Tarixiy voqelik va badiiy talqin - Adabiyot - Referatlar

Tarixiy voqelik va badiiy talqin

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2069 KB

Ko'chirib olish

Tarixiy voqelik va badiiy talqin Ma`lumki, XV asr – o`zbek xalqi tarixining g`oyat muhim ijtimoiy o`zgarishlar ro`y bergan murakkab bir davridir. Bu davrda o`zbek xalqining dovrug`ini olamga tanitgan ulug` shoir Alisher Navoiy buyuk musavvir Kamoliddin Behzod, shoir va davlat arbobi Z.M.Bobur kabi mashhur zotlar yetishdi. Bunday yetuk siymolar o`z davrining komil insonlari sifatida o`sha zamon tarixiy voqeligining barcha qirralarini u yoki bu shaklda asarlari va faoliyatlarida namoyon etganlar. Zahiriddin Muhammad Bobur ana shunday murakkab taqdir egalaridan biri edi. O`zining zebo g`azallariyu, hazin ruboiylari bilan saodatpesha dillarni maftun etgan bu buyuk shoir va zakovatli jasur davlat arbobining chigalliklarga to`la qismati yozuvchi Primqul Qodirovning ijodkor sifatidagi e`tiborini o`ziga tortdi. U ana shu murakkab davr voqeligi tasviriga bag`ishlangan tarixiy asarga “Yulduzli tunlar” ga ana shu buyuk zotni bosh qahramon qilib tanladi. Chunki, bu zot o`zi yashagan davrlardayoq, garchi Shayboniyxon qo`shinlari bilan olishib, noiloj “hind sori yuzlangan” bo`lsa-da, afg`on va hind hududlaridagi bir qancha kichik, zaif va tarqoq xonliklarni yagona markazlashgan kuchli davlatga birlashtirib, dovruqli imperiyaga asos solgan edi. U bobosi sohibqiron Amir Temur jahongirligini yana bir bor takrorlab, adolatli hukmdor sifatida katta shuhrat qozongan edi. U talantli shoir, iste`dodli muarrix, haqgo`y adib, jasur sarkarda, uzoqni ko`ra oluvchi zukko davlat arbobi sifatida faoliyat ko`rsatgan. Bobur o`z davri tarixiy voqeligining haqiqatlarini bevosita o`zi boshidan kechirgan barcha voqea-hodisalar bilan bog`liq holda asarlarida ifoda etgan mutafakkir hamdir. Ko`rinadiki, Bobur umr kitobining deyarli barcha sahifalarini o`z qo`li bilan bitib, kelgusi avlodlarga ulkan adabiy-tarixiy meros qoldirgan. Bundan tashqari, uning qizi Gulbadanbegim tomonidan yozilgan “Xumoyunnoma” dagi fakt va dalillar bu tarixiy shaxs qiyofasini yanada teranroq ifodalashga xizmat qiladi. “Yulduzli tunlar” romanining manbalari xususida fikr yuritgan adabiyotshunos olim G`.Karimov bu haqda quyidagilarni yozgan edi:

“Avvalo shuni atish kerakki, Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani tarixiy – biografik turdagi asar bo`lib, turli xil voqealardan foydalanish asosida yozilgandir, unda dokumentalizm ustunlik qilib turadi” Lekin yuqoridagi mulohazalardan “Yulduzli tunlar” romani Bobur haqida bizgacha yetib kelgan tarixiy - adabiy manbalarda bitilgan ma`lumotlarning aynan takrori degan xulosa chiqmasligi kerak. Tarixiy shaxs to`g`risidagi roman bu tarixiy mavzudagi badiiy asar bo`lib, memumar tipidagi bitiklarning to`g`ridan –to`g`ri ko`chirmasi bo`la olmaganidek, tarixiy faktlarning oddiygina takrori ham emas. Tarixiy roman muayyan davr voqeligini badiiy idrok etish asnosida jonlantirish vositasida yaratilgan asardir. Bunday ijodiy jarayonda birgina Bobur shaxsiyatiga doir tarixiy ma`lumotlarni chuqur o`rganishning o`zigina kifoya qilmaydi. Buning uchun o`zbek, afg`on, hind xalqlarining o`sha davrdagi hayoti, iqtisodiy, madaniy- ijtimoiy voqea – hodisalar, tarixiy shart sharoit, xalqlarning ongi, axloqiy qiyofalari, urf-odatlarini atroflicha va mukammal o`zlashtirish, yaxlit olganda Bobur Mirzoni yetishtirgan muhitni chuqur bilish talab qilinadi. Ana shundan keyingina o`z davrining haq va adolat timsoliga aylangan bu buyuk zotning adabiy tipini tarixan ishonarli va badiiy jihatdan ta`sirdor qilib yaratish imkoniyati tug`iladi. Ana shunday imkoniyatning tarixiy shaxs adabiy tipini yaratish jarayonidagi ishtiroki to`g`risida mulohaza yuritgan akademik Vohid Zohidov shunday yozgan edi: “Boburning siyosiy va adabiy faoliyati uning sotsial sinfga mansubligi uchun ham o`sha davrning obyektiv ijtimoiy- iqtisodiy sharoiti bilan bog`liq tarzda chuqur ziddiyatlarga egadir. U bir tomondan, ichkilikbozlik va aysh- ishratdan iborat bo`lgan hayotni qoralasa, ikkinchi tomondan, xuddi ana shu ishlar bilan o`zi ham shug`ullangan edi. Insonlarga vahshiyona munosabatda bo`lishdan nihoyatda nafratlangan Bobur, harbiy yurishlarda o`z muxoliflarini o`ldirishga farmon berar edi. U insonlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni talashni yomon gunoh deb hisoblardi, ammo lashkarlari uning amri bilan

odamlarning mol- mulklarini tortib ham olar edilar. Uning qalbi nozik, sho`x, muloyim bo`lishi bilan birga unda mustabidlik ham bor edi” Bobur adabiy xarakterini yaratishga kirishgan P.Qodirov bu buyuk zot shaxsiyati bilan bog`liq bo`lgan ziddiyatlarni chetlab o`tmay, ularga xolisona yondashib, bu mutafakkirning shoh sifatidagi adolatparvarligi ham, harbiy yurishlardagi qat`iyatini ham bor haqiqatlari ila berishga intildi. “Yulduzli tunlar” – Bobur davri tarixiy voqeligining barcha ijobiy va salbiy jihatlarini o`zida mujassam etgan yirik asar. Vayronagarchilik keltiruvchi qirg`inbarot urushlaru, el-yurt obodonchiligi bilan bog`liq ulkan qurilishlar ham keng qamrab olingan bu tarixni asar Bobur davri tarixiy haqiqatlari oynasidir. Zero, “tasvirlanayotgan voqea va shaxslarning teran badiiy talqini asosida tarix haqiqatining badiiy haqiqatga o`sib chiqishi” tarixiy nasrning o`ziga xos xususiyatlaridan biridir. Yozuvchi bosh qahramon obrazini yaratayotganida xalq dostonchiligi ijodiy tajribalariga, xususan, buyuk mutafakkir Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun” kabi dostonlari an`analariga amal qilib, Boburning bolalik yillaridan yoki shohlik hayotining Farg`ona taxtiga ko`tarilganidan to uzoq Hindistonda vafot etishigacha bo`lgan butun umr yo`lini qamrab olishga intiladi. Xuddi Alisher Navoiy dostonlarida bo`lganidek, shaxsning mukammalashuvi jarayonlari voqealarning ketma-ket hikoya qilinishidan tarkib topgan xronikal syujet to`qimasi yuzaga kelgan. Zotan, yozuvchining bosh ijodiy niyati – kuchli markazlashgan davlatga asos solgan buyuk shaxs – Boburning to`siqlaru ziddiyatlarga to`la umr yo`lini tasvirlash maqsadi ham badiiy syujet to`qimasining ana shu xil ko`rinishidan foydalanishni taqozo qilgan. Shu jihatdan olib qaraganda, “Yulduzli tunlar” o`zbek tarixiy romanchiligida yaratilgan yangi tipdagi badiiy asardir. U o`z xarakteriga ko`ra Oybekning “Navoiy”, Odil Yoqubovning “Ulug`bek xazinasi” romanlaridan badiiy syujet to`qimasining o`ziga xosligiga ko`ra bir muncha farq qiladi. “Oybek Navoiy hayotini yilma-yil, faoliyatiga mos muhim tomonlarni davrma-davr ko`rsatib boradi”. Odil Yoqubov ham “Ulug`bek xazinasi” da shunga yaqin ijodiy yo`l tutgan. U romanning dastlabki boblaridayoq Ulug`bekka xos insonparvarlikning

asosiy mohiyatini belgilab olgan va butun asar davomida uning badiiy mazmunini ochib berish yo`lidan borgan. Yozuvchi saltanat fojealarining ijtimoiy sabablarini qadam – baqadam ko`rsatib bergan. Pirimqul Qodirov asarida esa Bobur dunyoqarashi va odil shoh sifatida shakllanishi jarayonlari butun asar davomida ko`rsatib boriladi. P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani nashr etilgach, adabiyotshunosligimizda bu asar tahliliga bag`ishlangan bir qator maqolalar chop etildi. Xususan, M.Qo`shjonov, U.Normatov, N.Xudoyberganov, H.Umurov kabi olimlar bu asarni o`zbek tarixiy romanchiligining eng muhim yangiliklaridan biri sifatida yuqori baholadilar. Ular “Yulduzli tunlar” romanida Bobur davri tarixiy voqeligi mukammal badiiy ifoda etilganligini alohida ta`kidladilar. Lekin roman nashr etilgan vaqtda unga bir xilda munosabat bildirilmagan. Masalan, M.Vahobov bu romanni “sho`ro mafkurasiga yot g`oyalarni o`zida mujassamlantirgan asar” sifatida tanqid qilib maqola yozdi. Bu tipdagi maqola va chiqishlarda P.Qodirovning romani “Bobur shaxsi ideallashtirilgan”, “tarixiy shaxslarga sinfiy jihatdan yondashilmagan”ligi uchun tanqid qilindi. Professor U.Normatov juda to`g`ri ta`kidlaganidek, “Yulduzli tunlar” tanqididan boshlangan qabih fitna umuman Bobur va boburiylarga, qolaversa temuriylar haqidagi haqiqatni yuzaga chiqarishga qarshi qaratilgan edi” Ma`lumki, sho`rolar davrida temuriylar davri tarixining haqiqatlari xas- po`shlanib, jamoatchilik ko`zidan yashirilib kelinar edi. P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romanida esa o`sha davr voqeligi haqqoniy tasvirlanganligi “sho`ro mafkurasi” targ`ibotchilari” ni tashvishga solib qo`ygan edi. Ular xalqimiz o`zining haqqoniy shonli tarixidan boxabar bo`lishlarini istamas edilar. “Yulduzli tunlar” romaniga qo`yilgan bunday o`rinsiz ayblarning mohiyatini tahlil qilgan yosh adabiyotshunos A.Nosirovning quyidagi xulosasi ham asoslidir: “bugungi kunda ochiq aytish mumkinki, ba`zi tarixchi va adabiyotshunoslar badiiy asarni inson ruhiyatiga estetik zavq beradigan, insonni tarbiyalaydigan buyuk san`atning bir turi sifatida o`rganmasdan, ya`ni hayotiy

haqiqatdan yuz burib, “Yulduzli tunlar” romanini asossiz ravishda tanqid qildilar”. “Yulduzli tunlar” muallifining tarixiy ma`lumotlarga munosabati masalasi ham ancha-muncha bahslariga sabab bo`ldi. Yozuvchining tarixiy faktlarini yaxshi bilmaslikda yoki tarixiy voqelikni noto`g`ri talqin qilishlikda ayblaganlar ham bo`ldi. Bunday qarashlarga munosabat bildirgan A.Nosirov “tarixiy haqiqat qanchalik mukammal o`rganilsa, badiiy talqin jarayonidagi xarakterlarning mukammalligiga, hayotiyligiga olib keladi. Ana shuning uchun ham tarixiy haqiqatning badiiy haqiqatga asosli aylanishi romanning boqiyligiga olib borgan” deb yozadi va yozuvchining tarixiy faktlardan o`rinli foydalanganligini ko`rsatib beradi. Ma`lumki, P.Qodirov bu asarni yozishga tayyorgarlik ko`rar ekan, “Boburnoma” va o`sha davrga oid boshqa ko`plab tarixiy manbalarni puxta o`rganib chiqqan. Shu bois “Yulduzli tunlar”da tarixiy faktlarning ta`siri yaqqol ko`zga tashlanib turadi. Buni to`g`ri anglagan adabiyotshunos S.Mamajonov “romanda “Boburnoma” ta`sirida tarixiy hujjatlar tazyiqida qolib ketish, jangnomachilikka berilish va asosiy qahramonlarning ruhiy dunyosi, psixologik holatini teran tahlil etmaslik qusuri bor” deb yozgan edi. Bu o`rinda shuni e`tirof etish kerakki, yozuvchi tarixiy hujjatdagi ma`lumotlarni aynan qaytarmaydi, balki unga badiiy niyat talabi nuqtai nazaridan yondoshadi va ijodiy munosabatda bo`ladi. Shu jihatdan qaraganda S.Mamajonov fikrlari tarixiy hujjatdan foydalanishning estetik mezonlarini belgilashda juda muhim ahamiyat kasb etadi. P.Qodirov Bobur badiiy siymosi va boburiylar davri tarixiy haqiqatining badiiy talqinini yaratishdagi tarixiy hujjatlardan ijodiy foydalangan. Asarni yozishga kirishgan “romannavis tarixiy faktga ijodiy, tanqidiy yondashgan, undagi yetishmagan, jumboq bo`lib ko`ringan jihatlarni badiiy to`qima, ijodiy xayol kuchi bilan tiklash va to`ldirishga harakat etgan va tarix mantiqiga zid kelmaydigan badiiy haqiqatni ifodalab berishga erishgan”.

P.Qodirov “Yulduzli tunlar” romanida Bobur hayotining hamma davrlarini qamrab olishga harakat qilganligi ham bejiz emas. Chunki Bobur butun umrini kuchli markazlashgan davlat tuzib, buyuk bobokaloni Amir Temurning qahramonliklarini takrorlashga bag`ishlagan edi. Boburning hayoti va qismati tarixda juda kamdan kam sodir bo`ladigan hodisalardan hisoblanadi. U hali gudaklik chog`laridayoq toj- taxt talashish va qirg`inbarot urushlar girdobiga tushib qolgan edi. Otasi Umarshayx Mirzo halokatga uchraganida Bobur endigina o`n ikki yoshga to`lgan edi. Xuddi shu yoshida taxtga o`tirgan Bobur Mirzo xarakterining ibratli jihatlari ayni shu yoshlik yillaridayoq aniq namoyon bo`lganligi tarixdan ma`lum. Nazarimizda, masalaning bu tomonlarini chetlab o`tish adib oldiga qo`ygan umumiy maqsadga muvofiq kelmas edi. Ikkinchidan, Bobur xarakterining shakllanish jarayonini bekamu –ko`st ko`rsatib berish uchun o`sha davr ijtimoiy hayotiga oid murakkab muammolarning ildizini chuqurroq ochish, davr haqiqatining barcha qirralarini keng ko`lamda yoritib berish, muhitning Bobur xarakteri takomiliga ta`sirini tarixiy voqelik ko`lamida talqin qilish zarur edi. Shu boisdan ham yozuvchi romanni oddiy mehnatkash boshiga tushgan iztirobli hodisalar haqida hikoya qiluvchi “Quva” qil ustida turgan taqdirlar” deb atalgan bob bilan boshlashni lozim topgan. Yirik tarixiy hodisalar va ijtimoiy hayot oqimini bevosita inson xarakteri tasviri orqali aks ettirish Boburning shaxsiy hayotini birinchi planga ko`tarish huquqini bermaydi, albatta. Aksincha, tarixni inson orqali tasvirlash davrning ruhiy va axloqiy boyligini insonparvarlik va hayotsevarlik jabhalaridan turib, ko`p qirrali tasvirlash imkonini beradi. Syujet to`qimasida bunday yo`l tutish qahramonlar taqdiri, ularning o`zaro murakkab munosabatlari, ichki kechinmalari olamiga chuqur kirib borish, badiiy to`qimada davr va jamiyat haqiqatini teran ifoda etish garovidir. Zotan badiiy to`qima imkoniyatlarisiz tarixiy shaxslar obrazlarini butun murakkabligi bilan ko`rsatish, to`laqonli adabiy tip darajasida tasvirlash mushkulligini yozuvchi chuqur his qiladi. To`qima davr haqiqatini keraksiz chiqitlardan tozalash, badiiy tasvir ko`lamini kengaytirish, epik bayonni ta`sirdor shaklga solishga yo`l ochadi.

“Yulduzli tunlar” dagi badiiy to`qimaga xos yana bir xususiyat shundan iboratki, asardagi har bir obraz o`sha davr tarixiy sharoitining g`oyaviy-siyosiy, axloqiy va ijtimoiy mohiyatini ochishga qaratilgan muayyan badiiy vazifa bilan ta`minlangan. Boshqacha qilib aytganda, yozuvchi davrning ijobiy va salbiy jarayonlarini faqat tarixiy shaxslar taqdiri, ruhiy kechinmalari va tuyg`ulari vositasida qayta jonlantirishga intiladi. Bunga erishish uchun esa u asosiy e`tiborni, birinchi navbatda, Bobur xarakterining tadrijiy rivojiga qaratadi. Bobur xarakteri o`sha davr uchun tipik bo`lgan va butun mamlakatni larzaga solgan voqealar tizmasi orqali olib o`tiladi. Adib asar bosh qahramonining o`sha voqealarga munosabati hamda bu munosabat natijasida uning ruhiy holati va kechinmalaridagi o`zgarishlarni teran badiiy tahlil qiladi. Ko`rinadiki, tarixiy voqelik yozuvchi badiiy hofizasida “qayta bichib, tikiladi”. Romanning ilk sahifalaridayoq katta tarixiy voqealar bilan romandagi xarakterlar orasidagi munosabatlar syujet to`qimasiga negiz qilib olingan bo`lib, yozuvchi qariyb butun asar davomida ana shu ijodiy yo`ldan boradi. Kitobxon Bobur bilan ilk bora Andijonda – “shaharning shimolidagi ko`rkam chorbog`” da uchrashadi. “Chorbog` ichida o`n ikki yoshlik Bobur Mirzo chavandozlik mashqlari bilan mashg`ul” edi. Shu fursatda Axsidan otasining o`limi haqidagi shum xabar keladi. “Mudxish xabar Boburni jim-jit qilib qo`ydi. U karaxt bir ahvolda kiyindi, otiga mindi”. Bobur Andijon qo`rg`oniga yaqinlashgan paytda onasiga qarindoshchiligi bo`lgan SHerim tog`asi uni ikkinchi bir vahimali xabardan ogoh etdi: Xo`jand, Isfara, Marg`ilon beklarining sotqinligi tufayli bu joylar dushman qo`liga o`tgan edi. Og`ir tarixiy voqealar girdobida qolgan Boburni tog`asi bo`lmish SHerimbek Olatog` tomonlarga, O`shga yoki O`zganga olib ketib, yashirmoqchi bo`ladi. Qosimbek esa bunday tahlikali damda yosh shahzodani to`g`ri yo`lga solib, qochoq degan tavqi la`natdan asrab qoladi. Boburning tog`asi SHerimbek so`ziga kirib qiladigan hatti- harakatidan taxtni Jahongir Mirzoga olib berish niyatida yurgan Ahmad Tanbal singari

fitnachilar foydalanmoqchi bo`ladilar. Ular el-yurt orasida “Bobur Mirzo qo`rqib qochganmish” degan ovoza tarqatadilar. Yozuvchi syujet to`qimasiga kiritilgan bu voqealar orqali birinchidan, mamlakatdagi notinch vaziyatni haqqoniy bayon qilishga intilgan bo`lsa, ikkinchidan, ayrim badniyat amirlarga xos tubanlik, sotqinlik kabi ijtimoiy illatlarni fosh etishga harakat qilgan. Shunday xavf- xatarli vaziyatda o`z bo`lsa-da, Boburga sidqidildan yaxshilikni ravo ko`ruvchi sadoqatli haqiqatgo`y odamlar ham bo`lganligi xususidagi davr haqiqatining badiiy tasvirga kiritilganligi ifodaning jozibadorligini ta`minlagan. Syujet to`qimasidagi Qosimbek va Xo`ja Abdulla ana shunday adabiy tiplardandir. Bevosita ana shu sodiq kishilar tashabbusi bilan Boburga barcha haqiqat ma`lum bo`ladi: “- Yo`q, -dedi Bobur otni orqaga burib, - men qochmoqchi emasmen. - Amirzodam, bu hammasi ig`vo. - Men buning ig`voligini isbot qilurmen. Qayting, hammangiz Qo`rg`onga qayting”. (48-bet) Yozuvchi xuddi shu nuqtadan boshlab, Bobur xarakteriga xos mardlik, shijoat, jasurlik kabi xislatlar tasviriga kirishadi. Zotan, Boburning “yoru diyoriga bo`lgan muhabbati” cheksiz chegarasiz edi. P.Qodirov o`z romanida bosh qahramonning ana shu muhim axloqiy sifatini o`sha davr tarixiy haqiqatiga to`g`ri keladigan tarzda juda katta mehr-muhabbat bilan yoritib bergan. Aytaylik: Bobur Samarqand taxtini egallash ishtiyoqida. Lekin, onasi Qutlug` Nigorxonim Boysunqur Mirzo bilan sulh tuzishni undan qattiq talab qiladi. Ammo, Boburda “zo`rlikka zo`rlik, zarbaga zarba bilan javob berish istagi” kuchli. Adib bu o`rinda xarakter mantiqi talabidan zarracha bo`lsin cheklanmaydi, unga qattiq amal qiladi. Bobur hali juda yosh. Shuning uchun u o`z aqli bilan ish ko`rishdan ko`ra, atrofidagi e`tiborli kishilar maslahatiga muhtoj. Samarqandga yurish qilishga onasi Qutlug` Nigorxonim mutlaqo qarshi, Qosimbek ustozi Xo`ja Abdullolar esa bu yurishni zarur deb hisoblaydi. Bobur esa arosatda qolib qiynalar edi. Onasi shunchalar ishontirib aytgan haqli iltimoslarini rad etishga uning tili ham bormas, ko`ngli ham chopmas edi.

Ammo, Qosimbek uning qalbida shunday tug`yonli hislar qo`zg`adiki, ulardan qutulishning iloji ko`rinmay qoladi. Agar u Samarqanddan voz kechsa, narigi zo`ravonlar poytaxtni olishi, keyin Andijonga bostirib kirishi muqarrar ekani unga juda aniq sezilmoqda edi. Butun Movarounnahrda urush girdobidan qutuladigan biron viloyat ko`ziga ko`rinmas, “Bobur qashqir to`dasiga tushib qolgandek bezovtalanar edi. Onasining “sulh tuzing” degani, “kiyikday beozor yashang” degani edi. Lekin Bobur yirtqichlar orasida kiyik bo`lib kun ko`rolmasligini ich-ichidan his qilar, shuning uchun atrofini qurshab kelayotgan bo`rilar bilan sher bo`lib olishishni istar edi”. (92-bet) Ko`rinadiki, P.Qodirov badiiy imkoniyati keng yozuvchi. U hayotning umumiy taraqqiyotiga xos ijtimoiy, inson aql zakovati ufqlarining kengligini kengligini Bobur xarakteri bilan mohirona bog`lab, ishontirarli tarzda ocha boradi. To “Yulduzli tunlar” yaratilganiga qadar o`zbek tarixiy romanchiligida yosh yigitning zamona zayli bilan shoh sifatida shakllanish tarixi qalamga olinmagan edi. Ana shuning o`zi ham yozuvchining bu ijodiy tajribasi adabiyotimiz uchun yangilik ekanligini ko`rsatadi. Bobur hayoti va ijodiga bag`ishlangan ko`pgina asarlarda uning temuriylar saltanatini birlashtirib, ijtimoiy, iqtisodiy va asosiy jihatdan birlashgan mustahkam bir davlat tuzishga intilganligi qayd qilingan. Bu fikr umuman to`g`ri. Lekin Bobur nima uchun bu ishni asosiy maqsad qilib olgan edi? U maqsadiga qanday yo`llar bilan erishmoqchi edi? Bunday savollar yozuvchiga tinchlik bermaydi va u bu masalani davr haqiqati bilan bog`lab keng qamrovli badiiy talqin qilishga kirishadi. Yozuvchi Bobur dunyoqarashining shakllanishini u yashagan davr tarixiy voqeligi bilan bevosita aloqadorlikka talqin qiladi. Aslida Bobur orzu qilgan katta maqsadlar o`zaro qirg`inbarot urushlardan ko`ngli zada bo`lgan ilg`or fikrli kishilarning mushtarak niyati edi. Shu bois yozuvchi ham Bobur qarashlari hamda tarixiy voqelikka xos tipik sharoit taqozosi bilan bog`liqlikda ko`rsatib beradi. Bobur – yosh shahzoda. Yoshligi tufayli u “ko`ngliga tugun bo`lib turgan” chigal muammo – Samarqandga lashkar tortish masalasini o`zicha

hal etolmay qiynaladi. Tabiiyki, shunday paytda u kimlarningdir oqilona maslahatiga muhtoj. Biroq, “bu tugunlarni u istaganday yechib bera oladigan dono odam bormikan? Uning esiga ustozi Abdullo tushadi, betob bo`lib O`shga birga kelolmagan Xo`ja Abdullo ham Boburning Samarqandga qo`shin tortib borishiga tarafdor edi. “Movarounnahrdagi parokandalikni tugatib, qudratli davlat tuzmaguncha katta orzularimiz ro`yobga chiqmagay” degan so`zlarini Bobur ustozidan ham ko`p eshitgan” (93-bet). Yozuvchi Bobur yashagan davrning ichki qonuniyatlarini ochishga xizmat qiladigan bir qator epizodlarni badiiy to`qima vositasida syujet qurilmasiga kiritar ekan, shu tariqa Bobur xarakterining tadrijiy rivoji va ruhiy olamidagi o`zgarishlarga o`quvchi diqqatini jalb eta boradi. P.Qodirov shu yo`sinda Boburning shoh sifatidagi xarakteri rivojini ta`minlash bilan birgalikda xarakter va davo haqiqati o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning ijtimoiy mohiyatini ham ochib beradi. Bobur xarakteriga xos oddiy insoniy tuyg`ular rivojini ko`rsatishda uning toju-taxt da`vosidan voz kechib, O`ratepa tog`larida faqirona hayot kechirishi tasviriga doir lavhalar nihoyatda yuqori badiiy mahorat bilan ifodalangan. Atrofidagi ayrim kishilarning g`arazli niyatini sezgan Bobur toj-taxt da`vosidan voz kechadi va yonidagi beku amirlarga javob beradi. Bir – ikkita oddiy kishilargina Boburning yonida qolib, mushkul vaziyatlarda ham unga sadoqatli hamroh bo`ladilar. Ularning biri yer haydaydi, biri urug` sochadi. Asli dehqon bo`lgan Tohir ham o`z ishidan mamnun. Suyagi mehnatga qotgan oddiy insonning ust- boshi yupun, oyog`i yalang bo`lsa ham, ruhi tetik, qalbi musaffo osmon yanglig` beg`ubordir. Adib badiiy to`qima imkoniyatlarini ishga soladi va ana shunday oddiy kishilar obraziga xos xarakterli belgilar orqali Bobur ma`naviy olamidagi o`zgarishlarni yorita boradi. P.Qodirov chizgan manzaralar Bobur davriga oid juda katta bir haqiqatni, saltanatga daxldor kishilarning shaxsiy hayoti hamisha azob uqubatlarga, dahshatli fojialar-u qonli to`qnashuvlar ichida kechganligini ochiq –

oydin ifoda etadi. Anglashiladiki, Boburning podsholikdan voz kechib, faqirlik sari yuz tutishida ham inkor etib bo`lmaydigan davr haqiqati mavjud. Yozuvchi Bobur ma`naviy olamida ro`y berayotgan o`zgarishlarni ko`rsatish uchun badiiy vositalardan mohirona foydalanadi. Masalan, g`animlar qabihligi tufayli Mahmudxon va uning oilasi boshiga to`shgan fojialar to`g`risidagi mash`um xabar ifoda etilgan sahifalarni olib ko`raylik. Bobur o`ziga adolatsizlik qilgan tog`asi Mahmudxonning o`limi, shuningdek, Oyshabegim va boshqa qarindoshlari boshiga tushgan ayanchli fojialar tafsilotini eshitar ekan, chidab turolmaydi. Bir tomondan o`z yaqinlarining fojiali taqidiri uning vujudini o`rtab yuborgan bo`lsa, ikkinchi tomondan bobolar yurti bo`lgan muqaddas zaminga Shayboniylar egalik qilib olganligi butun borlig`ini jizg`anak qilib yondiradi. Yozuvchi bosh qahramon ruhiy olamida sodir bo`la boshlagan kechinmalar isyonini uning hatti- haraktlari va nutqi vositasida ko`rsatib beradi: “- Bobur Qosimbekka, dahshat to`la ko`zlarini tikib so`radi: - Nahotki, Oysha begim egachim Xonzoda begimning kundoshiga aylantirilgan bo`lsa? - Yo`q, amirzodam. Ne til bila aytayki, Oysha begim xonning amakisi – ellik besh yoshli Ko`chkinchixonga to`qqol xotin qilib nikohlanmishdir. Bobur yuzini qo`llari orasiga olib nido qildi: - O, bu ne razolat? Ne sharmandalik?” (243-bet) Qosimbek endilikda Shayboniy qo`shinlari Andijonga ham ko`z tikayotgani haqida so`zlab, Boburni tog`lar osha Hisor tomon ketishga da`vat etadi va “kamina Hisor beklari bilan bulturdan beri maxfiy muzokaralar olib bormoqdamen. Ularning ko`pi Xusravshohdan norozi erkan. O`zi bir navkardan chiqqan tagi past hukmdor. Taxtga o`ltirishga haqqi yo`q. Borsak, yaxshi beklar sizga yon bosgaylar” – deydi. Bu so`zlar dard o`tida o`rtanayotgan Bobur yuragiga tig`dek qadaladi: u o`zini o`ylantirayotgan, iztirobga solayotgan o`ylarni ro`y – rost aytib qo`ya qoladi:

“Yana taxt talashishmi? Yo`q, janob Qosimbek. Men talashishlardan juda to`ydim. Hozir menga tinch bir go`sha bo`lsa, darveshona hayot kechirsam, ash`or yozsam – shu o`zi bas...” (246-247-betlar). Badiiy to`qima qudrati bilan yaratilgan bu epizodda yozuvchi sharoit taqozosi bilan Bobur ongida yuz bergan kuchli siljishni, taxt talashishlardan yuz o`girib, she`r yozib, darveshona hayot kechirishni afzal bilganligini hayot haqiqati tarzida badiiy ifodalagan. Sodiq hamrohi Tohirning “Siz shohlik tashvishidan qutulishingiz mumkin emas?” degan xitobiga Bobur shunday mantiqli javob beradi: - “Ammo men toju taxtning bevafoligini bilganlardanmen. Shoh Jamshiddek, Iskandar Zulqarnayndek tojdorlar ham orttirgan davlatu, molu dunyolarini tashlab, qabrga bitta kafan bilan ketgan emasmilar?” (241-bet). Bu bilan yozuvchi toju- taxtga jon – jadhi bilan yondashib, uni o`zlari uchun shon shuhrat vositasi deb qarovchi shahzodalarga, ya`ni davr haqiqatiga bosh qahramon munosabatlarini ochiq – oydin ifodalagan. Boburning tojdor sifatida shakllanishida Qosimbek obrazining ahamiyati g`oyatda kattadir. Qosimbek – asardagi ta`sirdor obrazlardan. Uning eng muhim fazilati – sodiqlik: Temuriy tojdorlar orasida Boburdek iste`dodli hukmdor yo`qligini u yaxshi biladi. Shuning uchun har qanday mushkul vaziyatlarda ham Boburni tark etmaydi, unga sidqidildan xizmat qiladi. Boburning adolatli shoh sifatida shakllanishi hamda temuriylar sulolasining shuhratini asrab qolish uchun olib borgan kurashlarida ham Qosimbek muhim rol o`ynaydi. Mamlakat va temuriylar sulolasi taqdiriga katta xavf solgan Shayboniy qo`shinlarini bartaraf qilish uchun u har qanday qiyinchiliklarga ham chidashga tayyor bo`lgan fidoyi insondir. Tarixiy voqelik taqozosi tufayli faqirlikka yuz tutgan obur Qosimbek va Tohirlarning ko`magida yana shohlik tojini kiyishga majbur bo`ladi. Buning boisi nimada ekanligini yozuvchi uning Tohir bilan uchrashuvi lavhasi vositasida yaxshi ochib bergan. Ahmad Tanbal hukmronligidagi Andijon ham

Shayboniyxon qo`liga o`tadi. Tohir Ahmad Tanbalning tor-mor qilinishi tafsilotlarini birin-ketin so`zlarkan shunday deydi: - Amirzodam, xon kishilari sizni so`roqlab yurganlarini eshitdim. Ayg`oqchilari hid olib, Isfaraga kelib qolsalar ham ajab emas. Bobur ota yurtidan batamom ajraganini endi astoydil his qildi. Ahmad Tanbalning mag`lubiyati buloqning ko`ziga tushgan yangi bir ko`chki bo`ldi. Tog`ning bu tomonida buloq qaytadan ko`z ochishi mumkin bo`lgan yo`llarning hammasi bekildi. Agar Bobur tezroq tog` oshib, Xurosonga ketmasa, Shayboniyxon aylanib o`tib, uning so`nggi yo`lini bekitadi?” (261-262-betlar). Tohirning o`rinli maslahatlari uning qalbidagi kulga aylanayotgan uchqunlari yana alangalatib yuboradi. U yana hukmdorlik mas`uliyatini zimmasiga olishga majbur bo`ladi. Samarqand, Andijon kabi shaharlar Shayboniyxon tasarrufiga o`tgach, Bobur butun umidini Xurosonga tikadi. Afg`onistonda o`z hokimiyatini mustahkamlab olgandan so`ng u Hirot tojdorlari huzuriga yo`l oladi. Chunki, Boyqaro Boburni Shayboniyxonga qarshi birgalikda kurashga da`vat qilgan edi. Lekin Bobur yetib kelgan paytda fursat qo`ldan boy berilgan edi: ya`ni Husayn Boyqaro dunyodan o`tib mamlakatda qo`shhokimiyatlilik hukm surardi. Bobur qanchalik urinmasin, ayshu- ishratga berilib ketgan temuriy shahzodalarning kuchini Shayboniyxonga qarshi kurashga birlashtira olmadi. Yozuvchi temuriy shaxzodalar orasidagi o`zaro kelishmovchilik, noahillik, ularning bir-birlarini mensimasliklari, eng muhimi feodal tarqoqlik bu sulola inqirozining asosiy sabablari ekanini badiiy to`qimaga singdirib yuborib, davr haqiqatini kashf etadi. Pirimqul Qodirovning san`atkorligi shundaki, u tarixiy faktlarga asoslanib, romanning dastlabki sahifalaridan boshlaboq, oddi y mehnatkash xalq hayotining keng manzarasini chizish yo`lidan boradi. Asarda xalq o`z tarixining ijodkori sifatida talqin qilingan. Yozuvchi xalq hayoti, urf-odatlari, turmush tarzining maishiy tasviriga ham jiddiy e`tibor bergan. U feodal tuzum davridagi xalq hayotini butun murakkabligiyu dramatizmi bilan tasvirlaydi. Natijada asar

bosh qahramonining taqdiri, bosib o`tgan yo`li xalq hayoti va uning kurashchan taqdiri bilan chambarchas bog`lanib ketadi. Asarda xalq kayfiyati, uning fojialarga to`la turmush tarzi, xalq ruhiyati va ma`naviy olami mohirlik bilan chizib berilgan. Zero, milliy qiyofa roman sahifalariga salohiyat baxsh etadi. Bu esa, asar bosh qahramoni badiiy obrazining asl mohiyatini ochib berish, temuriylar inqiroziga sabab bo`lgan tarixiy – ijtimoiy omillarni chuqurroq badiiy tahlil qilish va feodal tuzum hayotini realistik aks ettirish imkonini beradi. Asar bosh qahramoni salbiy tiplarning ko`pchiligi bilan deyarli yuzma- yuz to`qnashmaydi. Lekin u har qadamda salbiy kuchlar tazyiqini, ular tomonidan yaratilgan vaziyat noxushliklarini sezib turadi. O`ratepada yurgan Boburning Andijondan xabar olib kelgan Tohir bilan suhbati lavhasini eslaylik. Shayboniyxonning qonxo`rliklarini Tohir tilidan bayon qilgan yozuvchi asosiy diqqat e`tiborni bosh qahramon ruhiyatidagi o`zgarishlarga qaratadi. Bu o`zgarishlar uning nutqida, hatti- harakati va holatida to`la aks ettirilgan: “Chodir ichida quvg`indagi shoh bilan uning navkari yuzma-yuz o`tiribdi. Vatandan ajralish musibati oldida ularning oralaridagi katta farq go`yo kichrayib ahamiyatsiz bo`lib qolgan. Boshlariga tushgan ko`rgiliklar ularning taqdirlarini bir-biriga o`xshash qilib qo`ygan. Shuncha yil jangu jadallarda birga yurib, qanchadan qancha o`lim xavfini birga kechirgan ikki yigit bugun birinchi marta sirdoshlarcha ochiq so`zlashmoqda edilar... - ... Taqdir menga iste`dod bergan, kuch bergan, g`ayrat bergan, ammo nechun baxt bermagan? - Bu zamonda baxt yo`q, amirizodam. Axir, sizdek nodir iste`dodlar dunyoga har kuni kelmaydi-ku. Nodon tojdorlardan qon yig`lagan el-yurtimiz sizdek ma`rifatli sarkardaga mushtoq. Lekin baxil zamona g`alabani zolim xonga berib, bizni, mana vatanimizdan ham judo qilmoqchi. Ilohim, bu baxil zamonaning bog`lari qurib ketsinu, sizu bizning qadrimizga yetadigan yaxshi zamonlar ham kelsin...” (262-263-betlar).

Tohir toj-taxtdan ajralgan Bobur qalbidagi iztirobli kechinmalarni tushunadi. Ana shu daqiqalardan boshlab, u Boburning eng yaqin do`sti va xos beklaridan biriga aylanadi. Tohir oddiy mehnatkash xalq vakili bo`lsa ham, keyinchalik tug`ilgan sharoit ta`sirida unda manmanlik, mag`rurlik va kibru havo kabi illatlar ko`rina boshlaydi. Avtor Tohir obraziga chuqurroq yondoshadi. Uning xarakteridagi o`zgarishlarga sabab bo`lgan ijtimoiy muhit ildizini ochadi. Tadbirkorligi, sadoqatliligi bilan Boburning e`tiborini qozongan, uning ishonchli beklaridan biriga aylangan Tohir voqealar rivoji davomida o`zgarib, kekkaygan va dimog`dor bekka aylanadi. Ayniqsa, uning Hirotda o`z navkariga bo`lgan munosabatida kalondimog`lik alomatlari yaqqol ko`zga tashlanadi: Keyinchalik, Ibrohim Lodi bilan bo`ladigan jang oldida uning Mamat ismli navkarga qilgan muomalasida ham bu narsa takrorlanadi. Tohir vaqtida otni tayyorlamaganligi uchun Mamatni jazolaydi. Ibrohim Lodi bilan bo`lgan jang paytida u o`zining ana shu qilmishi – shafqatsizligining jazosini tortadi. Mamat yordamga yetib kelmaganida u dushman qilichi zarbidan shahid bo`lardi. Shunda Tohir o`z ruhiyatidagi o`zgarishlarga o`zi baho beradi. Gunohlari-yu, qilmishlarini bo`yniga oladi. Nobob tuzum ustidan hukm chiqaradi. Adib bu obraz xarakteridagi o`zgarishlarda uning nutqidan samarali foydalangan. Tohir “berahmlar orasida yurib, berahm bo`lib ketgan ekanman”,- deydi tog`asi mulla Fazliddinga. Bu bilan nopok kishilar davrasi – “shafqatsiz muhit” degan xulosaga keladi. Adib bu o`rinda inson ruhiy olamidagi o`zgarishlar muhitning bevosita ta`sirida ro`y berishi bilan bog`liq davr haqiqatini ham tasvirga olib kirgan. Asarning eng muhim fazilatlaridan yana biri tarixiy voqealarning kuchli badiiy haqiqat fonida tasvirlanganidir. Davr haqiqati yozuvchining o`ziga xos iste`dodi va mahorati tufayli san`atkorona talqin qilingan. Yozuvchining tarixiy ma`lumotlarga munosabati xususida adabiyotshunoslikda ko`pgina fikrlar bildirilgan. Xususan, A.Kattabekov “o`zbek tarixiy romanining bosh hususiyati uning real tarix bilan hamohangligidir” deb

yozsa, G`.Murodov “tarixiy hujjat, umuman olganda, tarix haqiqatiga tarafkash yondashish ham badiiy asar mukammalligi va tarixan haqqoniyligiga jiddiy putur yetkazadi” deb hisoblaydi. Tarixiy hujjatlarning guvohlik berishicha, 1495 yili Umarshayx Mirzo ustiga uning o`z ukasi, Samarqand hukmdori Sulton Ahmad Mirzo yurish qilgan. Bu xususda “Boburnoma”da “...alar bu kelmoqdin usondilar, balki bu tavajjuxdin pushaymon bo`lub bemurod yondilar. Biri bu kim Quvoning botqoqlik qora suyi bor, ko`prug`idin o`zga yerdin kechib bo`lmas, qalin cherik kelib ko`prukda tiqilib, qalin ot va teva bu qora suvga yiqilib zoyi` bo`ldi”, - deyiladi (73-bet). “Yulduzli tunlar” muallifi bu faktlarni qayd qilish bilan cheklanib qolmaydi, uni xayolan boyitadi, tarixiy ma`lumotning yashirin mag`zini chaqadi. Ana shu tarixiy dalil vositasida davr haqiqatining mohiyatini xarakterlaydigan voqealarni to`qib, badiiy tasvirni kuchaytiradi. To`qima obrazlar Tohir va uning do`stlari tomonidan ko`prikni yondirishga harakat qilinishi voqealari badiiy to`qima nuqtai nazarida xarakterlidir. “...Suvga qulab tushganlarning cho`kkani chukib o`ldi. So`zishni biladiganlari esa, otlarining bo`yniga yopishib, qamishzor qirg`oqqa chiqay deganida balchiqqa botdi. Sassiq botqoqlik ajdagoha aylanib, odamni ham, otni ham oyog`idan pastga tortar edi. Otlar jon achchig`ida siltanib kishnar, odamlar qamishlardan qo`llari tilinib, dod solar, ammo ular talvasa qilganlari sari balchiqqa chuqurroq botib, yuz azoblar bilan jon berishar edi. O`rtasi sinib tushgan ko`prikning ustida ag`darilgan aravalar, yiqilib yotgan ot va tuyalar orasida talay navkarlarning ezg`ilangan jasadlari qoldi. Yovning bir-ikki soat ichida ko`rgan talofati urush boshlanganidan beri ko`rgan hamma talofatlaridan ko`proq va dahshatliroq edi...” (64-65-betlar). Ko`rinadiki davr haqiqatini o`zida mujassamlantirgan har bir tarixiy ma`lumot badiiy to`qima uchun asos vazifasini o`taydi va syujet rivoji davomida yanada to`ldirilib, ta`sirdor voqelikka aylanadi. Ayni shu yo`l bilan tarixiy haqiqat badiiy haqiqat yuksakligiga ko`tariladi. Asarda dastavval Bobur, so`ngra Shayboniyxon tomonidan Samarqandning qamal qilinishi voqealari tasviriga

keng o`rin berilgan. Adib o`ziga xos mahorat bilan bu tarixiy dalillarga badiiy to`qima vositasida sayqal beradi. Xalqning fojiali holatini yanada ta`sirchanroq tasvirlash maqsadida badiiy to`qimaga murojaat qiladi. Tasavvur qiling Bobur va uning xos beklari Samarqand rastalarini aylanishmoqda. Shunda “... avval qandaydir bir shovqin eshitildi, so`ng oyoq yalang bir kampir dod solib chiqdi: - Voy bolamni o`ldirgan o`zi o`lsin! Och qolib shishib o`lsin! Kampirning ketidan o`rta yashar ozg`in bir erkak yugurib chiqdi-yu, otliqlarni ko`rib, qo`rqqanidan bir lahza angrayib turib qoldi... - Avf etgaysizlar: - dedi. – Og`amning zaifasi farzand dog`ida telba bo`lib qoldi. Bechoraning o`g`ilchasi ochlikdan kunjara yegan ekan, shishib o`ldi” (119-bet). Keyinchalik Bobur bundan ham dahshatliroq qamal fojiasini boshidan kechiradi. Adib xayolot topqirligi bilan tarixiy faktlar mohiyatini teran anglay olgan. “Boburnoma” ning 148-sahifasida tanqislik tufayli qamalda qolgan odamlar “it va eshak etini” yeya boshlagan aytiladi. Yozuvchi xabar tarzida berilgan bu tarixiy ma`lumotni ham badiiy to`qima kuchi bilan keng ko`lamli badiiy lavhaga aylatiradi. Muayyan sharoit ta`sirida xalq ruhiyatida sodir bo`lgan o`zgarishlarning haqiqiy manzaralarini yarata olgan adib bu mudhish oqibatlar o`zaro feodal urushlarining natijasi ekanligiga o`quvchini ishontiradi. Gap shundaki, bu voqealar Bobur dunyoqarashi va xarakteriga juda kuchli ta`sir o`tkazgan edi. Shuning uchun yozuvchining qamal voqealarini butun tafsiloti bilan badiiy gavdalantirishi faqat og`ir azoblarda qolgan xalq hayotini ko`rsatishdangina iborat emas, balki birinchi galda ana shu hodisalarga Boburning munosabatini ko`rsatish va uning xarakteridagi o`zgarishlarni badiiy aks ettirishdan iborat edi. Adib qamal voqealarining tasvirida mana shu maqsadni ko`zda tutmasa; ular asarning bosh g`oyasini hal etishda bu qadar muhim ahamiyat kasb etmagan bo`lur edi. Shunga ko`ra, Pirimqul Qodirov, bir tomondan xalq hayotida, ikkinchi tomondan; bosh qahramon qalbida o`chmas iz qoldirgan lavhalarni ham asar syujet tizimiga mohirona joylashtira olgan:

“Kambag`allar kulbasidan boshlangan ochlik asta-sekin navkarlar, beklar qarorgohiga ham, podshoh saroyiga ham o`rmalab keldi. Mana o`n kundirki, Bobur non yuzini ko`rmaydi. Un allaqachon tugagan. Unga oltin- kumush idishlarda ertalab bir siqim mayiz bilan choy, kechqurun tuya go`shtidan pishirilgan bir kosa sho`rva yoki uch-to`rt tuyur kabob beradilar, Bobur oltinlari yaltiragan idish-tovoqlarga termulib qaraydi-yu, hozir shularning hammasidan bir parcha nonni afzal ko`radi. Lekin non oltinga ham topilmaydi. Oysha begimning olti oylik emizikli qizchasi big`illab yig`laydi. Chunki, ozib, madori ketib qolgan Oysha begimning siynasidan sut kelmaydi. Yaqinda bola ko`rgan boshqa bir onani topib, Faxrinisoni besh-o`n kun emizdirgan edilar, falokat yuz berdi. U ona vaboga uchragan xonadondan ekan. Dahshatli kasallik Faxrinisoga yuqdi-yu, ikki kun ichida bola mumday erib, jon berdi. Bobur kafanga o`ralgan go`dakni yangi qazilgan qabr oldiga ko`tarib borar ekan, uning burishgan yuzchasiga yuzini bosib, yig`lab yubordi: “Mayli shu vabo menga ham yuqsin-u, bu azoblardan bira-to`la xalos bo`lay”, -degan alamli, o`y bilan go`dakning sovuq lablaridan o`pdi. G`alaba kunlari dunyoga kelib, Faxriniso nomini olgan qizchani qabrga qo`yib, ustiga tuproq tortganlarida Bobur bir lahza o`zini uning o`rnida ko`rdi, hali tirik bo`lsa ham hayotining bir bo`lagi, avvalgi zafarlariyu, quvonchlari bilan birga umrbod tuproq tagida qolganini butun vujudi bilan his etdi” (220-221- betlar). Romanning bosh qahramoni bo`lgan Bobur tarixiy shaxs sifatida ko`p qirrali faoliyat sohibi edi. Davrning ana shu haqiqatini yozuvchi chuqur idrok etgan va natijada uning o`z davrining ilg`or ma`rifatparvari, adolatli shoh, markazlashgan va kuchli davlatga asos solgan jasur harbiy sarkardagina emas, balki o`z davrining yetuk so`z san`atkori sifatidagi faoliyatini ham e`tibordan soqit qilmagan. Bu esa, o`z navbatida Boburning ijodkor sifatidagi ruhiy kechinmalarini, uning asarlarida ifodalangan poetik mazmunning real tarixiy ildizlarini ochib berishdek murakkab vazifalarni ham hal qilishga kirishgan.

Tarixdan ma`lumki, Boburning ko`pchilik g`azal va ruboiylari ma`lum bir hayotiy voqea va tarixiy hodisa asosida yuzaga kelgan. Shuning uchun ham uning she`rlari ijtimoiy-siyosiy faoliyatining ba`zi bir tomonlarini yoritish hamda ijodiy yo`lining muhim bosqichlarini aniqlashda qimmatli manba bo`lib hisoblanadi. Adib bulardan samarali foydalanib, ko`p qirrali faoliyat sohibining davr haqiqatini namoyon eta oladigan badiiy tipini yaratgan. Zotan, g`azal va ruboiy Bobur qalbi va ruhining tiniq kuzgusi edi: Ne yerda sokin o`lay? Ne qilay? Qayon ketayin? Ne dayrdin eshigim ochilur, ne masjiddin. Necha eshikdin eshikka gado kabi yetayin? (248-bet). Yozuvchi bu satrlardan davrning turli qarama-qarshiliklariga duch kelgan yosh hukmdorning ruhiy holatini ko`rsatish maqsadida foydalangan. Omadi yurishmaganidan, orzu-umidlari amalga oshmaganligidan nihoyatda siqilgan Boburning ruhiy holati yuqoridagi misralarda ifodalangan badiiy mazmunga to`la mos kelgan. Parokanda temuriylar saltanatini birlashtirish uning orzusi edi. Shu niyatda Bobur bir necha marta Samarqandga umid bilan boradi, lekin har safar mag`lubiyatga uchraydi. Qamal balosini boshidan kechirib, temuriylardan yordam kutadi, ularning hech biri yordam qo`lini cho`zmaydi. Tog`asi Mahmudxon huzuriga borib, tahlikali vaziyatni tushuntiradi. Shaboniyxonni daf qilish uchun birlashish lozimligini so`raydi. Mahmudxon esa, Shayboniyxonga yon bosib, Boburni tahqirlaydi, uning ustidan istehzo bilan kuladi. Yuqoridagi misralarni o`qigan kishining ko`z o`ngida ana shu tarixiy voqealar birin-ketin o`taveradi: Ne xesh meni xushlaru, ne begona, Ne g`ayr rizo mendanu, ne jonona. Har nechaki yaxshilikda qilsam afsun, Xalq ichra yomonlig` bilan men afsona (253-bet). Mazkur misralarda toju taxtdan ajralgan hukmdorning davr haqiqatini rostgo`ylik bilan e`tirof etganiga qoyil qolamiz. Zero, rostgo`ylik Bobur ijodini harakatga keltirib turgan qudratli kuchdir.

Boburning Dahkat tog`laridagi faoliyati “Boburnoma”da (152-153- betlar) qayd qilingan. Yozuvchi bosh qahramonning fojeiy holatini yanada kuchaytirish uchun mavjud faktni bo`rttirib badiiy to`qima sharoitidan mohirona foydalanadi. Ushbu to`qima manzarada Bobur Dahkat tog`larida cho`pon yigit bilan uchrashib qoladi. Cho`pon Boburning shoh bo`lganiga ishonmaydi. Uning shohlikdan voz kechib, shoirona hayot kechirmoqqa ahd qilganini eshitib, she`rlarini tinglab, otasining qasdini olish niyatidan voz kechadi. Bobur o`z hayotida yo`l bergan xatoliklaru, boshiga tushgan kulfatlarning zaminini feodal tuzumda deb bilmaydi,balki bularning barchasi tolei yo`qligi sabab voqea bo`lganiga ishonadi. Bu esa bosh qahramon xarakteri bevosita davr haqiqati miqyosida tasvirlanganligidan nishonadir. Pirimqul Qodirov o`z romanida “Boburnoma” asarini yozish g`oyasining tug`ilishi va bu bebaho adabiy-tarixiy manbaning yaratilishi jarayonini mohirona aks ettirgan. Yozuvchi Boburning badiiy ijoddagi, xususan, nasriy asarlar bitishdagi mahorati masalalariga ham alohida e`tibor beradi. Xalqona ravonlik bilan rostgo`ylikni Bobur talantining qo`sh qanotlari tarzida tasvirga olib kiradi. Bobur o`tmishda yashagan shohlar hayoti haqidagi tarix kitoblarini varaqlar ekan, murakkab jumlalar, jimjimador o`xshatishlar, afsona va rivoyatlarga burkangan tarixiy dalillar orasidan odamni ishontiradigan voqealarni izlaydi hamda tarixiy mavzuda asar yozishning yangicha, sodda va rost yo`lini tanlab, qo`liga qalam oladi: “Bobur nuqul zafar tantanalarini kuylagan jangnomalarni bir chetga surib qo`ydi. So`ng o`rnidan turib, o`zining “Vaqoye” deb atalgan xotira daftarini sandiqdan oldi. Qiziq: so`nggi daftarga Bobur o`zining Samarqandni Shayboniyxondan qanday tortib olganini yozgan-u, keyin unga qo`l urmagan edi. Demak, keyingi mag`lubiyat va sargardonliklarni uning o`zi ham yozishni istamagan ekan. Ammo, bular daftarga yozilmagani bilan Boburning xotirasida muttasil takrorlanib yuribdi-ku. Isitmani yashirsang, ichga urar, deydilar. Bobur qilgan xatolarini daftaridan yashirgani bilan ular har kuni necha marta yangi-yangi

tafsilotlari bilan xayolidan o`tib, qalb yarasini tirnagani tirnagan. Bundan ko`ra hamma voqealarni rostgo`ylik bilan mana bu daftarga yozsa dili xiyol yengillashar” (257-bet). Bobur odamzod hamisha haqiqatga tashna bo`lib yashashini teran idrok etadi va ana shu tashnalikni qondirishni o`zining ijodkor sifatidagi burchi deb biladi. O`z iste`dodiga xiyonat qilmaslik hamda o`z boshiga tushgan mashaqqatlar boshqalarga saboq bo`lsin deb faqat rost yozadi, o`zi yashagan va faoliyat ko`rsatgan davrning haqqoniy manzaralarini zarvaraqlarga muhrlash baxtiga erishadi. Taniqli adib Odil Yoqubov to`g`ri ta`kidlaganidek, “... adib yozuvchi Bobur hayotining faqat bir tomonini, aytaylik, ijodiy faoliyatini yoxud inson sifatida chekkan iztiroblarini yoritib, boshqa tomonlarini, xususan, shoh va fotih sifatida yo`l qo`ygan xatolarini xaspo`shlab o`tsa u davr ruhini na to`g`ri aks eta olar, na Boburning haqqoniy realistik obrazini yarata olar edi. “Yulduzli tunlar” romani shunday dalolat beradiki, Pirimqul Qodirov bu nozik muammolarning hammasini hisobga olishga harakat qilgan va asosan buning uddasidan chiqqan”. Ko`rinadiki, badiiy ijod jarayonida yozuvchining xayol erkinligi katta kuchga ega. Badiiy to`qima vositasida tarixiy voqealar saralanadi, davr ruhini bera oladigan tipik voqelik asarga olib kiriladi. Tarixiy shaxslar xarakterining ba`zi bir tomonlari o`sha davr haqiqatlaridan kelib chiqib, umumlashtiriladi, to`ldiriladi, boyitiladi. Shu tariqa tarixiy haqiqat va badiiy talqin mutanosibligi yuzaga keladi.

O'xshashlar

O’zbek mumtoz adabiyotida tahlil va talqin masalasi

Ideal va badiiy yaxlitlik

Badiiy obraz va obrazlilik

Asar badiiy tahlili yo’nalishlari va badiiy asarning ilmiy tahlili

Badiiy nutq