Tarix va roman - Adabiyot - Referatlar

Tarix va roman

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2071 KB

Ko'chirib olish

Tarix va roman REJA : 1. Badiiy asarlarda o’tmishning aks etishi. 2. Roman-tarixning tiniq oynasidir. 3. Roman falsafasi.

Tarixni tungi osmon, undagi yulduzlarni nurli siymolariga mengash mumkin. Yulduzlar tun osmonining ko`rki, fayz-tarovati. Yulduzli tun hamma yerda bor. Ammo yorqin siymolarga boy tarix hamma xalqda ham topilavermaydi. Chindan ham, tarximiz qadimiy boy. Tarix kitoblarimiz ham juda ko`p. Mashhur siymolar-podsholar, nabiylar, valiylar, olimlar, san`atkorlar, adiblar haqida ko`plab tarix kitoblari bitilgan. Professor Begali Qosimov «Ulug` saltanat sirlari» maqolasida: «Sohibqiron hazratlarining 660 yillik to`ylari kunlarida matbuotda bir ma`lumotga ko`zim tushgan edi. U kishi haqida G`arbda 400, Sharqda 900 dan ortiq asar yozilgan ekan»,-deya qiziqarli ma`lumotga diqqatimizni jalb etadi. («xalq so`zi» gazetasi, 2003 yil, 18 mart). Mirzo Ulug`bek, Zahriddin Bobur, Xusayn Boyqaro singari podsholar, Forobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Zamahshariy singari olimlar, Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G`ijduvoniy, Bahluddin Naqshband, Xo`ja Ahror valiy, mashhur Termiziy, Nasafiy, Shoshiylar haqida qanchadan-qancha asarlar yaratilmagan deysiz?! Roman-tarixning tiniq oynasi. Tarixiy siymolar ertami-kechmi badiiy romanga qahramon bo`lib o`tadilar. Romanchiligimizning qisqagina tarixiga razm solsak, yigirmaga yaqin tarixiy shaxslar roman qahramoni bo`lganligini kuzatish mumkin. Oybekning «Navoiy»si-o`zbek tarixiy romanchiliging Odamotasi. Ulg`bek, Ibn Sino haqida Odil Yoqubov, Bobur va Bobur avlodlari haqida Primqul Qodirov, Xayriddin Sultonovlar romanlari paydo bo`ldi. Mashrab, Mahmud Tarobiy, Nodir, Oxunboboyev, Akmal Ikromov, So`fmzoda, Hamza haqidagi romanlar yozildi. Tarixiy asarlarninng aksariyati so`nggi o`ttiz yil ichida yaratildi. Avvallari o`zbek xalqi tarixi, tarixiy siymolar haqida roman yozish, beozor qilib aytganda, ma`qul kelmas, asar yozishga jazm qilganlarning kosasi oqarmas edi. Lekin Temur haqida S. Borodinning «samarqand osmonida yulduzlar», Anna Almatinskayaning «Zulm», Mixail Shneverrdining «bo`ri izidan», «Sanjar botir», S. Kalmikorovning «Qur`on va mauzer», N. Nikitning «Voqea Qo`qonda bo`lgan edi», Komil Ikromovning «Mahmud dorboz» singari asarlari yaratildi, targ`ib- tashviq qilindi. Bu asarlarda voqea-hodisalar kommunistik mafkuraga moslab yozilgan yohud tarix va o`tmish siymolar xarakteri soxta, buzib tasvirlangan edi.

Xorazm Ma`mun akademiyasining katta ilmiy xodimi Matnazar Abdulhakim «Tazarru yoxud Komil Ikromovning «Mahmud dorboz» qissasi haqida ayrim mulohazalar» («O`zbekiston adabiyoti va san`ati» gazetasi, 2003 yil, 16 may) maqolasida quyidagilarni yozadi: «Maxmud dorboz» asari ma`lum davrda yozuvchilarimiz o`yl qo`ygan xatolardan guvohlik beruvchi tarixiy bir hujjat sifatida ham ahamiyatlidir. Chunki «Mahmud dorboz» qissasining haqiqiy Pahlavon Mahmud hazaratlari shaxsiga daxli yo`q ekanligini bugun hammabiladi. Shu ma`noda ham bu va bu qabildagi sarlarning hozir tishlari tushgan, tirnoqlari to`kilgan, binobarin, endi ular ham xavfli emas». Kommunistik mafkura, sho`ro siyosati o`tmishning ishonarli hujjatlarini zinhor oshkor ilmadi. Natijada, chin tarix asarlari o`rnini haqiqatga xilof, soxtaliklarga serob badiiy asarlar egalladi. Xalq o`tmishi, haqiqiy tarixni biluvchilar ta`qib ostiga olindi. Masalan, Oybek iste`dod bilan yaratgan «Navoiy»si, Mirkarim Osim ajdodlarimiz haqida yozgan haqqoniy qissalari uchun ur altak-sur kaltak qilindi. Yana bir mulohazani aytib o`tish joizdir. SHo`ro davrida yaratilgan tarixiy satrlarda nafaqat ma`no-mohiyat, balki badiiylik ancha g`arib bo`lib qoldi. SHo`ro mafkurasiga moslab asar yozganlar tarixiy qadritlarimiz shakliga, tarkib-mag`ziga yetarli e`tibor bermaganlar. Vaholanki, o`tmishda yaratilgan nasriy asarlar-xoh ular ilmga, tarixga, elshunoslikka oid bo`lsin, xoh memuar, safrnoma, safarnoma, hasbi hol, tazkirayo`sinda bo`lsin, hech qachon badiiylikka begona bo`lmaganlar. Maqsud Shayxzoda «Ustozning san`atxonasida» tadqiqotining birinchi maqolasida qiziq dalilni keltiradi: «... Nasr qoidalari haqida yagona nazariy asarni, ya`ni nasrning ilmi bade` qoidalarini XIII-XIV asarlarning buyuk shoiri hindistonlik Amir Xusrav Dehlaviy (1253-13250 yozgan. «E`jozi Xusraviy» deb atalgan bu asar 3 jilddan iborat bo`lib, nasriy ijodga doir bir necha ming san`atlarni (usullarni) o`z ichiga oladi». Bu «bir necha ming san`atlar» tarixiy, memuar, etnografik, safarnoma, hasbi xol singari asarlarga ham taaluqli bo`lgan. Muhimi, mumtoz fanimizda nasriy asarlar umumlasha xususiyatga ega bo`lgan. YA`ni bitta asar ham tarix, ham safarnoma, ham hasbi hol, tazkira, ham elshunoslik maqomini o`zida

aks ettirgan. Fikrimizning yorqin misoli «Boburnoma»dir. Lekin Sharafiddin Ali Yazdiy, Ibn Arabshoh, Xondamir, Abdurazzoq Kirmoniy kabi muarrixlar asarlari ham badiiy san`atlar bilan go`zallashtirilgan, estetik qadriyat darajasiga ko`tarilgan edi. Sharafiddin Ali Yazbdiy Temur askarlarining hind jangchilari qarshi mardonavor xatti-harakatini tiniq o`xshatish orqali edi: «Hinduston dilovarlari turib mardonalik ko`rsatur erdilar. Ammo chibinning na toqati bo`lg`aykim, pil qoshinda turg`ay yo kiyik sherga muqobala bo`g`ay» (207-bet). Ibn Arabshoh «Amir Temur tarixi» asarida Sulotn Boyazid xazinasidan olingan sitora-qimmatbaho ashyolar ustiga tashlanadigan yopinchiqni bunday tasvirlaydi: «Sitora xilma-xil naqshdar bilan nashqshlangan bo`lib, ... suvratlar alvonli buyoqlar bilan bezalganki, ular bekamu ko`stlik va yetuklikda o`ta kamolga molik edi. (Ular shunday mahorat bilan ishlanganki) guyoki suvratlari harakatga tushib, sen bilan suhbat qurayotgandek va quyi egilib turgan mevalar esa o`zini terishga seni chorlayotgandek tuyuladi. U sitora dunyo ajoyibotlaridan biri bo`lib, u haqda (boshqalardan0 eshitish ko`z bilan ko`rgandek emasdir» (307-308-betlar). Tarix kitoblaridagi nozik kuzatishlar, badiiylikka yot bo`ldmagan tasvirlar, tarixiy siymolar tasvir-tafsifi, fitratlaridagi holatlar ifodasi yozuvchi mas`uliyatini oshirdi, ayni vaqtda tarix mavzuiga bo`lgan qiziqishini kuchaytirdi. So`nggi 10-13 yil ichida «Qur`oni Karim», to`rt jildli «Xadis», Ollohning rasuli Muhammad s. a. v. haqida turli zamon, turli makonlarida yaratilgan hasbi hollar Rabg`uziy, Alisher Navoiy, Boburlarning diniy asarlari, tazkirlalari chop etiladiki, ma`naviy hayotimizdagi bo`shlik to`ldirildi. Ahmad Yassaviy, Abduholiq G`ijduvoniy, Bahuddin naqshband, Xoja Ahror valiy singari etildiki, bu ham xalq ruhiyatini boyitdi. Badiiy adabiyotda tarixiy shaxslar xarakteri ko`p. Muhimi, xo`b yaratiladigan bo`lib qoldi. 2002 yilning o`zida beshta tarixiy asar yaratildi. O`zbek kitobxoni Sa`dulla Siyoyevning «Yassaviyning so`nggi safari», Muhammad Alining «Ulug` saltanat», Rajabboy Raupovning «Ustun», Olimjon Xoldorning «Mirkomilboy», Qo`zi Davlatning «Xusumat» romanlarini o`qidi. Yozuvchi Ulug`bek Hamdamning hozirgi kun haqidagi «Muvozanat» romani ham zo`r qiziqish bilan qarshi olindi. Tarixiy mavzudagi yangi asarlarning orasida tesha

tegmagan yoxud avvallari qalamga olinmaganlari yo`q, hisobi. Ahmad Yassaviy va Amir Temur-olmashumul siymolar. Birlari haqida to`qqiz, ikkinchilari to`g`risida yetti asardan buyon ilmiy, badiiy asarlar yaratilmoqda. Sa`dulla Siyoyev va Muhammad ali bila-ko`ra turib zimmalariga jiddiy ma`suliyatni oldilar: yassaviyshunoslik, temurshunoslikning hay va qayyumlik jo`sh urib turgan maydoniga dadil qadam –o`ydilar. Ikkinchidan har ikki yozuvchi tomirlarida oqayotgan qonda Yassaviyu Temurdan o`tgan yaqinlik, qarindoshlik bor ediki, o`sha ruhni, tabiiy holatni aks ettirrishlari joiz edi. «Ustun», «Mirkomilboy», «Xususmat» romanlarining qahramonlari yangi tariximizning o`ziga xos siymolari. Akademik Habib Abdullayev XX asr ilm-fanining baquvvat ustunlaridan edi. U yer osti boyliklarning paydo bo`lishi, tarkiblashuvi haqida shunday kashfiyot yaratdiki, u insoniyatning so`nmas intelektual mulkiga aylandi. H. Abdullayev nazariyasi bora-bora ijtimoiy hayotga kirib kelishi, falsafiy yo`nalish sifatida e`tibor qozonishga shubha yo`q. Mirkomilboy savdo, tijorat sohasining bilimdoni, X1X va XX asr oralig`ida dovruq taratgan shaxs. Bu inson haqida ko`p yozilgan, qanchadan-qancha gap-so`zlar tarqalgan. Xal orasidagi gaplarga sinchikovlik bilan quloq tutgan, bilgan-eshitganlarini matbuotga olib chiqqan. Abdulla Qodiriy Mirkomilboy haqida bevosita quyidagilarni yozgan edi. «Kalvak maxsumdan xat. Toshpo`lat tajang nomlig` haramzodalarning kutsfri bayonida»: «Ammo u go`dagim to`qqiz yoshda she`r ijod aylab ag`niyoni haqorat qilibdur, albatta tavba qilsa az jihati sag`rlig`i maqbul bo`lg`ay». «Chichora» taxallusi bilan «Qimzil O`zbekiston» gazetasining 1925 yil 7 iyunida bosilgan maqolaga tahriryat quyidagi izohni bergan: «Shoir Cho`lpon to`qqiz yoshida ulamolarni va andijonlik Mirkomilboyni ziqna va zolimligini tanqid qilib gazetaga she`r yozgan ekan. Muallif shunga shama qilyapti». Mirkomilboy haqida xalq orasida qo`shiq paydo bo`lganligi, yozuvchi Xurshid Do`stmuhammad 1996 yilda Mirkomilboy haqida «Qazo bo`lgan namoz» tarixiy hikoya yozganligi ham ma`lum. Nihoyat, o`tgan asrda Qo`qon, Buxoro, Buxoro, Xorazm xonligining so`nggi hukmronlari Xudoyorxon, Amir Olimxon, Isfandiyor, Said Abdullo va ularning

avlod-ajdodlari haqida o`p yozildi. So`nggi xonlar, xonzodalar taqdiriga qiziqish hamon kuchli. Yozuvchi Qo`zi Davlat «Xusumat» romanida Muhammad Raximxon Feruz farzandlari Isfandiyor, ayniqsa, taxtda ozgina muddat omonatgina o`tirgan Said Abdullo va uning farzandlari, yaqin xeshlarning fojiaviy taqdirlari haqida yozgan. Xullas, 2002 yilda yaratilgan beshta yirik asar tarixiy roman, romaniy tafakkur, yozuvchi va asosiy qahramon falsafasi xususida mushohada yuritish imkonini berdi-ushbu maqolaning yozilishiga turtki bo`ldi. 2. Romaniy tafakkur yoxud hamma roman yozishi shartmi? Roman milliy adabiyot ko`rki, yozuvchi ijodidagi alohida voqea. Lekin hech kim, hech qachon iste`dodli yozuvchi, albatta, roman yozishi shart degan talabni qo`ymagan. Roman yozmagan, lekin nomi jahon adabiyotidan o`chmas o`rin olgan yozuvchilar ko`p. Belorussiyalik mashhur adib, 2003 yil 22 iyunda sakson yoshida vafot etgan Vasil Vladimirovich Bikov (1924) ijodi davomida asosan Ikkinchi jahon urushi mavzusida yigirmadan ortiq qissa yozdi. Adabiy hayotda bayram bo`lgan kichik-kichik qissalarida ulkan-ulkan insoniy fojilalar odam bolasi chidashi amri mahol bo`lgan dramatik voqealar aks ettirilgan. Mo`jaz qissalar yozuvchi obro`sini osmon qadar ko`tardi. V. Bikovning dechrli tengdoshi Chingiz Aytmatov ijodini aytmaysizmi?! Bu buyuk yozuvchi hali romanga qo`l urmay turib, qissalari bilan mashhur bo`ldi. Uning «Asrga tatiguvchi kun», «Qiyomat», «Kassandra tamg`asi» romanlari 80-yilardan boshlab chop etila boshlandi. Romanlari bilan Ch. Aymatov XX asrning buyuk mutafakkir yozuvchilari qatoridan o`rin oldi. Hozir o`zbek adabiyotida asarlari eng ko`p o`qiladigan adib kim? Tohir Malik. Bu adib hozirgacha 20 dan ortiq qissa yozdi. qissalari tarkibi, tuzilishi, yo`nalishi gnuqtai nazaridan har xil. Yozuvchi o`z ijodi bilan qissa janri imkoniyatlarini uzluksiz kengaytirib, kashf etib bormoqda. «Shaytanat»ning ikkinchi, uchinchi kitoblari chop etilgach, biz, tanqidchilar shoshib qoldik: uch, to`rt kitobli qissalarga o`rganmaganmiz-da, o`ylamay-netay «Shaytanat»ni

romanga chiqarib qo`ydik. Xayriyatki, yozuvchining o`zi «Shaytanat» to`rt kitobdan iborat qisa ekanligini aytdi. Ko`rinadiki, qissa yozib ham elda azizu mashhur bo`lish mumkin ekan. Bir qancha hikoya, o`nga yaqin qissa yozgan Normurod Norqobilov bilan gurunglashib qoldim. -Qachon roman yozasiz? -Roman yozishga shoshilmayapman. Ruhimda roman shakllanayotganday, yuki sezilayotganday bo`lyapti... Ko`rarmiz... Yozuvchi gaplariga ishondim, undan xursand bo`ldim. chala-chulpa, sonsiz romanlar yozib bashlayotganlar ozmi? Mutaxassislar yaxshi bilishadi: byuir emas, ikki emas, o`nga yaqin romani bo`la turib unutilib ketayotganlar talaygina. Tog`ay Murod-chi? U adabiyotga birdan kirib keldi. Yonib ijod qildi. Aksincha, «Qaytar dunyo» romani bilan qalblarga nurday kirib borgan Yoqubjon Yakvalxo`jayevni, «Tutash odamlar» fantastik-mistik roman- trilogiyasini tugatishi bilan bu dunyoni tark etgan Hojiakbar Shayxovni yoddan chiqarib bo`ladimi? Roman tafakkuri hayotiy tajriba, e`tiqod, olamu odam haqidagi teran o`ylarning samarasi o`laroq paydo bo`ladi, shakllanadi. Mavzu, adabiy qakhramonlar roman tafakkurini aniq o`zaniga yo`naltiradi. Roman, tafakkurida yozuvchi uslubi, tabiati aks etadi. Tabiiyki, roman tafakkurining yetilishida iste`dod hamda teran mushohadakorlik asos. Ruscha maqolda aytilganidek, tog`ning sichqon tug`ishi qanchalik kulgili bo`lsa, qarqunoqdan bulbul chiqishi shunchalik g`alatidir. Bu fikrlar, tabiiyki, roman tafakkuriga taaluqli. SHo`ro davrida yaratilgan o`nlab, yuzlab romanlarning unutilib ketishiga yuzaki buyurtmalaru mafkuraviy chaqiriqqa «labbay» deya javob berish sababchi bo`ldi. Baquvvat romaniy tafakkur olam va odamaro uzviy birlikni inson tabiatidagi mangu tuyg`ularni teran angladan paydo bo`ladi. Nihoyat, roman tafakkurning tez shakllanishida kuchli muhabbat yohud g`azabning hissasi katta. «Yassaviyning so`nggi daftari» romanida «mahfiy payg`ambarlarga, ilhom avliyolarga, farosat so`fiy-darvishlarga berilishi» aytiladi. Sa`dulla Siyoyev

romaning tafakkuri «ilhom avliyolarga beriladi» deagn asosdan unib-o`sganday. Ahmad Yassaviy faoliyati va ijodi, misoli et bilan tirnoq. Ulug` avliyo faoliyatiga shunchalik berilganki, uni ilhom deya, shunday jo`shib ijod qilganki, buni faoliyat samarasi deya bilish joiz. Ahmad Yassaviy hech bir yumushga (hatto qoshiq yo`nishga) shunchaki yondoshmaydi. U raqiblari bilan shunday bahsga kirishadiki, o`z-o`zidan mustahkam mantiq, ishonch bilan aytilgan so`zlar uni jo`shtiradi. Muhammad Ali Amir Temur obraziga ancha ilgari murojaat qilgan yoxud Temur haqidagi roman tafakkuri yozuvchi ruhida ilgarijdan tug`ilgan, rivojlana boshlagan edi. Tabiatan Muhammad Ali sinchkov, tartibni yoqtiradigan, yetti o`lchab bir kesadiganlar toifasidan. «Ulug` saltanat» romanida yozuvchi Temur hayotining qisqagina, lekin ziddiyatlar bisyor davrini tanlab oldi. Ulug` Temur saltanatining asosiy ustunlarini aniq aytganda, Temurning katta o`g`li Jahongirningyulduzday bir chaqnashini, yashinday nur taratishining ko`rsatmoqchi bo`lgan. Roman tafakkurining joriy etilishi, asarining yozilishida Jahongir Mirzo taaluqli gaplar biroz cho`zilib, haroratini yo`qotib qo`yganday seziladi. «Ulug` saltanat»da odamlarning xos munosabatlari, xatti-harakatlari Saroymulkxonim, Xonzoda begim, Oqqiz singari obrazlarda namoyon bo`ladi. Muhammad Ali roman yozishga chog`lanar ekan, Amir Temur poytaxtining jannatmonand bog`- rog`larga, muhtasham binolarga, ravon yo`llarga, pishiq ko`prklarga ega bo`la borganligini tasvirlashni niyat qilib qo`ygan. Bir so`z bilan aytganda, «Ulug` saltanat»da Temur davlatining asoslarini yoritib berish maqsad qilib qo`yilgan. «Mirkomilboy», «Ustun», «Xusumat» romanlarida asosli romaniy tafakkur ko`zga tashlanmaydi. San`atkor o`z ruhidagi ko`tarinki holatlar ma`no-mohiyatini anglab yetganidagina roman predmeti yoxud aniq g`oya, tafakkur namoyon bo`ladi. O`tmishda uulg` bobolarimiz, momolarimtz yaratgan intelektual, ruhoniy- ma`naviy qadriyatlar o`z qimmatini yo`qotgani yo`q. Ammo badiiy asarda, xususan, romanda masalani umumiy tarzda, ruhiy holat sifatida qo`yib bo`lmaydi. Afsuski, ajdodlar haqida yaratilayotgan ko`pchilik asarlarda umumiy gaplar g`urur, maqtanish kabi holatlar yetakchilik qilib qolmaoqda. Hozir zamon tadbirkorniki, ishbilarmonniki. O`tmishda Mirkomilboyga o`xshagan boy-badavlat, tijoratda

dong taratgan millatdoshlarimiz ko`p bo`lgan. SHo`ro davlati siyosati boylar, tadbirkorlar haqida yozishni ma`qullamas edi. Lekin sho`ro zamonidayoq «Qutlug` qon» (Oybek), «Jannat qidirganlar» (Shuhrat) romanlarida tijorat kishilarining mohiyati ishonarli yoritilgan edi. Saidakbar hoji savdo-tijorat ishining shavq-zavqi haqida og`zidan bol tomib gapiradi: «... savdo hayotning jon ozig`i. Bu o`zi zo`r san`at. Undan keyin gashti ham bor! Savdo yurishib tutilsa, bu yog`i moylangan gumbur aravadek siliq ketaveradi. Ko`ribsizki, pichoq ham moy, cho`mich ham!» Mirzakarmboy, Saidakbar hoji xarakteri mohiyati, o`ylab ko`rilsa, roman tafakkuri shakllanayotgan paytdayoq namoyon bo`la boshlagan. Demoqchimizki, yozuvchi ruhida shakllanayotgan roman tafakkuri nur misoli ham hodisalarni, ham xarakterlarni, ham ziddiyatlarni, ham yozilajak asar tarkibi tartibini yorita boshlaydi, umumiy ohangnibelgilaydi. Olimjon Xodorning «Mirkomilboy» asarida hamma narsa bor, ammo roman tafakkuri yo`q. Shu narsa mohiyati, asosini yo`qqa chiqargan. «Mirkomilboy»dagi asosiy qahramon pulni o`ngu terisiga qaramay sochuvchi Hotami Toyga aylanib qolgan. Mantiqsizlikning eng baland cho`qqisi shundaki, Mirkomilboy o`z xizmatkori uylanganini bilib, Moskofday joydan- surgun manzilidan ming azoblarni yengib, kelin salomga yetib keladi. Kelingan katta ko`rmana berib, yoshlarga baxt tilagach, qiyofasini o`zgartirib zudlik bilan yana surgun joyi-Moskva atrofidagi qishloqqa jo`nab ketadi. Olimjon Xoldor Mirkomilboyning ijtimoiy-siyosiy munosabatlari mantig`ini ham buzib yuborgan. To`g`ri, Mirkomilboy pandavaqi, sobiq o`g`ribachaa Bidilinni bir pulga olmasligi tayin. Lekin o`sha bachkana, chillasi chiroq ko`rmagan Bidilin dahshatli mustamlaka boshqaruvining vakili. Shunday ekan, Mirkomilboyday aqli raso odam egasining hurmati tufayli laychasiga suyak tashlashi-Badilin bilan o`ynashmasligi lozim edi. Romanda Mirkomilboyning Badilin bilan olishishi, uni masxara qilishi bachkanalikdan o`zga narsa emas. Rajabboy Raupovning «Ustun» romani, garchi Habib Abdullayevni bosh qahramon qilib tanlangan bo`lsa-da, ozginagina adadda chop etildi: uning yozilganini birov bilib, birov bilmay qodi. Qolaversa, «Ustun» Habib Abdulayevni

yaqindan bilgan kishilar-geologlar, shogirdlar, hamyurtlar xotiralarga o`rab chirmab chop etildi. So`ngi yillarda ijtimoiy buyurtma bilanginamas, hamjamoa, o`g`il-qiz, qarindosh-urug` buyurtmasi bilan asar yozish urf kirmoqda. O`ylab ko`rilsa, bunday yo`riqning yomon tomoni yo`q. Deylik, Habib Abdullayev hamkasblari, shogirdlari ulug` olim haqida roman yozilishini istaganlari, bu yumushga bosh-qosh bo`lganliklari tahsinga sazovor. Lekin hamma gap shundaki, asar yozadigan odamda romaniy tafakkur, qahramon ruhi, ongiga yaqin keladigan qarashlar paydo bo`ldimi yoki yo`qmi? Habib Abdullayevhaqida roman yozishga chog`langan odam kamida T.Dolimov, T.Shoyoqubov, M.Aqmedov, darajasida o`sha inson ruhini, fanga olib kirgan kashfiyoti mohiyatini anglab etish lozim edi. Insoniyat masalan, Isaak Nyuton, Albert Eynshteyn, Ilya Prigojinsingarilarning tortilish, nisbiylik, termodinamika sohasida kashfiyot yaratganlarni, fandagi bu yangiliklar falsafiy yangilik sifatida ijtimoiy hayotga tatbiq etilayotganligini anglaydi. “Ustun” romanida Habib Abdullayev asarlari nomi goho tilga olinadi, ularning ma`no-mohiyatiga kirish yozuvchining xayoliga kelmaydi. Vaholanki, Habib Abdullayevni xarakterini, uning o`zagini ilmiy asarlari ma`no-mohiyatisiz anglash mumkin emas. Geolog-faylasuf Habib Abdullayev, oddiy odamlardan farq qilib zamon, makon xususida keng miqyosida fikr yuritganini, tabiyat va inson aro bog`liqlikni juda teran anglaganini his etish mumkin. yana Habib Abdullayev kashfiyoti N.Vavilov, I. Prigojin, N.Vingersingari olimlar kashfiyotlari bilan yaqin fursatda amalga oshdi. O`sha paytlarda haqiqiy fandagi taraqqiyot bilan soxta, siyosiy-ma`muriy qarashlararo kurash davom etayotgan edi... Tanqidchilikda yozilmagan bir qonun bor: asarda yozilmagan narsalar haqida fikr yuritish to`g`ri emas. Lekin R.Raupov vaqti soati bilan shu mavzuga yana qaytib qolish mumkin degan umidda ba`zi mulohazalarni aytishni lozim topdik. “Ustun” romanida millatparvarlik, odamoxunlik, onaga, oilaga, do`stlarga sadoqat Abdullayev obrazida ko`rsatilgan. Bosh qahramon partiyaning chizgan chizig`idan chiqmaydigan, amal-obro` uchun muqaddas tuyg`ularni arzimas pulga sotib yubaradigan mayda kaslar bilan ko`p to`qnashadi. Lekin bu voqealar, afsuski,

xarakter mohiyatini yoritishga ojizlik kiladi. Tabiri joiz bulsa, ustun bor-u, ammo u nimani suyab turgani sezilmaydi... Qo`zi Davlatning «Xusumat» (Nukus. «Qaraqalpog`iston»-2001) asari- mlohiyatiga ko`ra fojeiy-sarguzasht roman. Asar jurnalist tekshiruvi, chigal hayotiy material mohiyatini yoritib berish asosiga qurilgan. Xorazmning so`nggi, birov bilmagan xoni Said Abdullo, uningn farzandlari, yaqin qarindoshlarining sho`ro hukumatining g`ayriinsoniy,, zo`ravonlikka asoslangan siyosati qurboniga aylanganliklari ko`rsatiladi. Bir qarasangiz, muallif so`nggi xon farzandi- mo`nkillab qolgan Abdurasul to`raning Xorazmga kelishi, kindik qoni to`kilgan yerni tavof qilishini tasvirlaganday tuyuladi. Ikkinchidan, voqealar maromi shundayki, sho`ro hukumati o`ziga dushman bo`lgan kishilarni (sinfni, avlodlarni) ayovsiz ezgan, xorlagan, xo`rlagan degan fikr kelib chiqadi. Uchinchidan, kishida xorazmlik xonu xonzodadarga nisbatan ham achinish, ham tuyg`usi paydo bo`ladi. XX asrga qadam qo`ygan xonzodalar shaxs sifatida shakllanganliklari, o`zlarining haq-huquqlarini zinhor himoya qila olmaganliklari kishini o`yga toldiradi. Xon va xonzodalarpodaday haydab Moskvaga, undan Ukrainaga keltiriladilar. qQamoqxona mosuvo qiladi: ular o`lib g`olmaslik uchun harakat qiladilar, tahqiru xo`rliklarga chidaydilar. Roman muallifi xarakterlarni tahlil qilish, syujetini izchil rivojlantirish yo`lidan bormaydi. Asarda 1920 yildan 1990 yilargacha bo`lgan voqealar qahramonlar biografiyasiga bog`liq holda rivojlantiriladi. «xususmat» romani kittboxon qalbida ayanch, alam, zo`ravonlikka nafrat tuyg`usini kuchaytiradi. Xullas, Qo`zi Davlat o`z romani bilan jiddiy janrga xos teranlikni, xarakterlar tahlilini, insonga xos jiddiy masalalarni yoritib berolmagan. 3. Roman falsafasi Uslub-yozuvchining adabiyotdagi betakror qiyofasi, o`zligi. Uslub – yozuvchi falsafasi in`ikosi. San`atkor falsafasi bus-butun, teran namoyon bo`ladigan janr-roman. Boshqacha aytganda, roman-yozkuvchining olam va odam, zamon va makon haqidagi falsafasi, ijodkor borlig`ida rosa yetilgan tafakkur, dunyoni anglash konsepsiyasi ko`rsatikichi. Roman-yozuvchining ruhiy- map`naviy-itelektual darajasi ifodasi. Tarixiy romanlarda yozuvchi falsafasi,

roman tafakkurining aks etishi murakkabroq kechadi. Aniqrog`i, bosh qahramon- asosiy xarakterlar falsafasi yozuvchi konsepsiyasi, tafakkuri bilan uzviy birlik, bog`liqlikda o`z ifodasini topadi. «yassaviyning so`nggi safari» romanining qahramoni Ahmad Yassaviy mutasavvuf alloma-o`z falsafasi tariqatiga asos solgan. Ayni vaqtda, ijodkor siyomo. Romanni o`qigan kitobxon zinhor: «Yassaviy qarashlari qanday edi?», «Bosh qahramon xarakteri yuzaki tasvirlanibdi», «Romanda asosiy qahramon falsafasi va ijodiy-amaliy faoliyati aro soxtalik, nomutanoiblik paydo bo`libdi», -demaydi. Aksincha, unda ham estetik, ham fikriy- mantiqiy qoniqish paydo bo`ladi. Sa`dulla Siyoyev nafaqat bosh xarakter, balki Hakim ota, Bobo Mochin, Abduholiq G`ijdivoniy singari xarakterlarni to`la namoyon eta olgan. Romandagi egng muhim, dramatik xarakterlardan biri muridi sodiq, ayni vaqtda Qutbiddindir. Bu xarakter Ahmad Yassaviy tariqati qudratini to`lalaigicha namoyon etgan. Qutbiddin Sulton Mahmudning yolg`iz o`g`li, ertami- indinmi taxtni egallaydigan odam. Bu qahramon ikki yo`l orasida turibdi: qalban, ruhan u piri murshidga yaqin: zikr tushganda butun borliqni unutadi, shavq-zavq, jo`shqinlik bilan tariqat mohiyatini tuyadi, bemisl huzur-halovat oladi. Podsho yakka o`g`lini saroyga qaytarish, dunyo lazzatlariga oshno qilish, chora-tadbirlarini ko`radi. Qutbiddinnozik-nihol yorini nikoh to`shagida bokiraligicha qoldirib, piri izidan ketadi. Mana shu o`rinda yozuvchi falsafasi uch ko`rsatadi. Kitobxon Qutbyuiddinning saroyga qaytishini, adolatli podsho bo`lib, elqyurt hurmatini qozonishini istaydi. Lekin mantiq Qutbiddinning Yassaviy izidan ketishmini taqozo qiladi. Yozuvchi shu mantiqqa zid borolmaydi. Ammo Qutbiddin tirikchiilk o`tkazish uchun yo`niqchilik qilayotganini, uzzu-kun 5-6 ta qoshiq yo`naganini kuzatgan kitobxon xayolidan yana gap o`tadi: «Saroyga qaytsang, otang boshlagan ishni halollik bilan davom ettirsang bo`lmasmidi?» Shu fikrda yozuvchi pozotsiyasi ham seziladi. Ammo u o`z qarashini zo`rlab o`tkazmaydi: kitobxonga vaziyatni baholash imkonini beardi. Ahmad Yassaviyning falsafiy qarashlari, mustahkam e`tiqodi ochiq bahslarda, mantiqiy jangu jadallarda namoyon bo`ladi. Shaxobiddin Xoja, Ashrafxon qozi, A`moq Marvaziy singarilari Ahmad Yassaviy payini qirqishga, uni el aro armanda qilishga hamisha shay turadilar. Ahmad

Yassaviy kuchli ilmi, mustahkam irodasi, bukilmas e`tiqodi bilan hamisha raqiblaridan ustun keladi. U o`z qarashlarini tasdiqlash yo`lida tinimsiz harakat qiladi:tasavvufiy falsafasini tasdiqlab boradi. Xo`sh romanda yozuvchi konsepsiyasi, falsafasi qanday aks etgan? Ahmad Yasaviy har qancha muasavvuf bo`lmasin, tabiatan farzandi, onadan tug`ilgan Yassaviy boqiy dunyoni foniy dunyodan a`lo ko`radi. Ammo u o`jar, o`ylovsiz, ko`r-ko`rona ish tutudiganlardan emas. shayx avvaliga o`g`li Ibrohimni o`zi bilan muqaddas Haj safariga olib ketmoqchi bo`ladi. Ammo «zavjalik xizmatini beminnat ado etgan» ayolining mantiqli mulohazalaridan keyin nafaqat o`z o`g`lini, balki muridi Abduraufni ham Haj safaridan qoldiradi. Ahmad Yassaviy bu dunyo deb u dunyoni arzimas havaslarga almashtiradiganlardan emas. Lekin romanda Ahmad Yassaviyning Turkiston, Isfijob, Iyqonga farzandli mehri tasvirlangan o`rinlarda yozuvchi qarashi ko`zga yarq etib tashlanadi. Romanda zardo`shtiylik diniga e`tiqod qiluvchi Kaffor qarluq, Kashmriy devona obrazlari berilgan. Qanchadan-qancha kishilar bu insonlarning `tiqodlari uchun xo`rlaydilar, xorlaydilar. Ammo islom ustunlaridan bo`lgan Yassaviy o`zga dindagi bu insonlarga shafqat qiladi. Bu o`rinda ham yozuvchi falsafasi, insonparvarlik tushunchasi aniq namoyon bo`ladi. Asar xotimasida yozuvchi falsafasi zo`r mahorat bilan o`z ifodasini topgan. Shayx o`z muridlari bilan Mavrni tark etish arafasidaligida vabo ofati paydo bo`ladi. Qaltis vaziyatda Shayx xudodan madad kutish, duoyu zikrga zo`r berish yo`lini tanlamaydi. U aqlli, tadbirli inson sifatida kurashga kirishadi. E`tibor bering, Shayx jamoa bo`lib, masjidlarda namoz Qilday nozik vaziyatda Shayxul-mashoyix dunyoviy inson sifatida faoliyat ko`rsatadi. Muhimi, shundaki, mana shu fidoyiligi, odamparvarligi tufayli u ajr-buyuk savobga dohil bo`ldi: «Ikki kundan keyin Shayxul-mashoyix subhi sodiqda sergak tortib uyg`ondi. Tepasida Xizr bobosi turardi. -Ayo Ahmad! Birodarim Jabroil mujda keltiadi. Miskinlarni balodin qutqarib, aj savobini olding. Bay`ating qabul bo`ldi. Endi Turkistonga qayt. Turkistonda seni Ollohning savobi kutadi...»

shunday nurli xotimada yozuvchi falsafasi, roman tafakkuri ko`zga yarq etib tashlanadi, borlig`ingizni qamrab oladi. «Ulug` saltanat» romani haqida gap borar ekan, mavzu mas`uliyati, bosh qahramoni miqyosi, salobati masalasi kishini o`ylatadi. Xullas, roman-fikr-mulohazalar, falsafiy-siyosiy, ijtimoiy-ma`naviy bahs, mushohadalarning jonli xarakterlarda ifoda etuvchi janr. Bu janr kitobxonni yo`lashga, mushohada yuritishga undaydi, ruhiy qma`naviy jihatdan boyitadi.

O'xshashlar

Yangi zamon Suriya adabiyotida badiiy nasrnavislikning vujudga kelishi. Suriya adabiyotida roman janri taraqqiyoti

Epos Epos mavzusi Voqyea – taqdir irodasi Eposning qonuniyligi Xalqchilligi Obyektivlik Ko’lamdorlik

Kecha romanining poetik xususiyatlari

Mirmuhsin hayoti va ijodi

Adabiy turlar epos lirika drama eposning janrlari