adabiyoti» xrestomatiyasi, «O`zbek adabiyoti» majmualaridan o`rin olgan. Manba masalasiga kelsak, uyg`ur va o`zbek olimlari ayri-ayri tilga olayotgan doston matni bittadir. Filologiya fanlari doktori X.Rasulov o`z tadqiqotlarida dostonning O`zR FA SHI fondida saqlanayotgan bir necha qo`lyozmalari tasnifini bergan. Bu manbalardagi doston matni Urumchida chiqadigan «Buloq» jurnali matni bilan aynandir. Ana shu ma`lumotlar asosida

uyg`ur va o`zbek adabiyotlarida so`z borayotgan Salohiy bir shaxs va doston nashrlari ham aynan bir matnning turli manbalarida amalga oshirilgan nusxalari deb atashga asos beradi. Lekin har holda bu keyincha ham diqqat va jiddiy tadqiqot talab qiladigan masaladir. Sharq xalqlari, shu jumladan forslar va tojiklarda, shu sirada turkiy xalqlarda ham shunday shoirlar borki, ular tavallud va yashash joyi, qaysi bir adabiy muhitga alohadorligi, ijod muhitining jug`rofiyasi jihatidan bir vaqtning o`zida ikki xalqqa, ikki xalq adabiyotiga mansub bo`ladilar. Masalan, Firdavsiy, Hofiz forslarning ham, tojiklarning ham shoiridir. Bugungi til ifodasi bilan aytganda, fors-tojik shoirlaridir. XUIII asrda yashab ijod etgan Andalib esa o`zbeklarning ham, turkmanlarning ham shoiridir. Sadriddin Ayniy-chi? U tojik va o`zbek xalqlarining buyuk adibi. Bizningcha, XUIII asrning ko`zga ko`ringan turkigo`y shoiri Salohiyga ham uyg`ur va o`zbek xalqlarining adabiyotiga teng xizmat qilgan shoir sifatida qarashimiz maqbul ko`rinadi. Bizning shoir Salohiy va uning «Gul va Bulbul» dostoniga ko`ra qiziqish bilan qarashimizning boisi, uni o`zbek adabiyotidan ajratib olish emas yoki zo`rlab uyg`urlashtirish ham emas. Biz uni ikki qardosh xalqning, ya`ni uyg`ur va o`zbek xalqlarining teng shoiri deb atadik. Yana tarix o`z vaqti bilan bu xususda o`z fikrini aytadi, albatta. Salohiy va u yaratgan dostonning biri gul va biri bulbul bo`lgan ikki xalq merosi bo`lib qolishi nihoyatda farahlidir. Hamma gap shundaki, biz tadqiqotimiz mavzui taqozosi bilan uyg`ur adabiyotida Navoiy an`analarining o`rni xususida so`z yuritar ekanmiz, Salohiyning dostonida ham Navoiyning «Farhod va Shirin» hamda «Lisonut-tayr» dostonlari an`analariga diqqat qilinganligini, ularni ijodiy davom ettirganligini kuzatamiz. Jumladan, Salohiyning «Bulbul va Gul» dostonidagi Bulbul va Gul obrazlari o`rtasida uzoq davom etgan sevgi sarguzashti, o`zaro xabarlashuv, muloqotlar, savol-javoblar «Farhod va Shirin» an`analari ta`sirini ko`rsatsa, Bulbulning Humoyon, Tovus, Kabk, Hudhud kabi qushlar bilan mubohasalari bevosita Navoiyning «Lisonut-tayr» dostoni g`oyaviy motivlari bilan aloqadordir. Xulosada Salohiyning, XII asr fors-tojik adabiyotining atoqli namoyandalaridan biri Firididdin Attorning «Mantiqut-tayr»,

Navoiyning «Lisonut-tayr» asarlari bilan yaqindan tanish bo`lgan va ustozlarning so`fiyona qarashlaridan ta`sirlangani holda «Bulbul va Gul» dostonini yaratgan deyishga hamma asos bor. Zero, dostonda Gul bilan Bulbulning bevosita hikoyatlaridan tashqari Bulbulning sakkiz qush bilan muloqoti, munozarasi «Lisonut-tayr» yo`nalishiga muvofiqdir. Salohiyning dostoni «ma`lum darajada so`fiyona falsafa bilan sug`orilgan bo`lganligi uchun obrazlardagi allegoriya kuchli». Salohiyning «Bulbul va Gul» dostoni o`z mundarijasidagi ana shu xususiyatlari bilan Hirqatiyning dostonidan farq qiladi. Bu har bir yangi davr ijodkorining an`anaviy syujet, mavzu va obrazlardan ijodiy foydalanib, yangi- yangi g`oyaviy maqsad ifodasi bo`lgan asarlar yaratish yo`lida izlanishlarini ko`rsatar, ularning o`ziga xos mahorat darajasidan xabar berar edi.

O'xshashlar

Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достони

Xorazmiy Muhabbatnoma asari

“Xorazmiy va uning «Muhabbatnoma» asari

Lisоnut – tаyr dostoni

Saddi iskandariy dostoni