Uvaysiy 2 - Adabiyot - Referatlar

Uvaysiy 2

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.5 KB

Ko'chirib olish

Uvaysiy Jaxon otin Siddiqbob qizi – Uvaysiy XUSh asr oxiri va X1X asrning 1 yarmida yashab ijod etgan iste’dodli shoiradir. Uvaysiyning faoliyati va ijodiy merosini o’rganishda adabiyotshunosligimiz ancha yutuqlarga erishdi, yangi ma’lumotlar qo’lga kiritildi. Bu soxada Olim Sharafiddinov “O’zbek adabiyoti xrestomatiyasi P jild. T., 1945 yil, O’zbek she’riyati antologiyasi, 1948. Kitoblarida fikr yuritadi; O’tkir rashid “Uch shoira”, T., 1958; A.Qayumov. E’tibor Ibroximovalarning Uvaysiy. Devonini tuzganlar, O’z.Fan, 1959 yil; H.Razzoqov, Ulfat, ¢.Abdullaev, N.Mamatovlar Uvaysiy devonini 1963 yilda qayta tuzganlar, 1970 yilda T.Jalolovning “O’zbek shoirlari” kitobi vujudga keldi; A.Qayumov 1961 yilda yaratgan “Qo’qon adabiy muxiti” kitobida Uvaysiy xaqida ma’lumot berdi. Adabiyotshunos E’tibor Ibroximova Uvaysiy xaqida maxsus ilmiy tadqiqot ishlari olib bordi. 1961 yilda kandidat dissertatsiyasini yoqladi. Bu ishlardagi ma’lumotlar bilan birga shoira to’grisida uning avlodjlaridan bo’lgan kishilarning bergan ma’lumotlari xam muximdir. Chunonchi, Andijon oblastining Marxamat rayonidagi Sverdlova nomli kolxoz territoriyasida xayot kechirgan Xoljon otin Abduqodirovaning o’z ota-bobolari to’grisida qilgan xikoyalari ana shunday muxim ma’lumotlardandir. Xoljon otin Uvaysiyning chevarasi bo’lib, 1965 yilda vafot etgan, u o’z avlodi xaqida xikoya qilib, katta buvisi Jaxon otin ekanligini so’zlaydi. Jaxon otin (Uvaysiy) Hojixon ismli kishiga turmushga chiqqani, ularning Muxammad ismli o’gli, Quyoshxon ismli qiz ko’rganlari. Uvaysiy o’gli Muxammadning “Majnun” qizi Quyoshxonning “Xokiy” taxallusi bilan she’r yozganlarini Xoljon xikoya qilgan. Xoljon otin xiyaokchsidan ma’lum bo’lishicha, Uvaysiy va uning farzandlari, nabiralari o’tmishda zamondan jabr sitam ko’rib, juda ogir sharoitda xayot kechirganlar.

Feodal xukmron doiralarning maddox shoirlari xalqning axvolidan ko’z yumib, o’marxonni ko’klarga ko’tarib maqtab she’rla yozgan bir vaqtda, o’vaysiy she’r maydoniga zamona kulfatidan kuyganlarning bulbuli-go’yosi chiqib, fitonu nola chekkan edi: I.Haqqulov. Uvaysiy. 5-bet. Zamona kulfatidan bu ko’ngil dog o’ldi, dog o’ldi. Sharq klassiklari merosidan. Uvaysiy she’riyatidan, T., 1980 y. 94-95-betlar. T.Jalolov. 66-bet. Uvaysiy ijodi ustida tadqiqot ishlari olib borgan adabiyotshunos- olimlarimiz shoiraning Umarxon saroyiga kelib qolishi xolati va uning sevimli shoiramiz Nodira bilan munosabatini, uchrashish, ular o’rtasidagi xamkorlikni turlicha izoxlaydilar. Chunonchi, “O’zbek adabiyoti tarixi” (avt. Kollektivi, T., 1978) kitobining “Uvaysiy ijodiga doir qismini yozgan E.Ibroximova shunday yozadi: “Umarxon gilon xokimi bo’lib (1800-1809), Nodiraga uylangan paytda Uvaysiy shoira sifatida tanilgan edi. Sh/u xam Nodiraning tashabbusi bilan ular o’rtasida do’stona aloqa o’rnatiladi. Nodira Qo’qonga quchib kelganidan keyin maxsus erlik bilan Uvaysiyni xonlik paytaxtiga olib kelib, u bilan yaqin aloqani ta’minlashga erishadi”. (159-bet). “O’zbek shoiralari” kitobining avtori T.Jalolov dramaturg ¢ulom Zafariyning esdaliklariga tayanib, mavjud voqelikni quyidagicha xikoya qiladi: 42-44 betlar (1). T.Jalolov ¢ulom Zafariydan Uvaysiyning “Jaxon otunga” aylanishi ya’ni uning xonimlarga murabbiylik faoliyatining mazmuni nimadan iboratligi borasida so’raganda, ¢. Afariy unga quyidagi naqlni xikoya qilgan. “O’zbek shoiralari”,-44- 45 bet (P). Ma’dalixon xukmronligi (1822-1942) davrida Uvaysiyning xayotida bir qator noxushliklar sodir bo’ldi: Qizi Quyoshdan judo bo’lgan shoiraning o’glini xon sarboz sifatida Qashqarga jo’natib yuboradi. Uning o’ziga ko’p tazyiq o’tkazadi. Keksayib qolgan shoira qirkinchi yillarda Margilonga ko’chib ketadi, xayotning oxirgi yillarini (65 yoshlarda vafot etgan) o’z ona shaxrida o’tkazadi. Hozirgi mavjud manbalarni ko’zdan kechirish shuni ko’rsatadiki, xayot gamu andux bilan o’tgan bu shoiraning ijodiy faoliyati ancha sermaxsul bo’lganligidan dalolat beradi.

O’zSSR FA Sharqshunoslik institutining qo’lyozmalar fondida Uvaysiy asarlarining bir qo’lyozma nusxasi 1837 raqami bilan saqlanadi. Bu qo’lyozmada shoiraning bir qator lirik she’rlari (devon), “Shaxzoda Hasan” va tugallanmay qolgan “Vokeai Muxammadalixon” dostonlari mavjud. 60-yillarda H.Razzoqov va A.Saydalievlar tashabbusi bilan Uvaysiyning Marxamat rayonidagi avlodlari qo’lidan shoira devonining uchta qo’lyozma nusxasi topilgan va Andijon Davlat pedagogika institutining adabiyot kafedrasiga olingan. Devonlarning eng mukammali 404 betdan iborat bo’lib, Uvaysiyning evarasi (1965 yilda vafot etgan) Xoljonbibi-Magriy tomonidan ko’chirilgan. Devon, gazal, muxammas, musaddas, musamman, masnaviy, ruboiy, tuyuq, chiston, qit’a, mustazod shaklidagi (jami 5628 bayt) she’rlardan tashkil topgan. Ana shunday sermaxsul ijod egasi bo’lgan Uvaysiy xaqida uning zamondoshi Fazliy “Majmuai shoiron” tazkirasida o’ta xasislik, ko’rolmaslik, garazgo’ylik bilan ikki baytdan tavsifnoma yozgan xolos Digar Vaysa xam az guruxi nisost, Namonandi Maxzun faximu rasost. Xayolom ba tavsifi u bar naxost- Azon ro’, gox kaj shudu gox rost. (Uvaysiy xam xotinlar jumlasidandir, lekin Maxzunadek ziyrak va aqli raso emas, u gox egri, gox to’gri yurgani sababli uni tavsif qilishni istamadim). Shoiraning sha’niga nomunosib bu baxoni rad, yo tasdiq etish uchun boshqa xech qanday dalilga ega emasmiz, lekin saroy shoirlarining axloqi, jumladan Fazliyning o’zi maqtab ko’klarga ko’targan Maxzunaga munosabatini o’ylab, uning Uvaysiyga bergan baxosida xam bir nav’ ta’magirlik yo’qmikan deb o’ylaysan kishi. Chunki o’zbek ayollaridan qariyib bir yarim asr muqaddam, birinchi o’laroq saroy shoirlari (erlar orasiga kirib), komil xuquqga ega bo’lgan bu she’riyat malikasi ularning giybat va xasadlariga duchor bo’lishi xaqiqatdan yiroq emas. Uvaysiy lirika janrida o’z asrining peshqadam shoirasi bo’lib, uning ravon va nafis gazallari Umarxon saroyidagi “manman” degan shoirlarning eng yaxshi

asarlaridan qolishmaydi. Ma’lumki, Umarxon saroyi shoiralari orasida nazirago’ylik, radifgo’ylik goyat darajada avj olgan edi. Ba’zan muvaffaqiyatli chiqqan bir she’rga shu vazn, shu qofiya, shu goyani kuzatib, qirk-ellik shoirlar nazira yozganlar. (ya’ni, nazirago’ylik bir nav she’riy musobaqadirkim, unda (Bobur tili bilan aytganda). “To bilingay xar kishining tab’i birla xolati”. Mana shu jixatdan baxo berish uchun Amir (Umarxonning) “Qil” radifli gazaliga shu radifda nazira tarzida yozilgan 4 shoirning, jumladan Uvaysiyning gazalini solishtirib ko’raylik. Misol cho’zilib ketmasligi uchun biz xar bir shoir gazalining faqat matla’sini (boshlanmasini) keltiramiz. Amir (Umarxon): Lab o’gir takallumga, zulfingni parishon qil, Qand qimmatin sindur, narxi anbar arzon qil. Hijlot: Kelgil, ey quyosh yuzliq, fikri shomi xijron qil, Furqating mariziman, vasling ila darmon qil. Ado: Ey ko’z, ayla mardumlig, ul sanamni mexmon qil, Vay sharafi shon ashkim yo’liga charogon qi. Vazliy: Gul yuzingda zulfingni bog aro namoyon qil, Lola birla sunbulni dog etib parishon qil. Uvaysiy: Dilbaro, yuzing uzra kokuling parishon qil, Husningga niqob o’lsun, maqsadimni panxon qil. Biz misol tariqasida besh shoirdan namunalar keltirdik. Bir vazn, bir radifda yozilib, bir maqsadni ko’zda tutgan bu baytlarning eng go’zali shubxasiz, Uvaysiy bilan Fazliynikidir. Bu baytda gap ma’shuqaning gul chexrasiyu, xushbo’y sochi va zulfi ustida boradi.

Amir bu mazmunni rivoj ettirolmay, baytni to’ldirish uchun ma’shuqani “taxallumga” da’vat etadi: Xijlot esa, ma’shuqaning yuzi, kokili va zulfi xaqidagi mavzudan tamoman chetga chiqib ketadi. Shoir Ado xam shunchaki vazn, qofiya va radifni saqlash uchun xarakat qilib, sanamni mexmon qil” deb mavxum go’zal tavsifiga o’tadi. Uvaysiy bilan Fazliy esa, go’zal yuz, zulf va kokilning go’zal yuzida parishon bo’lgandagi xolati adosida goyat go’zal va real ta’birlar topganlar. Chunonchi Uvaysiyning: Dilbaro, yuzung uzra kokulini parishon qil, Husningga niqob o’lsin, maqsadimni pinxon qil. Baytida, parishon kokul-yuzta niqob, lirik qaxramonning-maxbubaning xoxishini oshkor qilmaslik uchun parda bo’lib keladi. Ulf va kokul tavsifida klassik shoirlar juda ko’p yozganlar. Soch va zulf gox shabi xijronga (xijron kechasi-uzunligi va tusi), gox mushki anbarga (xidi), gox dom-tuzoqqa (kishan zanjir) o’xshatiladi. Go’zalning yuzi esa millon martaba oy, quyosh (qamar, shams, mexr) va gulga tashbex etilgan. Ammo dilbar yuzida parishon kokulning parda bo’lib, ma’shuqa maqsadini pinxon tutishi Uvaysiyning ixtirosidur. Yoki Uvaysiyning anor ta’rifida aytgan she’rini olib ko’raylik. Bu she’r shu mavzudagi eng mumtoz asar bo’lib, xech kim anorning bunchalik tasvirini bergan emas. “Anor” she’ri shoiraning mushoxada kuchini, uning narsalarga nechogliq e’tibor bilan qaraganini, boshqacha aytganda xayotga rassom ko’zi san’atkor qalbi bilan tikilganidan darak beradi: Uvaysiy-1980, 116 bet. Bu nagumbazdur eshigi, tuynugidan yo’q nishon, Nega gulgun pok qizlar manzil aylabdur makon, Tuynuging ochib alarning xolidin olsam xabar, Yuzlarida parda tortugliq, turarlar bagri qon. Anorni eshik-tuynuksiz gumbazga, ichidagi donalarni pok qizlarga, dona ustidagi yupqa po’stinni qizlar yuzidagi pardaga va anor donalaridagi qizil sharbatga ishora qilib, bu donalarni bagri qon bo’lgan qizlarga o’xshatish uchun Uvaysiy kabi zo’r san’atkor bo’lish darkor.

Uvaysiyning badiiy jixatdan barkamol gazallarida lirik qaxramon sabrli, qanoatli, kamtar, odobli, xush nazokat, oqila, fozila, vafodor, iffatli va jozibali bir jonona sifatida namoyon bo’ladi. Barcha shod bo’lib, uning xissasi qaygudan iborat bo’lsa xam, zamona kulfatidan, befaxmlar malomatidan ko’ngli dog bo’lsa xam, yor jafokor bo’lib, zulmu sitam qilsa xam, u erga xamon sodiq qolib. Uvaysiy Ko’ngil gulzori. 28-bet. Uvaysiy, yuz jafo ko’rsang xaqiqat eridin doim. O’girma yuzni andin, solma ko’zni o’zga dildora. Deb ezgulikka, vafodorlikka da’vat qiladi. Uvaysiy. 7-bet. Diniy, xurofiy tushunchalar odamlarning ongini zaxarlab turgan X1X asr sharoitida, xotinlar inson emas, Xayvon qatorida sanalgan bir davrda, Uvaysiyning badiiy ideallar shavKida-“tarki vatan” qilib-ota ruxsatin bir amallab olib, Margilondan chiqib-Qo’qonga kelishi, u vaqtda xotin jinsi uchun yarim xudo sanalgan erlar jamiyatga dadil bostirib kirishi-musulmon xotinlari tarixidagi katta qaxramonlik edi. Buning ustiga aqli xam sochidek uzun bo’lib, saroy, “donishmand”larini “mardumi nofaxm” deb atagan bu zakovatli shoiraning jasoratiga balli deging keladi. Ma’lumki, xotin-qizlar birovni sevish, er tanlash xuqiqidan maxrum edilar, bu jixatdan ota-onalarning mute farmonbardor qullari bo’lishi talab qilinardi: bu-islom axloqining talabi edi. Insondagi tabiiy xoxishga sirtmoq solingan shu davrda Uvaysiyning bu taxqirlangan jing nomidan: Bir pari paykar sumanbar yora oshiq bo’lmisham, La’li dilkash, so’zi xush dildora oshiq bo’lmisham. Deb ochiq kuylashi saroy mutaassiblariga o’qdek qadalgan edi... Faziliy kabilarga yoqmagan edi, albatta.

O'xshashlar

Jahon otin Uvaysiy

XVII-XIX asrlar adabiyoti. Mashrab, Uvaysiy, Nodira ijodi

Ertaklar (2)

O'zbekiston muzeylari 2

O'zbekiston muzeylari 2