Xalq qo’shiqlari – lirik janr sifatida. Xalq qo’shiqlarining tasnifi va badiiy xususiyatlari.

Xalq qo’shiqlari – lirik janr sifatida. Xalq qo’shiqlarining tasnifi va badiiy xususiyatlari.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.1494140625 KB

Ko'chirib olish

Xalq qo’shiqlari – lirik janr sifatida. Xalq qo’shiqlarining tasnifi va badiiy xususiyatlari. Reja: 1. Xalq og’zaki ijodi janrlari tasnifi. 2. Xalq qo’shiqlari va ularning turlari haqida ma`lumot. 3. Mehnat qo’shiqlari (Qo’shchi qo’shig’i, O’rim qo’shig’i, Ho’p-xayda qo’shig’i, yorg’ichoq qo’shig’i, Sog’im qo’shig’i, Hunarmandchilik qo’shig’i). 4. Mavsum-marosim va urf-odat qo’shiqlari (Alla, Sus xotin, Lapar, O’lan, Yig’i-yo’qlovlar, Termalar).

Janrlar tasnifi, qo’shiqlar va ularning turlari, mehnat, mavsum, marosim qo’shiqlari. O’zbek xalq og’zaki ijodi janrlari va xalq qo’shiqlari haqida talabalarga ma`lumot berish. Ko’rgazmali o’quv qurollari, qadimiy afsona va rivoyatlarga ishlangan rasmlar (SHiroq, To’maris, Rustam). An`anaviy ma`ruza, suhbat, qisqa test savollari. Badiiy adabiyotda bo’lganidek, fol’klor asarlari ham tuzilishi va g’oyaviy-badiiy xususiyatlarga ko’ra, o’zaro o’xshash hamda farqli tomonlarga ega bo’lib, muayyan gruppalarni tashkil etadilar. Bunday farqli va o’xshash tomonlarni ko’rsatish uchun fanda adabiy turlar va janrlar terminlari qo’llaniladi. Adabiy tur va janrlar hayotni badiiy tasvirlash shakli sifatida tarixan shakllangan bo’lib, ularning paydo bo’lishi, taraqqiyoti, o’rin almashishi va inqirozi adabiyot va fol’klor tarixida etakchi jarayon hisoblanadi. Adabiyotda tur (rod) nihoyatda keng tushuncha bo’lib, o’z ichiga turli janrlarni qamrab oladi. Qadimgi grek filosofi Aristotel’ (384-322), nemis olimi Gegel’ (1770-1831) va ulug’ rus revolyutsion demokrati V.G.Belinskiy (1811- 1848) lar adabiyotni uch turga bo’lib ko’rsatadilar. Bular: epos, lirika va drama. epos voqelikni syujetli, hikoyaviy formada aks ettirsa, lirika insonning voqelikdan olgan taassurotlarini, ichki his-hayajonlarini tasvirlaydi. Drama esa personajlar nutqi va harakati orqali hayot kartinalarini chizadi. Bunday bo’linishni muayyan istisnolar bilan fol’klorda ham qo’llash mumkin. Gap shundaki, fol’klor janrlarining ayrimlari turli urf-odat va marosimlar bilan bog’liq bo’lsa, ba`zilari kuylash uchun mo’ljallangan bo’ladi. Binobarin, uning ayrim namunalarini yuqoridagi uch turning bittasiga ham kiritish mumkin emas. Mana shu holatlarni hisobga olib, o’zbek fol’klori janrlarini quyidagicha tahlil qilish mumkin. O’zbek fol’klori asarlari, avvalo ikki katta gruppaga bo’linadi: 1. Urf-odat va mavsum-marosimlar bilan bog’liq asarlar. 2. Turli urf-odat va marosimlar bilan bog’liq bo’lmagan fol’klor janrlari. Birinchi gruppaga: a) mehnat qo’shiqlari (ho’p-mayda, turey-turey, churey-churey, ho’sh-ho’sh va boshqalar);

b) mavsum qo’shiqlari; v) marosim qo’shiqlari (tug’ilish, to’y, aza va boshqalar); g) olqish, afsun va qarg’ishlar; d) aytimlar kiradi. Ikkinchi gruppa epik (doston, ertak, afsona, rivoyat, lof, latifa), lirik (qo’shiq, ashula, terma), dramatik (aksiya, og’zaki drama) va kichik (maqol, topishmoq) janrlarni o’z ichiga oladi. Har bir janr o’z navbatida yana ichki turlarga bo’linadi. Masalan, ertaklarni hayvonlar haqidagi, sehrli, fantastik, hayotiy- maishiy va hajviy turlarga bo’lish mumkin. Asosan mustaqil to’rtliklardan tashkil topgan, tugal fikrni badiiy ifodalovchi, el orasida keng tarqalgan va kuylangan xalq she`ri namunalariga qo’shiq deyiladi. Qo’shiq termini keng ma`noda bo’lib, xalq she`riyati, lirik qo’shiqlar, xalq lirikasi, ashulalar degan umumiy nomlar ostida yuritilib kelinadi. SHu bilan birga, uning konkret namunalarining o’z nomlari bor. Masalan, «YOr-yor», «O’lan», «Lapar», «Lirik terma», «Alla», «Bayt-g’azal», «Kelin salom», «Xush kelibsiz», «Yig’i» va boshqalar. Qo’shiqlarni ijro etuvchilar qo’shiqchi, go’yanda, ashulakash (ashulachi), laparchi, o’lanchi deb nomlanadi. Qo’shiqlarda ham kollektivlik, og’zakilik, variantlilik, anonimlik kabi xususiyatlarni ko’ramiz. Ular, asosan, barmoq vaznida yaratilgan bo’lib, ba`zan aruzda to’qilganlari ham uchraydi. Xalq qo’shiqlari uchun musiqiylik, ravonlik, kuylashga (ijrochilikda ko’pchilik yoki yakka) moslik xosdir. Qo’shiq termini birinchi marta XI asrda yozilgan, ilmiy adabiyotlarning bizgacha etib kelgan eng qadimiysi hisoblangan Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida qoshug’ shaklida berilgan bo’lib, bu so’zning izohi she`r, qasida deb ko’rsatilgan. SHuningdek, «qo’shiq» so’zini YUsuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida, XII asrda yozilgan Mahmud Zamaxshariyning «Muqaddimatul-adab» lug’atida ham xudi shu ma`nolarda uchratamiz. Xususan, Alisher Navoiyning «Mezonul-avzon» va Zahiriddin Bobirning «Risolai aruz» asarlarida qo’shiq so’zi surud, ayolg’u, lahn, turki tarona, ashula, o’lan, chipga

(chinka) nomi bilan ham tarqalgan, ular qo’shiqning turli janrlarini atash uchun qo’llanilgani bayon qilinadi. 1. Mehnat qo’shiqlari . Mehnat qo’shiqlari mazmunan dehqonchilik, bog’ va bog’chachilik, chorvachilik, ovchilik, hunarmandchilik va boshqa kasblarga xos xususiyatlarni aks ettiradi. Mehnat turlari xilma-xil bo’lganidek, mehnat qo’shiqlari ham turli-tumandir. Dehqonchilik bilan bog’liq qo’shiqlarga qo’shchi, o’rim, xirmon yanchish, yorg’ichoq qo’shiqlari kiradi. a) Qo’shchi qo’shig’i . Qahraton qishdan bola-chaqasi bilan toliqib chiqqan dehqon bahor kelishi bilan er haydashga kirishadi. Tabiat jonlangan, xushhavo, biroq uning ho’kizi ishga yaramaydi – o’lguday och, madori qurigan. Dehqon ilk bahordagi nochor ahvolini ho’kiz tilidan shunday tasvirlaydi: SHoxlarim quloch-quloch, Yo’q madorim, qornim och, Tepamda qo’ngan qaldirg’och, Men qaytib qo’shga yarayman. b) O’rim qo’shig’i . O’roq va o’roqchilar guruhi tomonidan o’rim paytida aytiladigan o’rim qo’shiqlarida dehqonning umidi ro’yobga chiqayotgani, ko’tarinki ruh bilan ishga kirishayotgani bayon etiladi. Dehqonning yuragida kuch- g’ayrat jo’sh uradi. U g’allani tezroq o’rib, g’aram qilish niyatida: O’rog’im olmos, O’rishdan qolmas, Sira ham tolmas, O’rmasa bo’lmas. v) Ho’p-mayda . Xirmon yanchish vaqtida dehqonlar tomonidan aytiladigan qo’shiqlar ho’p-mayda yoki maydagul deb yuritiladi. Ho’p-mayda baland ovoz bilan cho’zib aytiladi. Ularda dehqonning hosilni yig’ishtirish, ro’zg’or- tirikchilikni ta`minlashga intilishi, ho’kizning – ishchi hayvonning dehqon hayotida g’oyat katta o’rin tutishi unga bo’lgan muhabbatini tasvirlash bilan ko’rsatiladi. SHuning uchun ho’p-mayda qo’shiqlarida ho’kizning tavsifi, uning tuyog’idan shoxigacha bo’lgan tasviri beriladi:

Ayri-ayri tuyoqqa, mayda-yo, mayda, Ayri nahal yarashar, mayda-yo, mayda, Jilviragan quloqqa, mayda-yo, mayda, Tilla sirg’a yarashar, mayda-yo, mayda. g) YOrg’ichoq qo’shiqlari . YOrg’ichoq deb atalgan qo’l tegirmonini kuni bo’yi aylantirish mashaqqatli mehnat. Bug’doy, arpa, jo’xori, tariqni un qila turib aytiladigan qo’shiq mehnat kishisiga hamroh. Og’ir toshning g’o’ldirab, bir joyda aylanib turishi ohangida to’qilgan qo’shiqlar ham vazmin, ham cho’zib aytiladigan bo’ladi: YOrg’ichoq torta-torta toldi qo’lim, Ikki tosh orasida qoldi qo’lim. d) Sog’im qo’shig’i . Sigir, qo’y, echki, biya, tuyalarni sog’ishda erkalash ohangida aytiladigan qo’shiqlarni sog’im qo’shiqlari deyiladi. Sigir sog’ish bilan bog’liq qo’shiqlar – «ho’sh-ho’sh» yoki «ho’shim» deyiladi. Ular ham boshdan- oyoq govmish sigirga murojaat shaklida to’qilgan bo’lib, sutli sigir mehnat ahli ro’zg’orini to’kin qiladigan xazina deb ardoqlanadi, sog’ish paytida silab-siypab aytilgan qo’shiq govmishni iydiradi: Saralab eding o’tingni, ho’sh-ho’sh, Iyib bergin sutingni, ho’sh-ho’sh, Olmazor buloq o’ting bor, ho’sh-ho’sh, Oqar buloq suting bor, ho’sh-ho’sh. e) Hunarmandchilik qo’shiqlari . O’zbek xalq qo’shiqlari orasida hunarmandchilik qo’shiqlari anchagina salmoqli o’rin egallaydi. Bunday qo’shiqlarda hunarmand yoki kosibning uzoq tarixiy sharoitlardagi moddiy va ma`naviy hayoti, ichki ruhiy kayfiyati ibtidoiy ish qurollari tufayli tug’ilgan mehnat mashaqqati bilan qo’shilib tasvirlanadi: Bo’z to’qiymiz qirog’ini o’xshatib, Moki otaman dastginamni qaqshatib, Bozordagi shoyilardan yaxshi etib, Nafisdan o’xshagan bo’zim yaxshidir.

2. Mavsum-marosim va urf-odat qo’shiqlari . Insonning yashash va hayot kechirish tarzi, yilning to’rt fasli, mehnat oylari, bayramlar, urf-odatlar, marosimlar, mavsumiy ish-harakatlar bilan bog’liq ravishda juda ko’p qo’shiqlar yaratilgan. Marosimlar, odatlar, turli-tuman bo’lganidek, bularga bag’ishlangan qo’shiqlar ham xilma-xildir: boychechakning ochilishi, yangi yil – navro’zning kelishi, bahor yomg’iri, laylak kelishi, ekinlarning pishishi, xirmon quvonchi, donlarni qushlardan saqlash singari voqealarga qo’shiq bag’ishlangan. Qo’shiqlar xalqning oila bayramlarini, marosimlarini bezab kelgan. Mavsum va marosim bayramlarida kishilar o’yin-kulgi qilgan, dam olishgan, yangi mehnat faoliyatiga ilhomlanganlar. a) Alla . Bolalarni uxlatish vaqtida onalar tomonidan kuylangan qo’shiqlar alla deb ataladi. O’tmish alla qo’shiqlarida zahmatkash, mushtipar, ezilgan mazlum sharq onasi obrazi gavdalanadi. Uning betinim xatti-harakati, beminnat mehnati tufayligina murg’ak go’dak ulg’ayadi, voyaga etadi. b) YO, ramazon . eski yil kalendaridagi ramazon oyida bolalarning (ilgarigi zamonda kattalarning ham) hovlima-hovli yurib aytadigan qo’shiqlari edi. v) Sus xotin . Qurg’oqchilik munosabati bilan yomg’ir chaqirish marosimida aytiladigan «Sus xotin», «Talabi boron» («YOmg’ir talab») qo’shiqlari turli irimlar qadimdan qolgan animistik tushunchalar bilan bog’langan. 3. To’y qo’shiqlari . To’y juda qadim zamonlardan beri kishilar hayotida muhim voqea bo’lib kelgan. Xalqning ma`naviy boyligi to’y-tomoshalarda namoyon bo’ladi. To’y marosimlari – uylanish to’yi, xatna to’yi, yosh to’yi, beshik to’yi singari xilma-xil bo’lganidek, uning qo’shiqlari ham turli-tumandir. Quyida, asosan nikoh to’ylarida aytiladigan qo’shiqlar haqidagina fikr yuritamiz. Bunday qo’shiqlarda yigit-qizning baxtini tilash, ularning yaxshi kelajagini orzu qilish, muhabbat taronalari kuylanadi. a) «YOr-yor»lar . Qiz uzatar kechasida aytiladigan qo’shiqlardan biri «yor- yor»lardir. «YOr-yor» qo’shiqlari musiqiyligi, ma`lum cho’ziq ohangda ko’pchilik bo’lib kuylanishi, naqoratlari bilan ajralib turadi.

b) Lapar. Nikoh to’ylarida qizning uyida kechqurun o’tkaziladigan «Qiz oqshomi», «Qizlar majlisi», «Qiz oshi», «Lapar kechasi» deb ataladigan bazmlarda lapar aytiladi. Qizlar bilan yigitlar tarafma-taraf turib, oshiqona g’azal-baytlar aytishganda, xuddi so’z bilan tortishmachoq o’ynaganday bo’ladi. v) O’lan . Nikoh to’ylari, ba`zan bayram kunlari, ayrim yig’inlarda, asosan cholg’usiz, aytiladigan o’lanlar ko’proq chorvadorlar, dehqonlar orasida tarqalgan. O’lanlarda cho’pon yigit bilan cho’pon qiz sevgi dardlaridan bahs etib, so’zamollikda, chechanlikda, odamiylikda bir-birlarini sinaganday bo’ladi, musobaqadosh tomonlar bir-birlariga sovg’alar beradi. g) Kelin salom . Kelinchakni kuyovning yaqin qarindosh-urug’lari bilan tanishtirish marosimida kelin salom yoki betochar qo’shiqlari aytiladi. Uy egalari, to’yga kelganlar esa «alik salom» deb javob qaytaradilar. d) Yig’i-yo’qlovlar . Qadrdon kishining vafoti munosabati bilan ayollar tomonidan yig’lab aytiladigan aza, yig’i, yo’qlov, aytim, bo’zlov qo’shiqlarida marhumning eng yaxshi sifatlari yo’qlanadi, shafqatsiz o’lim tufayli boshga tushgan musibat, judolik ifodalanadi. 4. Termalar . Terma o’zbek fol’klorining mustaqil janri bo’lib, uning yaratilishida baxshilarning roli nihoyatda kattadir, ko’pchilik hollarda ular dostonchilarning individual ijodi hisoblanadi. Pand-nasihat, odob-axloq, soz va so’z haqida yaratilgan, ijtimoiy hayotdagi turli hodisalar, shaxs va jonivorlarning ta`rifi yoki tanqidiga bag’ishlangan, baxshilar tomonidan kuylanadigan 10-12 satrdan 150-200, ba`zan undan ortiq misralargacha bo’lgan lirik, lirik-epik she`rlarga terma deyiladi. Terma so’zining ma`nosi terib, tanlab tizish demakdir, ya`ni nisbiy mustaqillikka ega bo’lgan forma va mazmun jihatidan bir-biriga yaqin bandlarni (har bir band 3, 4, 5, 6 va undan ortiq misralardan iborat bo’lishi mumkin) tuzilish jihatdan yaxlitlashtirishdir. Xalq qo`shiqlarida insonning ruhiy olami, ichki kechinmalari, turmushida sodir bo`luvchi ko`ngilli va ko`ngilsiz voqealar, g`am-anduh yoki shodligu xurramliklari, mehnat mashaqqatlari, sevgi iztiroblari his-tuyg`ular orqali aniq badiiy obrazlarda gavdalantiriladi.

Xalq qo`shiqlari tarixan raqslar bilan ham yaxlitlashgan va albatta, kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi. Xalq orasida qo`shiq ijrochilari qo`shiqchi, xalfa, satang, go`yanda (nahvagar), ashulakash (ashulachi), laparchi, o`lanchi tarzida farqlanadi. Qo`shiqchi ko`pincha to`rtliklarni ijro etsa-da, aslida nisbatan kengroq ma`noda umuman qo`shiq ijrochisi va ijodkori bo`lsa, go`yanda (nahvagar) asosan yig`i-yo`qlovlarni kuylashga ixtisoslashgan qo`shiqchidir. Ashulakash yoki ashulachi ko`pincha maqom tarkibidagi qo`shiqlarni yoki katta ashula deyilguvchi jo`rsiz ijro etiladigan qo`shiqni kuylay oladiganlardir. Laparchi raqsga tushgan holda qo`shiq aytuvchi bo`lsa, o`lanchi to`y marosimi qo`shiqlarini ijro etuvchidir. Xalfa Xorazmda keng tarqalgan ayol qo`shiqchiligi bo`lib, ular ham to`y, ham aza qo`shiqlarini barovar ijro etaveradilar. Satang Namanganda xalq qo`shiqlarini doira jo`rligida ijro etuvchi ayollardir. Xalq qo`shiqlari turli joylarda turlicha ijro etiladi. Qo`shiqlar yaratuvchilar va ijro etuvchilarning mehnat faoliyati – ovchilik, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik ishlari, kulolchilik, o`ymakorlik va boshqa san`atlarga bevosita aloqadorligi hamda qadimiy urf-odatlari, xilma-xil marosimlari va e`tiqodlari negizida yashab kelmoqda. Xalqimiz o`z mehnatining barcha jarayonlarini qo`shiq bilan ziynatlagan, qo`shiq bilan izhori dil qiladi, yovuzlikka nafratini qo`shiqda ifoda etadi, mavsumlar almashinishini qo`shiq bilan kutib oladi, qo`shiqqa sig`inadi, shundandirki, qo`shiq bilan chaqaloqni uxlatadi, farzandini uylantiradi, hatto eng yaqin kishisidan ajralganida ham uni yig`i va yo`qlovlarni bo`zlab kuylagan holda so`nggi manzilga kuzatadi. Qo`shiqlar mazmunan ijtimoiy turmushning barcha sohalarini qamrab olgan. Turmushda ro`y bergan har bir ijtimoiy hodisaga ular hozirjavobdir. SHu xususiyatiga ko`ra, ularni an`anaviy va zamonaviy qo`shiqlarga bo`lib o`rganish mumkin. Xalq qo`shiqlarining asosiy salmoqli hissasini badiiy jihatdan pishiq va hksak ohangdorlikka ega an`anaviy qo`shiqlar tashkil etadi. Biroq hayot muttasil harakatda bo`lgani bois unga hozirjavoblik bilan yaratilayotgan, yangi zamon va uning kishilari ruhiyatini ifodalayotgan zamonaviy qo`shiqlar ham ijod

qilinmoqda. Xususan, mustaqillik tufayli xalq ijodiyotiga, ayniqsa, qo`shiqchiligiga nisbatan qiziqish tobora kuchayib bormoqda. Respublikada o`tkazilayotgan turli darajadagi xalq qo`shiqchiligi ijrochiligiga oid tanlovlar, aytaylik, allalar, to`y marosimi qo`shiqlari ko`rik –tanlovlari, xususan, HNESKO tashabbusi bilan o`tkazilayotgan «Boysun bahori» xalqaro qo`shiq ko`rik- tanlovlari bu sohadagi jonlanishni yanada kuchaytirmoqda. Natijada qisqa muddatda ko`plab fol`klor –etnografik dastalari paydo bo`ldi. Ulardan Boysunning «SHalola», Urgutning «Besh qarsak», Buxoroning «Mohisitora», «Nozanin» va boshqa qator fol`klor –etnografik dastalar nafaqat mamlakatimizda, balki uning sarhadlaridan tashqarida ham e`tirofga sazovor bo`lishdi. Ularning repertuarini, asosan, an`anaviy xalq qo`shiq va termalari tashkil etsa-da, zamonga hamqadamliklarini ifodalovchi zamonaviy qo`shiqlarni ham yaratib ijro etayotganlari ko`zga tashlanib turibdi. O`zbek xalq qo`shiqlari janr mansubiyati, ijro maqsadi, o`rni va vazifasi jihatidan uch katta guruhga bo`linadi: I. Marosimga aloqador xalq qo`shiqlari yoki marosim fol`klori. Bu mavsumiy, oilaviy – maishiy va so`z magiyasiga mansub marosimlarga daxldor qo`shiqlarni o`z ichiga oladi. II. Marosimga aloqasi bo`lmagan xalq qo`shiqlari yoki nomarosimiy fol`klor. O`z navbatida, bu guruhga mansub qo`shiqlar ham janriy shakli, ijro xususiyati va motivlari hamda ijtimoiy-estetik vazifasiga qarab to`rt ko`rinishda namoyon bo`luvchi mehnat qo`shiqlari, lirik qo`shiqlar, tarixiy qo`shiqlar va termalarni qamrab oladi. III. Bolalar poetik fol`klori yoki bolalar qo`shiqlari. Bu xususda bolalar fol`klori bahsida batafsil to`xtaniladi. Qo`shiq kishining ongi va hissiyotlariga ta`sir etish qudratiga ega. Aksariyat qo`shiqlarda xalqning urf-odati, milliy an`analari, axloq normalari o`z aksini topgan. SHu vazifasiga binoan ular etnopedagogik qimmat kasb etadi. 1 1 B u hаqdа qаrаng: Sаfаrоv О., O`rаеvа D. O`zbеk хаlq qo`shiqlаridа еtnоpеdаgоgik qаrаshlаrning ifоdаlаnishi. – Buхоrо dаvlаt univеrsitеti ilmiy ахbоrоtlаri, 2003, 1-sоn, 14-21 –b.

Mazmunan mehnat jarayoni bilan bog`liq bo`lgan qo`shiqlar mehnat qo`shiqlari deb hritiladi. Mehnat qo`shiqlari xalqimizning qo`shiqchilik repertuarida alohida va mustaqil o`rin tutadi. Mehnat qo`shiqlarining mazmun- mundarijasini, janr xususiyatlarini mehnat turlari va uni amalga oshirish jarayoni belgilaydi. Mehnat qo`shiqlari o`ziga xos ohangda sozsiz ijro etiladi. Mehnat qo`shiqlari xalq she`riyatining eng qadimiy shakllaridan biridir. Ilk namunalari M.Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» kitobi orqali bizgacha etib kelgan. Mehnat qo`shiqlari ibtidoiy insonning mehnat faoliyati bilan bevosita aloqadorlikda vujudga kelgan va taraqqiy topa borgan. Dastlabki mehnat qo`shiqlari mehnat jarayonidagi muayyan harakat ritmiga mos keluvchi undov, xitob va nidolar xarakteridagi poetik parchalardan iborat bo`lgan. Bora-bora ular she`riy shaklga tushgan va kuylana boshlangan. Mehnat qo`shiqlari ish jarayonida ijro etiladi. SHu sababli mehnat turining o`zgarishi yoki yo`qolishi tufayli o`sha jarayonda ijro etiladigan qo`shiqlar ham yo`qoladi. Masalan, charx va yorg`ichoq ishlatilmay qolgandan buyon charx va yorg`ichoq qo`shiqlari ham kuylanmay qoldi. Mehnat qo`shiqlari mehnat turlariga qarab har xil bo`ladi. Ular tubandagi uch katta guruhga bo`lib o`rganiladi: Dehqonchilik bilan bog`liq qo`shiqlar. CHorvachilik bilan bog`liq qo`shiqlar. Kasb-hunar bilan bog`liq qo`shiqlar. 1 Xalqimiz qadimdanoq chorvachilik bilan ham shug`ullanib kelgan. Bu kasb xalqimiz hayotida muhim o`rin egallagan. CHorva hayvonlarini boquvchi kishilar chorvador yoki cho`pon deb hritiladi. Ot, tuya, sigir, ho`kiz, qo`y, echki kabilar chorva jonivorlari hisoblanadi. Xalq orasida ot boquvchini yilqiboqar, tuya boquvchini tuyaboqar, sigir va ho`kiz boquvchini podachi, qo`y-echki boquvchini qo`ychivon yoki cho`pon, tovuq boquvchini-parrandaboqar deyish an`anaga aylangan. Turli–tuman qushlarni parvarish qiluvchilar nomiga «qushchi» nisbatini qo`shib aytishgan. 1 1 Qаrаng: Kаmоl Оchil. Qаldirg`оchni qo`ndirgаn qo`shiq. Sаmаrqаnd: «Zаrаfshоn» nаshriyoti, 1992, 5-b.

CHorvachilik faoliyatining vujudga kelishiga ibtidoiy insonlarning u yoki bu jonivorga e`tiqod qo`yishi, uni o`ziga homiy va madadkor hisoblab, totem darajasida e`zozlashi, shu asosda hzaga kelgan turli totemistik qarashlari muhim omil bo`lgan. Xalqimixz orasida sigir, qo`y, echki, biya, tuya singari uy hayvonlarini iydirishga xizmat qiluvchi sog`im qo`shiqlari shakllangan. Sog`im qo`shiqlari sog`iladigan hayvon turiga qarab turlanadi. Sigir sog`ish jarayonida kuylanadigan qo`shiqlar - «Ho`sh-ho`sh» qo`shiqlari yoki «govmishim», qo`yni sog`ishda aytiladigan qo`shiqlar - «turey-turey»lar, echkini sog`ish qo`shiqlari esa «churey-churey» yoki «churiya»lar deb nomlanadi. Ular sog`ilayotgan hayvonni tinchlantirish, uni iydirish uchun kuylanadi. CHunki tinch va iyigan jonivordan ko`proq sut sog`ib olish mumkin. «Ho`sh-ho`sh»larni kuylashdan oldin sog`uvchi sigirning bolasi-buzoqni emizishga qo`yadi. Buzog`ini ko`rib sigir iyiydi. SHunda sog`uvchi darhol buzoqni tortib, sigirni qo`shiq yordamida iyitishda davom etadi va sutini sog`ib oladi. «Ho`sh-ho`sh»lar sigirni iyitishiga ishonilgan. Bu ishonch sog`im qo`shiqlarida alohida ta`kidlanadi: «Ho`sh-ho`sh»lasam iyasan, ho`shey-ho`shey, Kovshabgina turasan, ho`shey-ho`shey, Angraymagin jonivor, ho`shey-ho`shey, Sen bolangga to`yasan, ho`shey-ho`shey. Ko`z magiyasi, kinna kirishiga ishongan qadimgi chorvadorlar zotdor, ko`p sut beradigan sigirlarni yomon ruhlardan asrash uchun turli tadbirlarni qo`llaganlar. Ularning shoxlariga maxsus duolar yozilgan tumorlar, qalampirmunchoq yoki ko`zmunchoqlar shodasini ilib qo`yishgan. Aks holda ko`z tekkan sigir yo o`ladi, yo kasallanib kam sut bera boshlaydi, deb irim qilingan. Tabiiyki, bunday e`tiqod va qarashlar «ho`sh-ho`sh»larda ham «ko`z tumor» detali orqali badiiy ifoda etiladi: Seni haydab boqayin, Ko`z tumorlar taqayin, ho`sh-ho`sh

Qo`ylarni sog`ish va qo`zilarni emizish jarayonida kuylanadigan «turey- turey» qo`shiqlarida ona sovliqni madh etish, uni iydirishga qaratilgan erkalash motivlari etakchilik qiladi. «Turey-turey»lar ko`pincha qorako`lchilikda terisini olish uchun 3-4 kunligidayoq (barraligidayoq) so`yib hborilgan qo`zichoqlarning onalarini sog`ish uchun kuylanadi. SHu sababli ularda ona qo`yning o`z bolasini qidirishi, uni izlab ma`rashiga hamdardlik bildirish, achinish motivlari katta o`rin tutadi. Qo`ylar juda hid sezuvchi bo`lishadi. Agar ular yangi tug`ilgan qo`zilariga boshqa hayvonning hidi urib qolsa, uni emizmay qo`yishgan. SHunda ham ona qo`ylarni iydirish va qo`rqitish maqsadida «turey-turey» qo`shiqlari ijro etilgan. «CHuriyalar» yoki «churey-churey»lar echkilarni sog`ish yoki uloqlarni emizish paytida ijro etilgan. Ularda echkini iydirish, bolasini emdirishga qarshilik qilmaslik motivi ustunlik qiladi. CHuriyalarda ko`pincha echkining, sersut elini, soqoli, shoxi yoki qashqasi maqtaladi: Og`ziginangda o`ting bor , chur ey -chur ey , Elinginangda suting bor , chur ey-churey, Sersoqolim jonivor, churey-churey, Kerilib turgan buting bor, churey-churey. Xalqimiz azal–azaldan dehqonchilik bilan ham shug`ullanib, shuning orqasidan tirikchilik o`tkazib kelgan. Dehqon mehnati erta bahorda er haydashdan boshlanadi. Biroq erta bahorda, ilik uzildi vaqtida kamquvvat bo`lib qolgan inson uchun er haydashdek og`ir jismoniy mehnatni bajarish oson kechmaydi. SHu paytda dehqonlar qo`shiq kuylab, o`zlarini ovutganlar va shu orqali biroz bo`lsa- da, og`ir mehnatning qiyinchiligini unutganlar. Qo`sh haydash paytida ijro etiladigan qo`shiqlar qo`sh qo`shiqlari deyiladi. Ularda qo`shchi yoki qo`shga qo`shilgan ho`kiz tilidan og`ir mehnatdan qilingan shikoyat yoxud ish hayvoniga murojaat motivlari etakchilik qiladi. Qo`shchi qo`shiqlari qadimiy mehnat qo`shiqlari sirasiga kiradi. Uning asosiy vazifasi og`ir mehnat paytida dehqonning o`z ko`ngil dardlarini aytib, o`z- o`ziga taskin berish, o`zini ovutish, ruhini ko`tarishdan iborat.

Qo`shchi qo`shiqlari orqali zamonamiz yoshlari o`tmishda dehqonchilikda erni hozirgiday texnika vositalari yordamida emas, balki bo`yniga bo`yinturiq bilan omoch osilgan ho`kizlarning kuchi bilan haydalganligini bilib oladilar. Qo`shiqda shu tarixiy manzara badiiy o`z ifodasini topgan. Hozirgi paytda erlarning traktorlar yordamida haydalishi qo`sh qo`shiqlaridan foydalanishni bekor qildi. SHu sababli qo`sh qo`shiqlari yaratilishdan va jonli ijroda yashashdan mahrum bo`ldi. O`rim qo`shiqlari –dehqon mehnatining samarasi hzaga chiqayotgan o`rim lahzalarida kuylanadi. O`roqchi hasharchilarning o`rim-yig`im paytida o`zlarini ovutish uchun maxsus to`qigan qo`shiqlari o`rim qo`shiqlari deb hritiladi. Bu xil qo`shiqlarda dehqonning bilak kuchi, uning asosiy mehnat quroli-o`roq maqtaladi. Arpa, bug`doyning xalq tirikchiligi uchun naqadar qimmatliligi, ro`zg`orning qut- barakasini ta`minlovchi vosita ekanligi tarannum etiladi. Hozirgi paytda donni, asosan, kombaynlar yordamida o`rib-yig`ib olish tufayli o`rim qo`shiqlarini ijro etish deyarli so`nib, ular unutilib bormoqda. YAnchiq qo`shiqlari yoki ho`p –maydalar . Bu turkumga kiruvchi mehnat qo`shiqlari xalq o`rtasida «Ho`p qo`shiqlari», «Maydalar», «Ho`p maydalar» yoki «Maydagul» deb hritiladi. Ularni o`rilgan donni xirmon qilib yanchayotganda, mungli baland ovoz bilan cho`zib ijro qiladilar. Bu xil qo`shiqlarda dehqonning yoz bo`yi qilgan og`ir mehnati natijasida etishtirilgan hosilni tezroq yanchib olish istagi bayon etiladi. YAnchiq qo`shiqlari galagov tashkil qilingan maxsus maydonda kuylanadi. SHuning uchun yanchiq qo`shiqlarida “galagov” so`zi ko`p uchraydi: Mayda dedim, xo`p deding, mayda-yo, mayda, Ho`pga maylim yo`q deding, mayda-yo, mayda, Galagovga qo`shganda, ho mayda-yo, mayda, Ko`rgiligim ko`p deding, mayda-yo, mayda. Galagov maydonida doni ajratilmagan bug`doy doira shaklida yoyib qo`yiladi va doira markaziga yo`g`on yog`och ustun o`rnatilib, unga bir necha ishchi hayvonlar: ot, ho`kiz, eshak kabilar bir-biriga yonma-yon matab bog`lanadi. Mana shu matalib

bog`langan hayvonlar to`dasi galagov deyiladi. Galagovga donni bir tekis yanchishi uchun tut, qayrag`och kabi qattiq daraxt shoxlaridan to`qilgan chokar bog`lab qo`yilgan. G`allani o`rish va yanchish ishlari texnika yordamida amalga oshirila boshlangach, mayda qo`shiqlari ham asta-sekin unutilib bormoqda. YOrg`ichoq qo`shiqlari . YOrg`ichoq qo`l tegirmoni bo`lib, u suv va shamol tegirmonlari kashf etilmasdan oldin paydo bo`lgan. Uni ko`l yordamida aylantirganlar. YOrg`ichoq aylantirish-og`ir va unumsiz ish. Bu ishni, asosan, ayollar bajarishgan. SHu sababli yorg`ichoq qo`shiqlarining ijodkorlari ham ayollar hisoblanadilar. YOrg`ichoq qo`shiqlarida kun bo`yi yorg`ichoq tortishning jismoniy va ma`naviy mashaqqati, og`ir toshni aylantirish ayol kishi uchun naqadar qiyin ekanligi, binobarin, tegirmonning undan afzalligi, ayollarning turmush tashvishlari mungli nidolar bilan kuylanadi. YOrg`ichoqni taq-taqijon deydilar-o, Tegirmonni rohatijon deydilar-o. YOrg`ichoq tortmas edim, Och qolganimdan tortaman… YOrg`ichoq qo`shiqlaridan olingan bu parchadan yorg`ichoq tortish mashaqqatining butun dahshatini to`la his etish mumkin. Hozirgi paytda yorg`ichoqdan foydalanilmayotgani bois unga aloqador qo`shiqlar ham kuylanmay qoldi. Hunarmandchilik kasbi ibtidoiy jamoa tuzumining emirilish davrida, ov hamda boshqa mehnat qurollarini yasashga nisbatan ehtiyojning tug`ilishi tufayli paydo bo`lgan. Hunarmandchilikning paydo bo`lishi shahar hayotining taraqqiy etishi bilan ham bog`liq. Hunarmandchilik mahsulotlarini sotish esa yana bir mehnat turi-savdo-sotiqni ham keltirib chiqargan. Hunarmandchilik ishlarini bajarish jarayonida kuylanilgan qo`shiqlar hunarmandchilik qo`shiqlari deb hritiladi. O`zbek xalq hunarmandchilik qo`shiqlari orasida charx yigirish, urchuq yigirish, o`rmak o`rish, kashta, to`n tikish, gilam, bo`z to`qish bilan bog`liq

qo`shiqlar asosiy o`rin tutadi. SHular orasida ip yigirish, kashta, do`ppi, to`n tikish, gilam to`qish kabi mehnat turlarini, asosan, ayollar bajargan. SHu bois bu jarayonda aytiluvchi qo`shiqlarni ham xotin-qizlar yaratib, ijro etishgan. Hunarmandchilik qo`shiqlarida hunarmandlarning og`ir turmush tarzi, mashaqqatli mehnat sharoiti, ruhiy olami, o`z aksini topgan. Ularni to`quvchilik va tikuvchilik qo`shiqlari tarzida ikki katta guruhga bo`lish mumkin. To`quvchilik qo`shiqlarida, asosan, xomashyoni tayyorlash va shu jarayonni amalga oshiruvchi mehnat qurollari ta`rifi etakchi motivga aylangan. Ip yigirish va bunda charxning, jundan ip tayyorlash va bunda urchuqning vazifasi, shuningdek, bevosita bo`z, to`r, gilam va sholcha singarilarni to`qish jarayonlariga aloqador mehnat mashaqqatlari ifodalangan. CHarx qo`shiqlari to`quvchilik qo`shiqlari silsilasida keng tarqalgan bo`lib, ularda ip yigirish quroli bo`lgan charxning tavsifi, charx yigirishning mashaqqati, charx yigirmasa, tirikchilikning o`tmay qolishi, charx yigiruvchi ayolning o`z mehnati samarasidan bahramand bo`lish orzusi kuylanadi. O`tmishda turli matolarga bo`lgan ehtiyoj faqat qo`l mehnati orqali, oddiy to`qish dastgohlari vositasida qondirilgan. Hozirgidek to`qimachilik sanoati mavjud bo`lmagan. Mehnatkash, hunarmand kishilar oddiy dastgohlarda atlas, kimxob kabi matolar bilan bir qatorda bo`z ham to`qiganlar. Bo`z arzon va pishiq, qishda issiq, yozda esa salqin bo`lishi tufayli atlas va kimxobga nisbatan ancha xaridorgir bo`lgan. Uni ko`pincha mehnatkash xalq olib kiygan. Atlas va kimxobni to`yda kiyish o`rinli bo`lsa, bo`zni kundalik mehnat jarayonida kiyish ancha qulay bo`lgan. Bo`z to`qish dastgohlari zax va qorong`i hujralarda joylashgan. Bo`z to`quvchini bo`zchi deb aytganlar. Bo`z to`qish nihoyatda qiyin hmush bo`lgan. Bo`z to`qish uchun kecha-kunduz dastgohlar oldidan jilmay ishlashga to`g`ri kelgan. SHunday qiyinchilikni engish, charchoqni unutish maqsadida bo`zchilar ko`plab qo`shiqlar yaratganlar. Ular tomonidan yaratilgan qo`shiqlar bo`zchi qo`shiqlari deb hritiladi.

Bo`zchi qo`shiqlarida unumsiz va mashaqqatli bo`lgan bo`z to`qish mehnatining qiyinchiligi, bo`zchi bozorining kasodligi, to`quvchilarning oilalaridagi muhtojlik va qashshoqlik xususida kuylanadi: Go`sht ololmay gurda olgan bo`zchi, Qiz ololmay beva olgan bo`zchi. Munchalar shildirab o`tar nochasi, Qip – qizil shalg`omga o`xshar pochasi. Hozirgi paytda mato to`qish ishlarining texnik jihatdan avtomatlashtirilishi oddiy to`qish dastgohlarini siqib chiqarmoqda. Faqat Farg`ona vodiysining ayrim joylarida (ayniqsa, atlas o`lkasi hisoblanmish - Marg`ilonda) atlas to`qish dastgohlari kam miqdorda saqlanib qolgan, xolos. SHundamikin, bo`zchilar qo`shiqlari ham asta-sekin unutilib bormoqda. O`tmishda gilam, shol va boshqa jun matohlarni tayyorlashda jun ipdan foydalanilgan. Jundan ip yigirishda urchuq asbobi ishlatilgan. Urchuqda ip yigirish, asosan, xotin-qizlar mashg`uloti sanalgan. Xotin-qizlar urchuqda ip yigirishday og`ir va mashaqqatli mehnatni bajara turib, o`zlarining ayanchli turmushlaridan, erksiz hayotlaridan qalblarida tug`ilgan iztirobu alamlarni qo`shiqqa solganlar va shu qo`shiqlarni kuylash asnosida bir lahza bo`lsa-da, turmush mashaqqatlarini unutganlar. Bu qo`shiqlar urchuq qo`shiqlari deb hritiladi. Xalqimiz orasida keng tarqalgan hunarlardan biri gilam, sholcha to`qish, ya`ni o`rmak o`rishdir. SHu jarayonda ijro etilgan qo`shiqlar o`rmak qo`shiqlari deb hritiladi. Gilam va sholcha to`qish bo`z to`qishdan ham og`ir va mashaqqatli bo`lgan. U kishidan katta sabr-toqatni va matonatni talab qilgan. Tikuvchilik qo`shiqlari xalqimizning uzoq asrlar davomida shakllangan tikish-bichishga aloqador an`analarini ifodalaydi. Ular, aksar hollarda, tikiladigan kiyimlarning turlari va ularga daxldor e`tiqodlarga qarab ichki xilma-xillik hosil qilgan. SHu sababli bir kiyimga atalgan namunasi boshqa kiyimni tikayotganda aytilmaydi. SHu zaylda bir-biridan farq qiluvchi kashtachilik, do`ppido`zlik, to`ndo`zlik, zardo`zlik va boshqa turkumlarga mansub qo`shiqlar paydo bo`lgan.

O`zbek kashtachiligi dunyoga mashhur. Xalqimiz bu hunar bilan juda qadim zamonlardan beri shug`ullanib keladi va uni san`at darajasiga ko`tarishga erishgan. Kashtachilikning bir necha turlari mavjud. Bular bosma, jimalay, sanama, ilma deb hritiladi. Ularning xar biri kashtachidan alohida mehnat va mahoratni, bilim va qobiliyatni talab etadi. Kashta tikish bilan ayollar shug`ullanishadi. O`tmishda har bir qizdan kashta tikishni bilish talab etilgan. CHunki u o`z sepini o`zi tikkan kashtalari bilan to`ldirishi lozim sanalgan. Kashtaning turiga qarab, uni tikkan qizning qandayligiga, fe`l-atvoriga, qobiliyatiga baho berishgan va bu hol kashtachilik qo`shiqlarida o`z ifodasini topgan: Bosma tikkan botir qiz, Jimaloy tikkan chevar qiz. Sanama tikkan sardor qiz, Ilma tikkan ilgir qiz. O`tmishda mahalliy boylar uy bekalarini, qiz-juvonlarni, cho`rilarni kashta tikishga yollab ishlatganlar va ularga og`ir mehnati evaziga arzimas haq to`laganlar. SHu sababli ba`zi kashtachilik qo`shiqlarida kashtado`z ayollarning rahmsiz boylardan shikoyati yangraydi: Kashta tiktiradi boy, Kashta guliga gadoy. Kecha-kunduz tik deydi, Nega hribdi o`lmay? Tikuvchilik ishlari orasida kashta tikish to`n, ko`rpa, ko`ylak kabi narsalarni tikishga qaraganda bir muncha qiyin va mas`uliyatlidir. Bu kashtachilik qo`shiqlarida alohida tilga olib o`tilgan: Jomovdi jonli tikadi, To`rmagin egri tikadi. To`n tikish, ko`rpa tikish- Uni ko`r ham tikadi.

Hozirgi paytda kashtachilik san`ati milliy qadriyatlarimizdan biri sifatida nihoyatda qadrlanadi. Uni yanada rivojlantirish, kashtado`zlikni rag`batlantirish uchun qator chora-tadbirlar ko`rilmoqda. Har yili kashtachilarning an`anaviy ko`rik-tanlovlari o`tkazilib turilibdi. Eng yaxshi kashtado`zlar uchun maxsus sovrinlar tashkil etilmokda. Do`ppido`zlik qo`shiqlarida bosh kiyimni e`zozlash, Vatan va yorga sadoqat motivlari kuylanadi. Do`ppi tikdim childirma, CHo`pu-xasga ildirma. Hrtingni chindan sevsang, Dushmaningga bildirma; To`ndo`zlik qo`shiqlari da lirik qahramonning o`z kasb i ga muhabbati, yorga muhabbat tuyg`usiga singishib, o`zgacha joziba kasb et ib keladi : Banorasdan to`n tikay, Oldiga po`pak tutay. YOqasiga gul solay, Arabiyning xatiday. Sarboz qo`shiqlari da o`tmishdagi amirlik navkarlarining nojo`ya x atti- harakatlaridan norozilik kayfiyati etakchidir: Karmana hrtidan chiqdim dalaga, Bir to`da sarbozdan qoldim baloga. Bir to`da sarbozga gel berib qochdim, Buxor darvozasin nayzalab ochdim. O`zbek xalq mehnat qo`shiqlari juda boy va janr e`tibori bilan rang-barang bo`lib, ular orasida qandolatchilik va pazandachilikni ifoda etuvchi namunalar ham bor. CHunonchi, taomlarimiz sultoni sanaluvchi palov ta`rifidagi mana bu qo`shiq hamon el og`zidan tushmay kelayotir: Nimcha guruchdan osh bo`lur, Qozonga solsam-chosh bo`lur. Mehmonni ko`ngli xush bo`lur,

Vaqosiz ko`rsa- tush bo`lur. SHuningdek, moshova, chuchvara, atala, sumalak, ugro, sho`rva, piyoba, chalpak va boshqa qator milliy taomlarimiz bilan bog`liq kechinmalarni ifodalagan qo`shiqlar hali – hanuz uchrab turadi. Lekin ular juda kam miqdorda bizgacha etib kelgan. Keyingi vaqtlarda mehnat jarayonining mexanizatsiya va avtomatizatsiyalashtirilishi natijasida mehnat turlarining tabiatida turli o`zgarishlar hz bermoqda yoki muayyan mehnat turi batamom yo`qolib bormoqda. Natijada o`tmishda ular bilan bog`liq tarzda yaratilgan ayrim mehnat qo`shiqlari ham unutilib, yo`qolib bormoqda. Oilaviy munosabatlar, ishq-muhabbat mavzusi, oshiqning ma`shuqaga dil izhori yoki sevib sevilmagan oshiq yoki ma`shuqaning dil o`rtanishlari, muhabbatni baxtsizlik tomon olib boradigan feodal munosabatlaridan norozilik, turmushdan nolish, xotinlarning qiyin ahvoli, adolatsizlikdan shikoyat, vafodorlikni talab etish, visol onlariga intiqlik, hijron kulfatlari, yorni sog`inish, uning yo`liga intizorlik kayfiyatlari, bevafolikni qoralash, saodatli sevgi va turmushga intilish g`oyalari lirik qo`shiqlarda tarannum etiladi. Lirik qo`shiqlar professional ijroga moslanmagan. Ularni istagan shaxs istalgan joyda ijro qilib ketaverishi mumkin. Lirik qo`shiqlarni, odatda, matnni yaxshi biluvchi, hofizasi kuchli, yoqimli ovozga ega bo`lgan kishilar xalq o`rtasida kuylashi odat tusiga kirgan. Bunday shaxslar xalq orasida qo`shiqchi, ashulachi, hofiz yoki g`azalxon deb hritiladi. Biroq bundan lirik qo`shiqlarning ijrosi professional ijrochilar bilan bog`liq degan qat`iy fikrga kelib bo`lmaydi.

Adabiyotlar ro’yhati 1. O’zbek xalq og’zaki poetik ijodi (X.Razzoqov, T.Mirzaev, O.Sobirov, K.Imomov). Toshkent: «O’qituvchi» nashriyoti, 1980 yil. 2. H.Zaripov. Fozillar fazilati. 1969 yil. 3. M.Qodirov. O’zbek xalq og’zaki dramasi. Toshkent: «Fan» nashriyoti, 1963 yil. 4. M.Afzalov. O’zbek xalq ertaklari haqida. Toshkent: «Fan» nashriyoti, 1974 yil. 5. B.Sarimsoqov. O’zbek adabiyotida saj`. Toshkent, 1978 yil. 6. M.Qodirov. Masxaraboz va qiziqchilar san`ati. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1971 yil. 7. M.Qodirov. Xalq qo’g’irchoq teatri. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1972 yil. 8. G’.Jaxongirov. O’zbek bolalar fol’klori. Toshkent, «O’qituvchi» nashriyoti, 1975 yil.

O'xshashlar

Xalq ertaklarining janr xususiyatlari va mazmuniga ko’ra turlari

O’zbek xalq lirikasi qo’shiqlar

Xalq badiiy ijodiyoti

Xalq qo'shiqlari

Xalq og’zaki ijodi va uning o’ziga xos xususiyatlari, tarixiy taraqqiyoti va o’rganilish tarixi