Undalmalar.... - Adabiyot - Referatlar

Undalmalar....

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Undalmalar Reja: 1. Undalmalarning ifodalanishi 2. Undalmalarning sostavi 3. Undalmalarning o’rni 4. Undalmalarning intonatsiyasi

Undalma- so’zlovchining nutqi qaratilgan, boshqa bir shaxs yoki predmetni ifodalagan so’z yoki so’z birikmasidir. Undalma bosh kelishikdagi ot yoki ot ma’nosidagi so’zlar orqali ifodalanib, gapning umumiy mazmunini to’ldiradi, gapning kimga qarashli ekanini ko’rsatib turadi. Undalma dialogik nutqda, monologda, avtor nutqida, murojat, shior, buyruq, chaqiriq, e’lonlarda ishlatiladi: - Otajon deyman, o’yinga usta ekansiz-ku, - dedi O’rmonjon kulib. – Shuni aytgin, o’g’lim, o’yinga usta ekanman... Bir menmi? Shu odamlarga ham o’yin – kulgi yarashar ekan-ku! -Bu odamlarga juda-juda ko’p narsalar yarashadi, otajon (A.Qahhor). Ishchilar, uyg’on, senga yetishda zamon (H.Hakimzoda) . Butun fikrim – hayotim senda, Ukraina! Ey yurak quyoshi (H.Olimjon). Kolxozchi o’rtoq, tez-u toza ter (Gazetadan). Undalma gapning bosh yoki ikkinchi darajali bo ’ laklari bilan moslashuv , boshqaruv yoki bitishuv aloqasiga kirisha olmaydi . Ammo u gapning zarur qismlaridan biri hisoblanadi , Shuning uchun ham u ayrim gap bo ’ laklari va gapning umumiy mazmuni bilan o ’ ziga xos grammatik aloqaga kirishadi . Ma ’ lum bir gapdan undalmaning chiqarilish yoki hatto o ’ rnining o ’ zgartirilishi gapning umumiy mazmuniga ta ’ sir etadi , avtorning aytmoqchi bo ’ lgan fikri anglashilmay qoladi . Undalmaning ajratilgan izohlovchiga yaqin bo ’ lgan turida grammatik aloqaga kirish xususiyati aniq ko ’ rinadi , chunki undalma ma ’ lum bir bo ’ lakning ma ’ nosini izohlaydi :... Bosh turmushim to’ri , ko’nglimning jo’ri – Bularning hammasi sen, V a t a n i m – onam (H.Po’lat ). Misoldagi Vatanim – onam undalmasi Sen olmoshning ma’nosini izohlaydi, aniqlashtiradi .shu bilan birga, Vatanim – onam undalmasi butun gap mazmuni bilan ham aloqadadir. Bu xil sintaktik kategoriyaning asosiy vazifasi undalma bo’lsa ham, unda izohlash xususiyati ham bor. Bunday undalmalarning ajratilgang izohlardan farqi quyidagicha: 2

1. Undalma chaqirish intonatsiyasi bilan talaffuz etiladi. Ajratilgan izohlar esa ajratilgan, sust intonatsiya bilan aytiladi. 2. Undalma nutq qarashli bo’lgan ob’yektni ifodalaydi, izohlar esa biror bo’lakni izohlaydi (undalma ba’zan izohlashi ham mumkin. Ammo uning undalmalik xususiyati birinchi planda bo’ladi. 3. Undalma bosh kelishikda bo’ladi, izohlar izohlanmishning shakliga ko’ra, turlicha bo’lishi ham mumkun. Undalmalar nominativ gaplarga shaklan o’xshaydi. Ammo mazmunan va grammatik, intonatsion xususiyatiga ko’ra ulardan farqlanadi. Nominativ gaplarga misollar : Budapesht! Endilikda hammaning og’zidan shu so’z tushmas edi (O.Gonchar). Dunay, Dinay! degani shu ekan-da! (O.Gonchar). Eh , fris!-deb musht o’xtalardi yov tarafga qarab Xoma.- Men senga qirq birinchi yilda dunyoning yarmini bosib o’tishga o’tasan-ku, ammo uyinga qaytib borolmaysan, demaganmidim? (O.Gonchar). Jahannamday qizg’in qumliklardan keyin bu vodiy ertaklardagiday go’zal, o Farg’ona! (Oybek). Sobir jangda, mehnatda qotgan, dag’allashgan barmoqlaridan handalak sharbatini shir-shir oqizib, xursand qichqirdi: O jonim Farg’ona, oq oltinim , bog’im (Oybek). Oxo, yangi Farhod va Shirinlar!- ko’zlarini jo’rttaga chaqchaytirib, qoshlarini o’ynatib qichqirdi O’ktam.-Sirdaryo bo’ylarida o’z Shirining uchun qahramonlik ko’rsatmoqchimisan (Oybek). Nominativ gaplar ma’lum bir his-hayajon , maqsad ifodalangan gapdir. Shuning uchun ham u gap intonatsiyasi bilan talaffuz etiladi.Undalma tugal bir maqsad yoki tugal bir his-hayajonni ifodalamaydi,intonatsiyada ham tugallik bo ’ lmaydi . Undalmalar semantik va stilistik funksiyasiga ko’ra uch gruppaga bo’linadi: 1) nutq qaratilgan ob’yektni ifodalaydi. Nutq qaratilgan ob’yekt uch xil bo’lishi mumkun: 3

a) shaxs b) shaxs bo’lmagan jonli predmet, v) jonsiz predmet, a) undalma shaxsni ifodalaganda, kishining nomi, familiyasi, taxallusi, qarindoshligi,yoshi, jinsi,kasbi,unvoni vaxususiyatlarini ko’rsatishi mumkun: Sobir Umarovich, sizni tabriklayman (Yashin). Qani, dakang xo’roz, zakazingni qila ber (A.Qahhor). Bugun tilingga shaker surtib olganmisan, changal. Ol, jiyan, yo’l yurib kelgansan (Oybek). Xush kelibsizlar, og’alar, xush ko’rdik! – deb ularga eshikni ko’rsatdi (M.Ibragimov). Fridun kosani joyiga qo’ydi-da: - Qo’rqma, ona, sindirmayman, - dedi (M.Ibragimov). Hech qayerga yuborma, Musa tog’a, hech qayirga… Bolalarga kiyim-bosh qilinglar (M.Ibragimov). Yigit, bir kishiga adabiyotdan dars berishga rozi bo’larmiding? – deb so’radi (M.Ibragimov). Hammamizga ham ruxsat eting, o’rtoq leytenant (Furmanov). O’rtoq general mayor, menga ham jangga kirishga ruxsat bering (Yashin). O’zbek tilida xotinning erga murojaatini ifodalash uchun odatda otasi, erning xotinga murojaatini ifodalash uchun oyisi (onasi) so’zlari qo’llanadi: Ko’z tegmasin, otasi, Fridun juda yaxshi yigit bo’libdi! – der edi Sarbiya xola (M.Ibragimov). Ba’zan undalma zo’zlovchining o’zi bo’lishi, so’zlovchi o’ziga o’zi murojaat etishi mumkin. Bu hol ayrim monolog gaplarda (ichki nutq) yoki she’riyatda traditsion qodiga muvofiq, she’r avtorini ko’rsatish uchun oxirgi baytda qo’llanadi: Chuqur yoz, shirin yoz,shoshilmay soz yoz, Xalq qilmas e’tiroz, Sobir Abdulla (S.Abdulla). b) undalma jonli predmet bo’lishi mumkin. Bunday undalmalar hayvon, parranda, hashorat nomlari bo’lib, ko’pincha, masal, metal, ertaklarda va ba’zan she’riyatda qo’llanadi: Bir bulbulni ko’rib qoldi. Eshakvoy unga dedi: (Menga qara, bulbulcham, deydilarki, sen emishsan xush ovoz) (Krilov). 4

v) undalma jonsiz predmet bo’lishi mumkin. Bu holat asosan she’riyatda qo’llanadi va predmet ma’lum bir substansiya tarzida o’qiladi, nutq ekpressiv xarakterda bo’ladi: Seni unitolmas yuragim also, Ey O’rta Osiyo, O’rta Osiyo!!! (V.Inber). 2) undalma orqali ma’lum shaxs, predmetlarga xarakteristika beriladi, ta’riflanadi. Bu xarakteristika shaxs, predmetning tashqi yoki ichki belgisiga ko’ra bo’ladi. Shaxs, predmetni ta’riflash quyidagi yo’llar bilan bo’ladi: a) undalma vazifasidagi otga aniqlovchi, izohlovchilar qo’shilib keladi: Hoy yaxshi qiz, qiz, yaqinroq kel, Bir-ikki og’iz so’z so’zlayin (H.Olimjon). (Nega o’qituvchingiz ko’rinmaydi, azizim Shamsiya) deb so’radi (M.Ismoiliy). Sharqqa nur beruvchi , ey O’zbekiston, Ulug’ oilada topding sharafshon! (T.To’la). Porlagan yuz, yashnagan ko’z, botir qiz! Komsomolda chechak kabi ochding yuz (H.Olimjon). b) undalma boshqa undalmalar orqali izohlanadi. Bu holda shaklan uyishgan undalmalar vujudga kelib, so’ngi undalmalar birinchi, asosiy undalmani izohlaydi: (Yashagil, traktorim, quyoshim, nonim, Boshimga oltindan qo’yding chambarak, Yashagil, mehnatim, quvvatim, jonim, Ilk tong otardan berolding darak (G’.G’ulom). 5

Misolda asosiy undalma traktorim, qolgan undalmalar uni izohlaydi. v) shaxs, predmetning tashqi yoki ichki belgisiga ko’ra ta’riflanadi; bunday undalmalar orqali so’zlovchining ma’lum shaxs, predmetga modal munosabati ham ifodalanadi: O’n to’qqizdan oshmay tur go’zal (H.Olimjon). Xalq kesadi yo’rtqich kallasin, La’nat senga, trumenchi jallodlar! (Islom shoir). Andak sabr eting, do’stim, men sizga ba’zi voqealarni so’zlay... (Oybek). Xo’sh, ahvollar qalay, jangchi o’rtoqlar (Yashin). Bu xil undalmalar ko’pincha otlashgan so’zlar bilan ifodalanadi: Bu yoqqa qara, tentak! Kambag’al bo’lsang ham, o’lgudek odmisan, balandda yurasan bilaman (Oybek). U o’g’lini ko’rib, suyunib ketdi-da, hech narsadan hech narsa yo’q, taajjublanib:- Obbo sarig’im-ey! Qani, qani, joy top, o’tqiz!- dedi (V.Oseeva). Ey zulm ko’rganlar, ey asirlar! Bizga ozodlik vaqti yetib keldi (S.Ayniy). Ey jafo ko’rganlar! Ey azizlar! Bundan so’ng jahonda hukmron bo’lsin proletar, proletar, proletar, (S.Ayniy). Sifatdoshning -gur, -kur shaklli otlashgan turi barqaror birikmani tashkil etadi: Niyatinga yetkur, quloq sol (H.Olimjon). Baraka topkur, Vas’kani qo’yi yubor (Chexov). Ba’zan bu shakl yolg’iz qo’llanadi: Qayoqqa yana, tinmagur,- so’radi Komila o’zini onalarcha sezib (Oybek). Shaxs, predmetlar boshqa bir jonli, jonsiz predmetlarga o’xshatish orqali ta’riflanadi (bunda o’xshatilgan predmetning asosiy xarakterli belgisi ma’lum shaxs, predmetlarga ko’chiriladi): Sayra, to’ti qushim, sayra (H.Hakimzoda). O’tirganlardan biri yonidan joy berish taraddudiga tushib:- Kel, chirog’im, kela qol,- dedi (P.Tursun). Hoy bo’rilar, so’zlaringdan qayt. Bo’lmasa hokimingga bormayman, mingboshingga yalinmayman, xalqqa arz qilaman, xalqqa (H.Hakimzoda). Suqma Koreyaga tumshug’ing, tulki! Qolsin qo’lida Koreya erki! (Mirtemir). Sen yetim emassan, tinchlan, jigarim (G’ G’ulom). Bog’imda anorim, senga yo’l bo’lsin? Qatordagi norim, senga yo’l bo’lsin? Ispihon xanjarim, senga yo’l 6

bo’lsin? Umrimning mevasi- bir toza nihol, Bitgan olmazorim, senga yo’l bo’lsin? (Fol’klor). Bu xil undalmalar ayrim o’rinlarda shaxs, predmedmetning tashqi bir belgisini ifodalaydi: choloq, ko’r, kar, kal va shunga o’xshash so’zlar undalarmani tashkil etadi. Ba’zan Hoy shlyapali! Ey mashina! Tipidagi undalmalar ham og’zaki nutqda uchraydi. Bunda so’zlovchi uchun noma’lum shaxs birinchi ko’zga tashlangan, shu vaziyatda muhim bo’lgan belgisiga ko’ra nomlanadi (Hoy shlyapasi bor odam! Ey mashinasi bor yoki mashinani boshqarayotgan kishi kabi). Undalma orqali ifodalangan shaxsga so’zlovchining modal munosabatini ko’rsatish uchun birinchi shaxs egalik affiksidan yoki -jon, -xon kabi erkalatish affikslaridan foydalaniladi:-Kayfing chog’ bo’lgani uchun juda xursandman, azizim (M.Ibragimov). Sizga bag’ishlanur, o’quvchim, ijodimning eng asl bobi (Uyg’un). Shoshilmang, onajon, shoshilmang! Yo’l qanchalik uzoq bo’lmasin, odamlar uning ancha qismini o’tib qo’yishgan (M.Ibragimov). Ba’zi undalmalar egalik affiksi bilan qo’llanadi:- Ol, singlim, bolalarga kiyim- bosh qilib berarsan (M.Ibragimov). Men shoshilayotganim yo’q, bolam... (M.Ibragimov). 3) undalma so’zlovchining emotsiyasini ifodalaydi. Bu emotsiya orqali g’azab, nafrat, mazax, kesatish, iltimos, achinish, erkalash,hurmat, shodlik, tabrik. Chaqirish, mamnunlik kabi hislar anglashiladi. Emotsional munosabatning ifodalanishi turli yo’l bilan bo’ladi. a) undalmalar bilan birga undov so’zlarni qo’llash orqali: Umrim ey, sen bo’lib shuncha beg’ubor, To abad aylading meni baxtiyor, Umrim ey, sen bilan qilib iftixor, Bo’layin o’lguncha men ham minnatdor (G’.G’ulom). Hay o’t yigit, haligi so’zlaring oltinga arziydi, ammo har kimga so’zlay berma! (Oybek). Undov so’zlar bilan undalma o’z aniqlovchilari bilan kengayishi ham mumkun. Bunday undalmalar orqali ham emotsiya ifodalanadi hamda undalma orqali ifadalanayotgan shaxs, predmet ta’riflanadi: Chaqmoq kabi 7

yuksal, yashna, uch uzoqlarga, Keng jahonga dong taratgan, Ey, azamat sher! Ey, bol’shevik ismi bilan nafas er (H.Olimjon). Ey Farg’ona! Ey bol’shevik vodisida Paxtakor- dehqon, Ey o’lkamiz Tomiridan Jo’shgan Toza qon (H.Olimjon). b) undalmalarni aynan takrorlash orqali (aynan takrorlangan bo’lak yolg’iz bolishi yoki aniqlovchi bilan birga qo’llanishi mumkin): Rossiya, Rossiya, azamat o’lka, Ey osmon singari bepoyon Vatan (H.Olimjon). Dada! Dadajon, non yeyman, non keltirdingizmi?- Jonim o’g’lim, mana hozir non olib kelaman (S.Ayniy). v) ayni bir undalma boshqa so’z orqali takrorlanadi: Qani Mirzajon, qani bu yoqqa keeling, uka! (P.Tursun). Ha, Xonzoda, kel, singlim… (H.Hakimzoda). Abror, o’g’lim, ana bu behining kallagiga gazeta qistirib qo’ygan edim, shuni olib kel (A.Qahhor). Undalmalar orqali biror his- hayajon ifodalanishi intonatsiya orqali ham bo’lishi mumkin: Butun dunyo proletarlari, birlashingiz! Ammo bunday holda undalmadagi asosiy semantik funksiya nutq qarashli obyektni ifodalashdir. Demak, undalmaning turli semantik gruppalari bir-biriga yaqinlashadi, birlashadi. Har qanday holatda bu semantic gruppalarning biri ustun bo’ladi, chunki yetakchi bir semantik funksiyani ifodalash uchun maxsus Grammatik, leksik vaboshqa xil vosetalar qo’llanadi. Undalmalarni semantik funksiyasini belgilashda umumiy gap xarakterining (uning darak, so’roq, undov gap bo’lishining) va intonatsiyaning roli kattadir. Ammo bu vositalar qo’shimcha vositalar hisoblanadi. Undalmalarning ifodalanishi. Undalma bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so’zlar orqali ifodalanadi. 1. Ot orqali ifodalanganda, asosan, atoqli otlar yoki turdosh otlar bo’lishi mumkin. Turdosh ot ham ko’pincha shaxsni ifodalovchi so’zlar bo’ladi: Kommunistlarga tayanib, ularni kurashga qurrolantirib, bir ish ko’rsatasiz-da, O’ktamjon (Oybek). Inson tez o‘tuvchi orzu-xavaslarga o‘yinchoq bo‘lmasligi kerak, To‘g‘onbek (Oybek). Kechir, Zaynab, so‘zlosmas dilim, Kechir, Zaynab, ch idolmas dilim (H. Olimjon). Eshit, qizim Parizod, chiqaribsan yomon 8

ot (Hamid Olimjon). Bu ... falakning gardishiga boq , chirog‘im! – dedi Shokir ota. (Oybek). Tuf, de, ko‘zing tegadi, kasofat! Shu so‘zlaringni menga aytsang, tishingni sug‘urib olardim (Oybek). Xo’p, xo’p, erkatoylarim, Xo’p, xo’p, qo’zichoqlarim, Ko’zginamning nurisiz, Aylanay, chirog’larim (S.Qudash). Salom! So’zla,ko’zgujon, haqiqatni et bayon (Pushkin). Sevaman, oltin kuz, sevaman jondan, Tabiat bezangan go’zal chog’ingni, Daraxtlar rang- barang kiyim kiyinib, Ko’zni erkalatgan chaman bog’ingni (Zulfiya). Xayr, oq yo’l tilayman senga, qaqildoq! (Krilov). 2. Undalma otlashgan so’zlar orqali ifodalanadi: bunday otlashgan so’z ko’pincha sifat yoki sifatdosh, baz’an son bo’ladi: Yaxshilar, kolxoz azamatlari!-dedi u muloyim va yurakdan chiqqan tovush bilan. Hozir terim to’yini boshlaymiz…(Oybek). Ey, buyuk vatanim bahodirlari, ey, janglarda pishgan, chiniqqan erlar, Ey, arslon yuraklar, mardlar, botirlar, Ko’rsating dushmanga o’lkaning kuchin! (Uyg’un). 3. Undalma olmosh orqali ifodalanishi ham mumkin. Bu vazivada asosan ikkinchi shaxs kishilik olmoshi qo’llanadi. Undalma vazifasidagi olmosh asosan kesimsiz, bir sostavli gaplarda ishlatiladi: Ey siz, to’kib qon, zafar olganlar, olg' a! Bu xil gaplarda siz undalma bo’lib, uni izohlab keluvchi so’zlar ajratilgan izohlovchi bo’ladi. Agar bu xil olmosh ikki sostavli gapda qo’llangan bo’lsa, u ega vazifasida bo’lib, olmoshga oid so’z undalmadir: Siz, o’rtoqlar,.. ariza bergan ekansizki, ko’p ma’qul gap (G’.G’ulom). Olmosh ikki sostavli gaplarda ham undalma vazifasida qo’llanadi: Hoy sen, qani bu yoqqa kel-chi! Qani, Bu holatda sen undalmasi chaqirish, murojaat intonatsiyasi bilan aytiladi va undan so’ng pauza beriladi; bunday undalmadan so’zlovchining qo’pol rasmiy muomalasi anglashiladi. 4. Undalma ko’pincha undov so’zlar bilan birga qo’llanadi. Shu bilan birga undov so’zning o’zi ham mustaqil ravishda undalma vazifasida qo’llanishi mumkun. Bunday undov sozning mazmunan biror shaxs nomi o’rnida kelgani 9

anglashilib turadi; undalmaga xos chaqiriq intonatsiyasi bilan talaffuz etiladi: Hay! Sizni kutib turibmiz (H.Hakimzoda). 5. Undalma so’z birikmalari, turg’un frazeologik birikmalar orqali ifodalanadi” Xayr, o’g’lim, oq yo’l bo’lsin, Xayr, ko’zim qorasi (H.Olimjon). Hoy soqoling ko’ksinga to’kilgur,- dedi xotin,- bu qanday qiliq (G’.G’ulom). Hoy, qizi tushmagur, nima deb aljirayapsan? (A.Qahhor) So’nggi ikki jumla o’zbek tilining o’ziga xos murojaat shakli bo’lib, tarkibida egasi vakesimi border. Undalmalarning sostavi. Undalmalar sostavlariga ko’ra uch xil: 1) yig’iq undalmalar, 2) yoyiq undalmalar, 3) murakkab undalmalarga bo’linshi mumkin. Yig’iq undalma yolg’iz bir so’zdangina tarkib topadi. Yoyiq undalma o’ziga oid so’zlar bilan kengayib keladi. Undalmaga oid so’zlar aniqlovchi yoki izohlovchi vazifasida bo’ladi. Bu aniqlovchi yoki izohlovchilar quyidagi so’z turkumlari orqali ifodalanadi. 1) sifat: She’r aytgim kelyapti, aziz do’stlarim, she’r aytgim kelyapti, go’zal Farg’ona (G’.G’ulom). Zahmatkash, do’stparvar, jangovar, Ahdida vafoli, quvnoq o’zbegim, Maqtashda tantilik qilsam haqqim bor (G’.G’ulom). Zabardast, bardoshlik quntu ixlosli, Azamat o’g’illar, otincha qizlar, Aziz ko’ksingizda, yurak ustida, Porlasa yarashur oltin medallar (G’.G’ulom). 2) sifatdosh: Sevar yorim, senga bir gap bo’ldimi, shirvon eldan yo bir xabar keldimi? (Fol’klor). Papaq kiygan qahramon, Gavdali qoplon, Temir panjang bilan to’k dushmanigdan qon (G’.G’ulom). 3) ot: Qutlug’ bo’lsin, batrak o’troq, chorikorlar! Oktyabrning bergan bu yer islohati (H.Hakimzoda). Shuncha qarzim bor ekanmi? Men buni qanday uzaman, boy ota? (H.Hakimzoda). O’rtoq brigadir, nega indamaysan yoki tungi ovga chiqishga e’tirozing bormi? (V.Zaktrutkin). 4) olmosh: Rossiya, Rossiya, mening Vatanim, Men sening o’g’lingman, emasman mehmon (H.Olimjon). Undalmalarning qaratqich kelishigidagi ot, son, ko’rsatish olmoshi bilan kengayib kelgan turlari kam qo’llanadi. Buning sababi shuki, bu so’z turkumlari undalmaga ortiq konkretlik kiritadi, ma’lumki, undalma bunday konkretlikni talab 10

etmaydi: Yasha, ey xalqimning dorilfununi, Ilmu fan manbai, barhayot O’zGU (G’.G’ulom). Undalmaning yoyiq shaklini frazeologik birikma etishi mumkin: … Xayr, ko’zim qorasi (H.Olimjon). So’nma, ey tole quyoshi… (Uyg’un). Undalmaning quyidagicha murakkab shakli bo’ladi: 1) yolg’iz undov so’z bilan yoki undov so’z bilan barobar, aniqlovchi, izohlovchilar bilan birga kelishi mumkin. Bu holda kuchli emotsional ma’no ifodalanadi: Yur, ey o’lkam, jahonlarga titroq solib yur!! (H.Olimjon). Sher yurak ey qahramon, yovdan jahonni pok et (H.Olimjon). Yasha, ey, vatanim, muncha go’zalsan (G’.G’ulom). Sen bilan bab-barobar uyg’ona oldim,ey quyosh (G’.G’ulom). Ey qahramon dovyurak, jasur, ulug’ xalq, Qudratingdan yo’q bo’ldi zo’rlik, asorat (G’ayratiy). Ey zabardast chin bahodir paxtakor, himmating zo’r, sen chamanda baxtiyor (A.Po’lat). Hay qizim, bunaqa yigitdan sovchi ikki kelmaydi (O.YA.). Undalma chaqirish mazmunini ifodalanganda, hoy, ey, e, ayo undov so’zlari bilan keladi. Chaqirish ma’nosidagi undalma takrorlanganda, ko’pincha, undov so’z ikkichi undalmadan oldin keladi:- Aya, hoy aya, turing, dadamni topib yupating, xafa bo’lmasin, yotib bemalol uxlasin (Oybek). Yigitcha, hoy yigitcha, bu yoqqa kel-chi! (Medvedov). 2) undalmaning sostavida aniqlovchi ergash gap bo’lishi yoki ergash gap shaklida bo’lishi mumkin. O’lma, ey, qo’li qand, jafokash bog’bon, Yashay ber, bog’larga chulg’angan Vatan (G’.G’ulom). Hoy soqoling ko’ksinga to’kilgur,- dedi xotin,- bu qanday qiliq? (G’.G’ulom). 3) undalma takrorlanib kelishi mumkin. Bu hol kuchli his-hayajon ifodalanganda, undalmaga alohida ahamiyat berilganda ro’y beradi. Undalma takrorlanganda aynan qaytarilishi, aniqlovchi bilan birikib kelishi yoki undalmaning o’rnini mazmunan bosuvchi boshqa so’z bilan almashib, qaytarilishi mumkin. Jamila, Jamila!tur o’rningdan (H.Hakimzoda). Og’a, sadag’ng ketay, og’a,-deb gap boshladi,- mana bu bolalarga bir qara, rahming kelsin bizga (M.Ibragimov). Sarxon, Sarxon, Sarxon, uxlayapsanmi?-deb chaqirar edi.- Menga qara, senga gapim bor (M.Ibragimov). Rossiya, rossiya, azamat o’lka! Ey osmon 11

singari bepoyon vatan!(H.Olimjon). Moskva, Moskva, azim Moskva, jahonga nur sochar yorug’ yulduzing (H.Olimjon). G’afurjon, sevgilim, xayr! (H.Hakimzoda). go’zalim, vatanim, bog’u bo’stonim, o’nggingda ochilur kattakon kitob (G’.G’ulom). O, Raksana, ey sanam, yutding zahar- zaqqumlar (Uyg’un). Ey, sen shoir, Ey yuragi dard bilan to’lgan! Qora kuchlar, valiyolarning chirog’ini o’chirmoq bo’lgan (H.Olimjon). Qahramonim, Mahribonim, bo’l omon! (H.Olimjon). Yorqinim, farzandim, meni kuydirma. Bu otlarning o’zing bo’lgin egasi (E.Jumanbulbul). Gulnoz, qizim, ko’zani olib buloqqa borib kel. Kechqurun suv lozim bo’ladi… (M.Ibragimov). Ko’rarda ko’zim, aziz do’stim,- dedi Hakimulmulk (M.Ibragimov). Undalmalar takrorlanganda, har vaqt ham ketma-ket kela bermay, undalmaning takrorlangan shakli gapning oxirida bo’lishi,- bir mazmundagi ikki undalma orasida boshqa gap bo’laklarining yoki boshqa gapning bo’lishi mumkin: Ha, Xonzoda, kel, singlim, shu yerdamisan? (H.Hakimzoda). Xayr, o’g’lim, oq yo’l, bo’lsin, Xayr, ko’zim qorasi, Bilkim, jangda bilinadi, Mard yigitning sarasi (H.Olimjon). Chaqiripti armiyamiz, farzandim, Omon borgil, salomat kel, dilbandim (F.Yo’ldosh). Tinchlan, qo’zichog’im, tinchlan, do’mbog’im (Gazetadan) 4) undalma uyishib keladi: Onajon! G’ofurjon! Unitma meni! (H.Hakimzoda). Qator kelgan undalmalarning oxirgisida intonatsiya ko’tarilib, oldingilari sanash ohangida aytiladi. Uyishgan undalmalarning joylashish tartibi ularning xususiyatlari, ahamiyati, ma’lum shaxsning jamiyatda tutgan o’rni, yosh xususiyatini hisobga olgan holda bo’ladi. Uyishib kelgan undalmalarni izohlovchi undalmalardan farqlash zarur: Endigi umrning posbonlari, aziz farzandlarim, o’gil- qizlarim! Ulug’ may kuningiz bo’lg’usi qutlug’ (G’.G’ulom). Bu misolda ikkinchi va uchinchi undalmalar birinchisini izohlaydi, ta’riflaydi. Ularning uyishmagan ekanligini oralariga teng bog’lovchini kiritish 12

mumkin bo’lmasligi va sanash ohangi bilan emas, izoh ohangi bilan talaffuz etilishlari ham ko’rsatib turadi. Undalmalarning o’rni. Undalma gapning boshida ham, o’rtasida ham, oxirida ham kela oladi. Undalmaning o’rni uning semantic funksiyasiga, stilistik xususiyatiga, tarkibiga, asosiy gapning strukturasi va mazmuniga ham bog’liq bo’ladi. 1. Odatda, tinglovchining diqqatini jalb etish, murojaat etish uchun xizmat qilgan, murakab tarkibli, shuningdek, undov so’zli undalmalar gap boshida keladi: Onajonlarim, hamma o’zining eski devorini quchoqlab o’tira bersa, yurt qachon obod bo’ladi? (A.Qahhor). Shakar og’a, xabar olgin holimdan (F.Yo’ldosh). Do’stim, baxtiyormiz bu xonodonda, birbir maqsadimiz, fikru o’yimiz (M.Muhammadqul). Shuningdek, undov so’zlar bilan kelgan undalmalar, shoir chaqiriq, doklad, buyruqlarda undalma gap boshida bo’ladi: Go’zal ey, senga bir gap demakka ko’p hayronman (H.Olimjon). O’rtoqlar! Biz yangi ideal yo’lida kurashga otlandik (M.Ibragimov). 2. O’z semantik funksiyasidan tashqari, qo’shimcha emotsional, modal munosabatlarni ifodalagan undalmalar gap orasida yoki gap so’ngida keladi: Gap o’rtasida kelgan undalma logic urg’u olmaydi: Behudaga, o’g’lim, egma bosh (H.Olimjon). G’alabamiz, shodligimiz, dong’imiz uchun, do’stim, kel ichaylik ikkimiz (H.Olimjon). so’ldirma, bobojon, gulday tarzingni (F.Yo’ldosh). Bir xil kesimlar takrorlanganda ham, so’zlarning orasida undalma keladi: Ol, o’g’lim, haqqingni ertaroq ol... (H.Olimjon). Xo’p, uka, xo’p. Ertalab jo’naymiz,- dedi shoshilib Do’smat (P.Tursun). 3. Gap oxirida kelgan undalmalar so’zlovchining modal munosabatini yorqinifodalaydi. Oxirida undalma kelgan gaplar ko’pincha tarkibiga ko’ra ancha yig’iq bo’ladi: Chin so’zim, Gulnor, menga ishonmaysanmi? Kel, qo’zim!- har vaqtdagicha qarshi oldichol (Oybek). Hayqir, traktor! Tuproqlarning yuragini qo’por, ag’dar, yor! (H.Olimjon). Mana ko’rdingmi, og’ayni, sening kelajaging porloq (M.Ibragimov). O’qi, o’g’lim, dunyoda jaholatdan qutqaradigan 13

narsa ilm nuridir. O’qi, ilm ol, so’ng bolalarni o’qit! Baxt- saodatning kaliti ilmdir!-der edi (M.Ibragimov). Odatda, undalma modal munosabatni ifodalovchi gaplardan (xo’p, salom, xayr, rahmat, hormang, kechirasiz va boshqalar) so’ng keladi. Shuningdek, undalma ham, yo’q so’zlaridan ham keyin qo’llanadi: Xayr, opa, kelsang o’zingga, Rozi bo’lgin bergan tuzingga (H.Olimjon). Yo’q, Fridun, ketma hech qayerga ketma!-dedi birov (M.Ibragimov). Undalmalarning intonatsiyasi. Undalma alohida chaqiriq, murojaat intonatsiyasi bilan talaffuz etiladi. Ammo bu intonatsiya turli darajada bo’ladi. Undalma intonatsiyasining darajasi undalma orqali ifodalanayotgan ma’noga, asosiy gapning xarakteriga (so’roq, undov yoki darak gap bo’lishiga), tarkibiga, o’rniga, nihoyat, avtorning ma’lum mazmunni ifodalash niyatiga bog’liq bo’ladi. Shu sababli ham bir xil o’rinda bo’lsa ham, gap xarakteriga ko’ra, undalma turli intonatsiya bilan aytilishi mumkin: 1) darak gapda - past intonatsiya bilan: Bolam, kuch degan yo suyakdan, yo go’shdan bo’larkan (G’.G’ulom). 2) undov gaplarda- kuchli intonatsiya bilan: Boy! Qolmadi toqatim! (H.Hakimzoda). Jamila! Yig’lama! yig’lama! (H.Hakimzoda). 3) so’roq gaplarda alohida logik urg’u olgan undalmadan so’ng cho’zq pauza beriladi: Gulnorxon, fabrikaga kirib ishlashni xohlaysizmi?(Z.Fatxullin). Undalmaning intonatsiyasiga, albatta,uning o’rinlashishi ta’sir etadi. Gap orasida yoki oxirida kelgan undalma gap bo’laklari intonatsiyasidan kam farqlanuvchi intonatsiya bilan aytiladi. Gap boshida kelgan undalmalar baland ton bilan, cho’zibroq, talaffuz etiladi. Ayrim hollarda undalma kuchli his- hayajonni ifodalab, ko’tarilgan intonatsiya aytiladi va shunga ko’ra undalmadan so’ng undov belgisi qo’yiladi: Boy ota! Men xotinfurushlarni haqorat qildim, xolos! (H.Hakimzoda). Boy ota! To’xtang! Tegmang bu kishiga (H.Hakimzoda). Jon boy ota! Bolani o’ldirgan anovi imonsiz Xonzoda… O’sha! O’sha! Boy ota! O’sha (H.Hakimzoda). 14

O'xshashlar

Журналист касбий одоб – ахлоқи кодексининг пайдо бўлиши, шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари

Интервью олишда касб одоби меъёрлари

Этиканинг предмети, тадқиқот доираси ва вазифалари. Этика фанининг фанлараро боғлиқлиги

Turkiylar obraz qadimgi Gruzin, German, Rus va Slavyan xalqlari adabiyotlari

Ихтиёр эркинлиги ва ахлоқий танлов. Этиканинг асосий тушунчалари. Ахлоқий тамойиллар ва меъёрлар