Vafo – iymon mevasi - Adabiyot - Referatlar

Vafo – iymon mevasi

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2081.5 KB

Ko'chirib olish

Vafo – iymon mevasi Olamda bosh ko`tarib yurgan har bir inson or va nomusini, vafoni o`zi uchun juda muqaddas deb biladi. Shu yo`lda sa`y-harakat qiladi, kurashadi, maqsadiga yetadi. Ayniqsa, ota-onaga vafodor, sadoqatli farzand bo`lish buyuk ne`matdir. Bugungi kunda Sharl Perroning «Qizil shapkacha» ertagini bilmagan bola va uni o`qib kamol topmagan katta yoshlilarni topish amri mahol bo`lsa kerak. Qizchaning ota-onalari o`zlariga to`q, badavlat odamlar, uy-joylari ham yetarli. O`rmon chetida, yolg`iz buvining yashashi o`zbek kitobxonining g`ashiga tegadi. Chunki kampir bemor, boz ustiga qarovsiz. U bugungi kunda yordamga muhtoj. Buni farzandlari ham yaxshi bilishadi, lekin unga yordam qo`lini cho`zishmaydi, bag`irlariga olishmaydi. Bu o`sha xalqning, kampirning fojiasi. O`zbek bunday qilmaydi, u keksalarni xizmatini qiladi, duosini olish, savobga ishlash uchun imkon qadar kurashadi. Ota-onani izzat-ikrom qilish bizning qon-qonimizga singib ketgan. Ota-ona tirikligida ularni xushnud etish, vafotlaridan keyin esa tirikliklarida aytgan nasihatlari va maslahatlariga amal qilish, ularning yaxshi xislatlari bilan yodlab turish sodiq va vafodor farzandlarning eng yaxshi odatlaridandir. Kitoblarda bayon qilinishicha, ota-onaning farzandga nisbatan saksonta haqi bor. Ularning qirqtasi tiriklik vaqtida va qolgan qirqtasi o`lgandan keyin amalga oshiriladi. Tiriklik chog`idagi qirqta haqning o`ntasi tanga, o`ntasi tilga, o`ntasi dilga va o`ntasi molga taalluqlidir. Tanga taalluqli bo`lgan o`nta haq ota-onaga sidqidildan xizmat qilishdir. Bu shundayki, ota-onaga hamma vaqt hurmat ko`zi bilan qaraladi, qilma deb buyurgan ishlari qilinmaydi, ularning maslahati va roziligimiz hech bir ishga qo`l urilmaydi, yana ular sen o`tirgan joyda hozir bo`lsalar, sen darhol o`rningdan turib kutib olasan, ular o`tirgan bo`lishsa, sen oyoqda tik turasan, ular ruxsat qilishgandagina o`tirasan. Ular o`tiradigan o`ringa sen o`tirma. Yo`lda birga ketayotganda ularning oldilariga o`tib olma. Agar tuproqli, loyli, suvli yoki umuman xavfli joy kelgandagina oldinga o`tib olishing mumkin. Ularning oldida

ochiq chehra bilan o`tir. Qovog`ingni solma, xo`mrayib qarama,chaqirganlarida esa yugurib bor. Ammo dilga taalluqli bo`lgan o`n narsa shundan iboratki, birinchi – ularga rahmu shafqat bilan qara. Ikkinchi – ularga doimo qo`lingdan kelgancha yaxshilik qil. Uchinchi – sening shodliging ularning xursandchiligi bilan bo`lsin. To`rtinchi – ular g`am tortsalar sen ham qayg`ur va ularning dardiga malham bo`lish yo`lini qidir. Beshinchi – ular ortiqcha gapirsalar ham o`zingga malol olma. Oltinchi – ular tanbeh bersalar xafa bo`lish o`rniga xunsand bo`l. Yettinchi – ularga qancha yaxshilik qilmagin va haqlarini ado qilmagin ularning dillari zarracha ozor topishini o`zing uchun or deb bil. Sakkizinchi – ularning qanday niyatlari bo`lsa o`sha niyatlariga yetishlari uchun harakat qil. To`qqizinchi – ular qanchalik uzoq umr ko`rsalar shunchalik quvon. O`ninchi - qanchalik dardli bo`lsa shunchalik ko`nglini olishga urin. Ammo tilga taalluqli bo`lgan o`ntasi shundan iborat Ki, birinchi – ularga muloyim muomala qil va doimo tavozeda bo`l. Ikkinchi – ularga baland ovoz bilan gapirma. Uchinchi – ularga ko`p gapirma va qupollik qilma. To`rtinchi – ularning otini aytib chaqirma. Beshinchi – ular gapirayotganlarida so`zlarini bo`lma. Oltinchi – ularning aytganlarini rad qilma. Yettinchi – ular falon ishni qil, deb aytsalar sen yo`q deb javob qilma. Sakkizinchi – ular qichqirib gapirsalar ham sen past ovozda gapir. To`qqizinchi – ularning gaplariga oh-uh deb xitob qilma... Ota-ona o`lgandan keyin qilinishi kerak bo`lgan qirqta haq-huquqlarga quyidagilar kiradi: birinchi - o`likni zudlik bilan dafn etish choralarini ko`r, chunki o`likning izzati uni tezda dafn etishdir. Ko`mishdan avval jasadni yuvishni va kafanlashni unutma. O`zing dodu fig`on qilib yig`lama va o`zgalarning ham shunday qilishlariga yo`l qo`yma. Ota-ona dafn etilgandan keyin ularning ziyoratlariga tez-tez chiqib tur. Agar haftada bir marta ziyoratga chiqishni odat qilib olsang ulug` kishilar yo`lini tutgan bo`lasan. Boshqalarning o`lgan ota-onalarini yomon so`zlar bilan yodga olmaginki, ular ham sening ota-onangni shunday yodga olmasinlar. Xikmat

kitoblarida aytilishicha, kimki o`z ota-onasini o`lgandan so`ng yomon so`zlar bilan yodga olsa, u mal`un kishidir. Ota-ona vafot etgandan so`ng uning yoru do`stlarini uyingga taklif etib, ular bilan birga ota-onang xotirasini yodga ol, ota-onang yaxshi ko`rgan ovqatlardan tayyorlab, taklif etilgan birodarlariga nisor et! Bizda ota-onani ranjitish, ko`ngillariga ozor berish katta gunohlardan biri hisoblanadi. Ota-onani ranjitgan inson u kim bo`lishidan qat`iy nazar o`z murod- maqsadiga yeta olmaydi. Agar u boy-badavlat bo`lsa, boyligi o`z-o`zidan sovrilib tugaydi, sog` bo`lsa, dardga chalinadi. Bu haqda Nizomi Aruzi Samarqandiyning mana bu rivoyati fikrimizga asos bo`la oladi: - Xalifa Xorun ar-Rashidning vaziri fazl ibn Yah`yo og`ir dardga chalinib qoldi. Uning to`sh terisi oqara boshladi. Nomus qilganidan yozda ham uzun nimcha kiyib yurar ekan, hammomga esa faqat kechasi, hech kim yo`q paytlarda tusharkan. Bu mudhish darddan qutilish chorasini axtarib, nadim va hokimlarni to`plab: «Shomu Iroqda, Forsu Xurosanda eng o`tkir tabib deb kimni tan olasizlar?» - deb so`rabdi. Majlisga yig`ilganlar fors viloyatida shunday odam borligini aytibdilar. Shundan keyin u o`sha odamni Bag`dodga chaqirtirib kelibdi. Tabib kelgach, Fazl ibn Yah`yo uning sha`niga katta ziyofat beribdi. Ziyofatdan keyin tabibni xilvat bir xonaga olib kirib, boshda uni sinab ko`rmoqchi bo`ldi va «oyoqlarim nimagadir quvvatsiz, biron davosini topsangiz», deb iltimos qildi. Tabib unga «sustlik ovqat yemang, achchiq narsadan ham o`zingizni tiying. Faqat jo`ja go`shti va no`xatdan tayyorlangan sho`rva iching. Xolva ham yeb turing. Bundan tashqari tuxum sarig`ini asalga qo`shib kunda nahorda iste`mol qilib turing», deb tavsiya qildi. Lekin Fazl ibn Ah`yo tabibining aytganlarini qilmay, har kuni sergo`sht yog`lik ichib, achchiq narsalarni ham iste`mol etaveribdi. Bundan tashqari, lo`biyoni yoqqa qovurtirib, murch sepib yedi. Oradan bir necha kun o`tgach, tabib uning peshobini tekshirdi, so`ng «bemor»ning o`zboshimchaligidan nolib, dedi: - Men sizni bundan keyin davolamayman, chunki parhez tutmabsiz va buyurganlarimni qilmabsiz. Endi sizni davolashning hech qanaqa foydasi yo`q.

Fazl ibn Ah`yo tabibning aqlu farosatiga tahsinlar o`qib, sinab ko`rish maqsadida shunday qilganini aytdi, so`ng nimchaning tugmalarini yechib to`shini ko`rsatdi. Xullasi kalom, sherozlik tabib Fazl ibn Yah`yoni ko`p vaqt davoladi. Uning muomalasida bor bilim va tajribalarini ishga soldi. Lekin bundan biron natija chiqmadi. Tabib ruhan ezilib, bir necha kun nima qilishini bilmay yurdi. Oxiri Fazl ibn Yah`yoning huzuriga kirib bunday dedi: - E, ulug` vazir! Sizni davolash uchun qo`limdan kelgan hamma ishni qildim, lekin afsuski, nafi bo`lmadi. Balkim otangizni qattiq ranjitib qo`ygandirsiz, borib, qanday bo`lmasin, uning ko`nglini oling. Vazir o`sha kuniyoq otasining huzuriga borib oyoqlariga yiqildi, «men noqobil farzandning gunohlaridan o`ting», deb yalinib-yolvordi. Nima bo`lsa ham ota-otada! U o`g`lining gunohlaridan o`tdi. Fazl ibn Yah`yo esa ko`p o`tmay o`sha darddan butunlay quiuldi va tabibga ko`pdan-ko`p minnatdorchilik bildirdi. Lekin uni yurtiga kuzayotib: «Menga yopishgan dar dotam tufayli ekanligini qayoqdan bilding?» - deb so`radi. Tabib javob qildi: - Tuzalib ketavermaganingizdan keyin «bu odam balki kimnidir ranjitib, la`natiga qolgan bo`lsa kerak», deb o`yladim. Lekin kup so`rab-surishtirib, saroy ahli orasidan ham, bozor ahli ichidan ham bunaqa odamni uchratmadim. Keyin bir kishi sizning ancha vaqtdan beri otangiz bilan arazlashib yurganlaringizni aytib bergan edi. Bu mudhish voqea hammamizga ibrat maktabi bo`lishi kerak. Xar bir inson iloji boricha, ota-onaning e`zozlab, ularning xizmatlarini qilib, duolarini olib yashasa aslo kam bo`lmaydi. Xalq iborasi bilan aytganda, - tuproq olsa oltin bo`laveradi. Bundan tashqari, el-yurt o`rtasida obro`-e`tibori oshadi. «Ota-onaga muhabbatli qiz» ertagida xuddi shu haqda gap boradi. Yuqoridagi rivoyatda elga mashhur bo`lgan tabib har chand harakat qilmasin pos kasalligiga mubtalo bo`lgan bemorni davolay olmaydi. Chunki u ota

qarg`ishini olgan, dilozorligi uchun bu kasalni tanasiga yuqtirgan. Uning otadan kechirim so`rashi, sog`ayish kitobxon kutganidek bo`ladi. Ko`rinadiki, ota-onaga vafodor bo`lgan, ularning xizmatlarini astoydil ado etgan, duolarini olgan farzand hamisha sog`lom, el ardog`ida bo`lar ekan. Buni ertakdagi qiz va uning xatti-harakatida ham kuzatdik. Qur`oni karimda ham Xadislarda ham sabr-toqatli bo`lish, har qanday sharoitda ham birovning haqiga xiyonat qilmaslik, o`g`rilik qilmaslik uqtiriladi. O`g`rilik bu gunoh, jinoyat. Bir qizaloqning otasi o`g`rilik bilan qo`lga tushadi. Nomus va orda nota hijolat bo`ladi. Otasiga vafodor qizchaning kuyinchakligi, otasiga ™ahmi kelishi, achinigi, iztirob chekishi ertakda ko`zga yaqqol tashlanib turadi. Qizchaning ohi, dedi, faryodini eshitgan borki, unga achinadi, yig`laydi. Negaki uning otasini hokim o`sha zamon odatiga ko`ra qo`lini kesishga buyuradi. Voqeadan xabardor bo`lgan qizcha hokim oldiga kelib tiz cho`kib unga yalinib, yolvoradi: - Aziz hokimimiz, nojo`ya ish qilgani uchun otamning qo`lini kesishga buyurgansiz, bilaman, nojo`ya ishi uchun bunday jazoni berishga haqlisiz. Otamning mendan boshqa yana to`rtta farzandi bor. Onamiz – kasal, bizlarni boqa olmaydi. Agar otamizning kesdirsangiz, hammamiz ochdan o`lamiz, chunki bizning yashashimizga faqat otamiz sababchidir. Bizlarga rahm qiling, otamizning qo`lini kesdirmang, agar qo`l kesmasdan boshqa iloj topilsa, u vaqtda otamizning qo`li o`rniga mening qo`limni kesdiring... Bu murg`ak qalb jasorati, bu chinakam mardlik, bu otaga nisbatan o`ta vafodorlik, sadoqat, mehr, burchning oliy namunasi. Kattalar, yoshi ulug`lar yo`lini kichkinagina qizchaning ado etishi hammani hayratga soladi, hayajonlantiradi. Xokimning uni sinash maqsadida: - Mayli, otang qo`li o`rniga sening qo`lingni kesdiraman. Ertagacha senga muhlat beraman. Yaxshilab o`yla, keyin pushaymon yemagil, - deydi. Qadimda bunday fojialarning katta-ko`pchiligi el o`rtasida, bozor maydonida ado etilgan. Ertasi kun qizning otasining qo`lini bog`lab jazo maydoniga keltirishlari va u joyda qizchaning ham paydo bo`lishi yosh kitobxon

qalbini larzaga soladi, ota-onaga nisbatan mehru vafodorliklarini o`n chapdan oshirib yuboradi. - Otajon, sira qo`rqmang, men hokimga «Otamiz qo`li o`rniga mening qo`limni kesdiring» deb yalindim. U kishi qabul qildi. Xozir mening qo`limni kesib, sizni ozod qiladilar, - deb qo`lingi jallodga uzatdi. Yig`ilgan xalq to`lqinlandi. O`kirib-o`kirib yig`laganlarning son-sanog`i yo`q. Qizning so`zlarini eshitib, ota-onaga bo`lgan kuchli muhabbatini anglagan hokim qattiq ta`sirlandi, iztirob chekdi. Shu onning o`zidayoq qizchaning otasini ozod qildi. Qizchani esa, ardoqlab ko`p iltifotlar ko`rsatdi. Ota-bolaning quchoqlashib Sevina-sevina uyga qaytishlarini ta`riflashga qalam ojizlik qiladi. Xokim bu voqeani o`z holicha tashlab qo`ymadi. Jazo maydonidagi bir katta marmar tosh ustiga: «Bir yoshgina qiz otasining qo`li o`rniga o`z qo`lini fido etishni istadi. Shu qizdek farzandga ega bo`lgan ota-ona qanday baxtiyordir» degan jumlani yozishga amr etadi. Ota-onaga, yorga, tabiatga, vatanga, do`stga muhabbat va sadoqat, vafo muqaddasligi to`g`risida yuzaga kelgan ertaklar asrlar osha kenja avlod tarbiyasida muhim omillardan biri hisoblanib kelinadi. «Vafo» ertagida ko`proq yorga ishonch, vafo, sadoqat haqida gap ketadi. Shu payt bir rivoyat yodga keldi: Bir o`lim to`shagida yotgan bemor o`z xotinini jonidan ortiq sevar edi. U o`z hayotini uningsiz harom deb bilardi. U kasallikka chalinib, o`zida og`ir zaiflik yuz berganini mushohada qilgach, o`lim elchisi esa yaqinlashib kelayotganini ko`rgach, xotiniga dedi: - Men hayotimdan umidimni uzdim, hayot oftobim botib bormoqda. Xozir ko`nglimda bir orzudan boshqa orzu yo`q. U ham bo`lsa men o`lgandan keyin sen nima qilmoqchisan, shuni bilmoq istayman. Bayt: Savolim javobga arzisa agar, Gapir, osongina chiqsin bu jonim!

Xotin erining qanday sevishini bilardi. U fikr bilan erining maqsadini angladi va erga chiqish – chiqmaslik haqida so`rayotganini bildi. U o`sha ondayoq pichoqni olib, burnini kesib tashladi. Bayt: Sevgan yori agar quloq solmasa, O`lik hisoblanur har tirik kishi. Tirik hisoblanur vafo yo`lida, Kimni halok qilsa o`limning ishi! Buni chinakam yorga sadoqat, ishonch, vafo deydilar. Ko`rinadiki, sen birovni sevib, sevilib turmush qurdingmi, sen uchun bir umrga – so`nggi nafasingacha sev, o`z sevgingni, sevgiga sadoqatingni ko`rsat. Axir sevgi, muhabbat, sodiqlik bo`lmas ekan hayot ham bo`lmaydi. «Vafo»dagi vafodorlik, ishonch, chidam, sabr-toqat, harakat, kurash kitobxon qalbini shodlantiradi. O`tmishdagi, bobokalonlarimiz davridagi boshqacha ibora bilan aytganda, xalq orzusi – vafodorlikdan ta`sirlanib, suyanib, ibrat olib turmush kechirishga hamisha ruhlantirib turadi. Dono, oqila ayollar hamisha ertani o`ylab ish ko`rganlaridek, ertak qahramoni ayolning xatti-harakati barchaga ibrat bo`lishi tabiiy: - O`tgan zamonda bir yigit bor ekan, u otasidan qolgan mollarning yarmini sarf qilib, bir kambag`alning qiziga uylanibdi. Qolgan davlatini xotini bilan yeb yotaveribdi. Davlat kundan-kunga kamayibdi. Kunlardan bir kuni xotini eriga: - Endi siz bunday bekor yotavermang. YO qolgan davlatingizni sotib savdogarchilik qiling yoki biror xizmat qiling, - debdi. Eri: - Men savdoga ketsam seni qanday yolg`iz qoldiraman. Seni ko`zim qiymaydi, - da? – debdi. Xotini: - Ko`nglingizni to`q qiling, men siz kelguningizcha uyda o`tiraman, - debdi. Eri noiloj mollarini sotib savdoga ketmoqchi bo`libdi. Puliga kerakli mollarni olibdi, yo`lga chiqishi oldidan xotini unga bir gul berib:

- Mana, shu gulni oling. Agar mening boshimga biror og`ir ish tushsa yoki men biror yomon yo`lga kirib ketsam, shu gul o`sha ondayoq so`ladi. Bo`lmasa hech qachon so`lmaydi, - debdi. Ana sizga va`da, ana belgi. Bu ayol gapi, va`dasi. U so`z berdimi, yorini ishontirdimi, tamom va`dasining ustidan chiqadi. Olam past-balandliklardan tashkil topgan. Bu foniy dunyoda odamzodning do`sti ham, dushmani ham bo`ladi. Birov halol, poklik bilan umr kechiradi, birov o`zgalarni aldash, riyokorlik bilan yashaydi. Yigit safarda qaroqchilarga mol- mulkini oldirib quyadi. O`zgalar yurtida imorat quruvchi bir ustaga shogird tushadi. Shogird ustozdan o`tibdi, deganlaridek, mashhur usta bo`lib yetishadi. U odamlarga ko`plab uy, qasr qurib beradi. Yaxshi gap, yaxshi ishning qanoti bor, deganlaridek, yigitning imorat qurishdagi ta`rifi o`z podshosining qulog`iga ham yetib keladi. Podsho yigitni yurtiga olib kelib, ko`rkam imoratlar qurdiradi. Yigit ish jarayonida cho`ntagidagi gulga qarab qo`yar ekan. Vazirlar bu gulni so`lmaganiga ajablanib, podshoga aytishadi. Podsho yigitni chaqirib, cho`ntagidagi gulning so`lmaslik sababini so`raydi. Yigit podshoga xotinining so`zlarini birma-bir aytadi. Podsho kulib: _ Sen ahmoq ekansan, xotinlarning gapiga ishonib bo`ladimi? Gul berib seni aldabdi-da, - deydi. Yigit xotinining to`g`riligiga chin ko`ngildan ishonishini aytadi. Shut ob xayolga quyidagi misralar keladi: Jahonda bir qiziq qoida yurar, Bol tutgan har qo`lga ari nish urar. Yana xazinalar bo`lmas ilonsiz, Gullar esa bo`lmas aslo tikonsiz! – deganlaridek, ochiq ko`ngil, sof niyatli er-u xotinga – pok oilaga podsho boshchiligida pinhoniy hujum boshlanadi. Er olisda, go`zal, dilbar kelin uyda yolg`iz. Podsho kelinni badnom qilish maqsadida avval vazirini jo`natdi. Vazir xotin yashagan shaharga kelib, uning qo`shnisidan yigitning xotini bilan uchrashtirishni so`raydi.

Xalqda uy olma, qo`shni ol; yaxshi kunda ham, yomon kunda ham qo`shnidan, degan maqollar bor. Ko`ngli qora, o`zi nopok, kelinning sofligini hazm qila olmaydigan qo`shni vazirni darhol unikiga boshlab chiqadi. Va: - Qizim, mening bir mehmonim bor edi, uni sen uyingda mehmon qilib jo`natsang, - debdi. Aqlli, fahm-farosatli kelin bu yerda bir sir borligini darov tushunib: «Bularni bir boplay» degan xulosaga kelibdi. Mehmonni ochiq chehra, tabassum bilan kutib oladi. Yaxshi ovqatlar, sharoblar bilan uni mehmon qiladi. Vazir mast bo`lib qolgach, kelin tomonidan tayinlab quyilgan qo`shni xotin darvozani taqillatadi. Kelin: - Voy, birov kelib qoldi, darov mana bu yerga kirib turing, keyin o`zim chiqaraman, deb vazirni uydagi yerto`laga tushiribdi. Egri niyat, odamlarning baxtiyorligini ko`ra olmaydigan vazirni bir necha kun yerto`lada saqlaydi. Buni qarangki, podsho birinchi vaziridan darak bo`lmagach, ikkinchi vazirini ham jo`natadi. So`ng o`zi ham keladi. Ikki vazir va podsho ham yerto`ladan joy oladilar. Kitoblarda aytilishicha, insonning tanasida shaytonning qoni oqib turar emish. Yigit ishlab yurib xotini esiga tushib gulga qarasa, gul so`lmagan, chiroyli, ochilib turibdi. Ancha qarab o`tirgandan keyin podshoning gapi esiga tushib, «Podshoning aytgan gapi rost bo`lmasin tag`in, bir xotinimdan xabar olib kelay» deb uyiga qaytib, darvozani taqillatib ichkariga kirsa, dasturxon to`la noz- ne`matlar. Kelin shu zahoti bor gapni aytadi. Yigit podsho va uning ikki vazirini yerto`ladan olib chiqib, urib-so`kib: - Suf, senlardek yurtboshlarga! – deb haydab yuboradi. Xa, yuqorida kuzatganlarimizdek, ota-onaga, yorga muhabbat, sadoqat, vafo chinakam iymon mevasi ekanligini ko`rib o`tdik. Bunga kimki amal qilib yashasa hech qachon kam bo`lmaydi, bir umr baxtiyor yashaydi.

O'xshashlar

Go’ro’g’li turkumidagi dostonlar. “Kuntug’mish” dostonida sevgi va vafo ifodasi.

Yusuf Saryomiy

Yusuf Saryomiy she`riyati

Lirika Lirik kechinma Lirik qahramon Lirikada syujet So`z Lirika janrlari

Mazmun va shakl birligi