She`riy san`atlar haqida ayrim mulohazalar - Adabiyot - Referatlar

She`riy san`atlar haqida ayrim mulohazalar

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.5 KB

Ko'chirib olish

She`riy san`atlar haqida ayrim mulohazalar Режа: 1. She`riy san`atlar haqida tushuncha 2. A. Hojiahmedovning “She`riy san`atlar va mumtoz qofiya” risolasida badiiy san’atlarning ifodalanishi 3. She`riy san`atlarni tasniflash

Malaka oshirish kurslarida ustozlardan biri: “Biz maktabda adabiyotshunos tayyorlamaymiz. Biz uchun maktab o`quvchisining “roman nima?” yoki “O`tgan kunlar” romani qachon yozilgan va qachon nashr etilgan?” kabi savollarga javob berishidan ko`ra, Qodiriy yig`lab o`tirib yozgan satrlarni o`qiganda yig`lay olishi muhimroq”- degan edi. Darhaqiqat, yangilanib borayotgan adabiy ta`limga qo`yilayotgan asosiy talablardan biri ham “maktab o`quvchisini adabiyotshunoslik materiallari silsilasi bilan emas, balki chinakam badiiy matn bilan tanishtirish, badiiy so`zning jozibasini his ettirish orqali ma`naviy jihatdan kamolotga yetkazish”1dir. Ayniqsa she`riy asarlarni o`qitishda o`quvchiga “badiiy so`zning jozibasini his ettirish”ni uddalay olishning kishiga huzur bahsh etadigan mashg`ulotga aylanishida she`riy san`atlarning o`rni beqiyos. Avvallari adabiyot darslarida amalga oshiriladigan badiiy matn tahlillarida asosiy e`tibor g`oyaviy xususiyatlarga qaratilgan bo`lsa, endilikda uni san`at hodisasi sifatida o`rganish va o`rgatish zarurati paydo bo`ldi. Shuning natijasida badiiyat masalalari bilan, xususan, she`riy san`atlarning ta`riflari, tasniflanishi hamda adabiyot o`qitish jarayonidagi badiiy matn tahlilida ularning o`ziga xos o`rni kabilar bilan bog`liq qator qo`llanma va maqolalar yaratildi. Ayniqsa, hozirgi kunda bu masalaga o`zlarining samarali mehnatlari bilan katta hissa qo`shayotgan adabiyotshunoslar A. Hojiahmedov, V. Rahmonov kabi ustozlarning xizmatlarini alohida ta`kidlab o`tish lozim. V. Rahmonovning “O`zbek tili va adabiyot” jurnali 2004 yil 5-sonidagi “Jajji talqiqot” rukni ostida e`lon qilingan “Munisning badiiy mo`jizasi” hamda “Til va adabiyot ta`limi” jurnalining 2005 yil 5-sonida o`quvchilar hukmiga havola qilingan “Alisher Navoiyning badiiy mo`jizasi” maqolalari bilan tanishib chiqqach, bizda ham mazkur masala yuzasidan ayrim mulohazalarimizni bildirish istagi paydo bo`ldi. Ularni o`qib, ochig`i, xayolimizga birinchi bo`lib “Asl maqsad mazkur baytlarning haqiqatan ham san`at asari ekanligini ko`rsatib berishmi yoki kim ko`p san`at topish musobaqasida g`olib chiqishmi?”- degan fikr keldi. Chunki birinchi maqolada Munisning o`n bittagina so`zdan iborat baytidan o`n beshta san`at keltirib chiqarilgan. Avvalo, sanalayotgan she`riy san`atlarning qanday

estetik vazifa bajarayotgani masalasi bir oz e`tibordan chetda qolgandek, zo`rma- zo`rakilik bilan asosan “son uchun” kurash ketgandek va natijada muallif oddiygina statist bo`lib qolgandek tuyuldi, nazarimizda. Maqolada sanab o`tilgan san`atlarning ayrimlari haqida to`xtalib o`tmoqchimiz. Unda sakkizinchi tartibda “ko`z” so`zining takroridan takrir san`ati hosil bo`layotganligi aytilgani holda o`n beshinchi tartibda yana “ko`z” so`zi bilan birga “qora” va “qon” so`zlarining takroridan takrir san`ati yuzaga kelayotgani ko`rsatiladi. Avvalo, “ko`z” so`zi birinchi misraning sadrida va ikkinchi misraning ajz(yoki zarb)ida takrorlanayotgani “radd-ul-ajuz-al-as-sadr” san`atini yuzaga keltirmoqda, “qon” so`zining ham yuqoriroqda, o`n uchinchi tartibda, tasbeni hosil qilayotgani aytib o`tilgan. Uchinchi tartibda tilga olib o`tilgan tardi aks (“ko`z qaro” va “qaro ko`z”) san`atining mavjud ekanligi ham haq gap. Mantiqan qaralganda mazkur san`atlarning hammasi ham aslida takrorning turli ko`rinishlari hisoblanadi. Ma`lumki, tardu aksda sintaktik sathdagi takror ko`zda tutiladi, bu esa so`zning o`rin almashinib takrorlanishi demakdir. Shunday ekan, haqli savol tug`iladi, har qanday tardu aksni ikkita san`at deyish kerakmi? “Ko`z” va “qaro” so`zlarining har birini yana alohida-alohida ajratib olib, ularning har biridan yana alohida san`atlar yasash joizmikin? Bu o`rinda, bizningcha, tardu aks san`at bo`lsa, takrir deb atalayotgan ikkinchi holat mana shu san`atni yuzaga keltirayotgan vosita, xolos. A. Hojiahmedovning “She`riy san`atlar va mumtoz qofiya” risolasida amr va nahiy san`atiga “buyurish va man` qilish” ma`nosini ifodalab, she`rda lirik qahramonning kimgadir yoki nimagadir buyurish yoki biron narsadan qaytarish tarzida o`z ichki kechinmalarini bayon etishini nazarda tutadi” deb ta`rif beriladi va u bir san`at sifatida sanab o`tiladi.2 Maqola muallifi esa nimagadir amrni alohida nahiyni alohida san`at sifatida keltirgan. Aslida esa, bayt mazmunini “Ғayr qoniga ko`z qaro qilmasdan qonib-qonib mening qonimni ich” tarzida tushunadigan bo`lsak, mantiqan A. Hojiahmedovning ta`rifiga muvofiq bitta amr va nahiy san`atini sanab o`tish kifoya qilar edi. Beshinchi tartibda “Ey qaro ko`z!”ning birovga nisbatan murojaat va hitob ohangida aytilgani uchun nido san`ati qo`llanganligi va yana to`qqizinchi tartibda

huddi shu undalma keltirilib, “o`zgacha, o`ta ko`tarinki ovozda yangraganligi va bu iltifot san`ati ko`rsatgichi” ekanligi e`tirof etilgan. Atoulloh Husayniy iltifot san`ati haqida o`zidan oldingi bir nechta asarlarda keltirilgan ta`riflarni qiyoslab chiqqan va ulardagi ayrim tafovutlarni ko`rsatib o`tgan.3 Ushbu ta`riflarning (A. Husayniy ta`rifini ham) barchasini jamlab, umumlashtirib aytish mumkinki, iltifot san`ati qo`llangan she`rda bir shaxsdan boshqa bir shaxsga, bir zamondan boshqa bir zamonga yoki umuman biror grammatik shakldan boshqa bir grammatik shaklga ko`chiladi. “Funun-ul- balog`a” muallifi iltifotni ikki turga bo`ladi va “Birisi ulkim, muxotabadin mug`oyibag`a bormoq yo g`aybdin xitobqa kelmoq. Ikkinchi qismi ul bo`lurkim, so`zni tamom qilg`ondin so`ngra masal tariqi birla yo duo, yo bir latifa birla iltifot qilurlar”4, deya ta`rif beradi. “Muxotaba” so`zining “xitob qilingan”, “tinglovchi” ya`ni II shaxs ma`nosida ekanligi, “mug`oyiba”ning esa “g`ayb” va “g`oyib” so`zlari bilan o`zakdoshligi, ya`ni nutq so`zlanib turgan vaziyatda mavjud bo`lmagan III shaxs ma`nosida ekanligi ushbu ta`rifni ham so`zlovchi shaxsining ko`chishi ma`nosida tushunish imkonini beradi. Adabiyotshunos A. Hojiahmedovning ta`rifi ham shunga yaqin. Unga ko`ra “iltifot “alanglamoq” ma`nosini bildirib, lirik va liro-epik she`riyatda so`zlovchi shaxsning ko`chishini ifodalaydi”.5 Ko`rinib turibdiki, Munisning baytidagi “Ey qaro ko`z!” undalmasi o`ta ko`tarinki ovozda yangrayotganidan iltifot san`ati yuzaga kelyapti, degan fikr yuqoridagi ta`riflarning hech biriga mos kelmayapti. To`g`ri, V. Rahmonovning o`zi hammuallifligida chop etilgan “Badiiy san`at jozibasi” risolasida iltifot “she`rning ovoz maromini birdan keskin o`zgartirib yuborish usuli”6 deb ta`riflangan. Biroq, risoladagi ushbu ta`rifning boshqa barcha ta`riflarga nima uchun muvofiq kelmayotgani asoslab berilgan emas. Ikkinchi maqola-“Alisher Navoiyning badiiy mo`jizasi” ham o`quvchida mana shunday mushohadalarni tug`diradi. Unda muallif “Qaro ko`zim”ning matlasi haqida fikr yuritadi va adabiyotshunos N. Komilov ko`rsatib o`tgan to`rtta san`atdan tashqari yana o`nta san`atni sanaydi. Ulardan birinchisida “qilg`il so`zining bayt oxiridagi takrorida muraddaf san`ati bo`lmish radif qo`llangan”-

deyiladi. Lug`atlarda “ergashuvchi”, “radifli” degan ma`nolarni anglatuvchi “muraddif” so`ziga duch keldik.7 Biroq na “muraddaf”, na “muraddif”ni biror joyda aynan she`riy san`at ekanligi haqidagi fikr uchramadi. Maqolada sanab o`tilgan san`atlar orasida sinekdoxaning ham borligi, ochig`i, bizni bir oz taajjubga soldi. Biz baytni mumtoz poetika (ilmi badi`) nuqtai nazardan tahlil qilmoqda ekanmiz, tabiiyki, unda shunga mos yo`ldan borish zarur. Aynan sinekdoxa degan atama ilmi badi`da san`at sifatida e`tirof etilgan emas. Extimol, boshqa bir atama bilan atalgan, sinekdoxaning o`rnini bosadigan san`at bo`lishi mumkin, biroq til nuqtai nazaridan sinekdoxa deb ataluvchi ko`chim har vaqt ham san`at bo`la olmaydi. Buning uchun u matnda muayyan badiiy-estetik funksiya bajarishi shart. Shunday ekan, sinekdoxani ham she`riy san`atlar qatorida sanash to`g`ri bo`larmikan? Bundan tashqari “qaro ko`zim” va “ko`zim qarosida” jumlalarida ham tardu aks, ham takrir san`atini sanab o`tish, bizningcha, huddi birinchi maqoladagi kabi o`ylab ko`rish kerak bo`lgan masaladir. Bu o`rinda yana bir masalani alohida qayd etish lozim. Badiiy san`atlar, agar uni hozirgi adabiyotshunoslikdagi “ritorik figura”, “stilistik figura” qaralsa, u “muayyan badiiy-estetik maqsadni ko`zlagan holda normadan og`ish” sifatida ta`riflanadi. YA`ni, bunda atayinlik momenti mavjud bo`ladi. Atoulloh Husayniyda o`qiymiz: “Bilgilkim, arabning fasohatu balog`at ahli nutq go`zalliklarin ikki nav` deb bilibturlar. Birinchi nav`i zotiy go`zalliklardurkim, dilbarlarning tabiiy husni yanglig`dur va ikkinchi nav`i oriziy go`zalliklardurkim, alardag`i ko`rsatma bezaklar singaridur”.8 Demak “zotiy go`zallik” deyilganda nutqning tabiiy go`zalligi, oriziy deyilganda esa, ataylab bezatilgan, ziynat berilgan nutq go`zalligi nazarda tutilar ekan. Atayin ziynat berilgan oriziy go`zalliklarni esa “badi` ilmi” deb ataganlar. Bundan ko`rinadiki, “ilmi badi`”, ya`ni badiiyat masalasida atayinlik momenti, normadan og`ish masalasi yetakchi mezonlardan biri hisoblanadi. Har ikkala maqolada ham san`atlarni sanab o`tishda bu masala ham, bizningcha, bir oz nazardan chetda qolgan.

Shu o`rinda “Badiiy san`at jozibasi” kitobchasi haqida ham to`xtalib o`tsak. Uning kirish qismida aytib o`tilganidek, haqiqatan ham, “risola o`qituvchi va o`quvchi uchun dasturga mos badiiy san`atlar haqidagi mo`jaz lug`at-ma`lumotnoma”9 sifatida yaxshigina manba bo`la oladi. Kitobcha o`quvchi va talabalar uchun eng yaqin do`st bo`la olishiga ishonamiz. Lekin u haqda ham yuqoridagi fikrlarimiz bilan bog`liq holda ayrim mulohazalarimiz bor. Kitobchada she`riy san`atlar ma`naviy, lafziy va harfiy san`atlarga bo`lingan. Ma`naviy san`atlar qatorida keltirilayotgan “sinekdoxa” va lafziy san`atlar sifatida tilga olingan “qofiya” va “radif”ga yana e`tiborni qaratmoqchimiz. Kitobchada ko`chimning butunni qism nomi bilan yoki qismni butun nomi bilan atashga asoslangan turi bo`lgan sinekdoxaga qisqacha ta`rif berilgach, “qaro ko`zim” bilan birga: Bir qo`ng`iz mo`ylovli, Baroq sach mal`un. misralari misol sifatida keltirilgan. Unda ajratib ko`rsatilayotgan so`zlar orasidagi “mal`un”ning “la`natlangan”, “la`nati” ma`nolarini ifodalayotgani va bu o`rinda fikr qaratilayotgan obyekt-“Gitler” so`zining tushib qolayotganini hisobga olsak, bizningcha, ko`proq istioraga to`g`ri keladi. “Qo`ng`iz mo`ylovli” va “baroq soch” so`zlari esa “mal`un”ga nisbatan sifatlovchidir. Ko`rinadiki, bu yerda butun qism nomi bilan ham, qism butun nomi bilan ham atalayotgani yo`q. Qofiya va radifni ham she`riy san`atmi yoki she`riy unsurmi ekanligi haqidagi mulohazalarimizni yuqorida aytib o`tdik. Biz Munisning yoki Navoiyning ushbu baytlari bu qadar maqtovga loyiq emas, degan fikrdan mutlaqo yiroqmiz, maqsadimiz yuqorida nomi tilga olingan kitobchani qoralash ham emas. Murodimiz “maktab yoki o`rta maxsus o`quv yurtlarini tamomlab, oliy o`quv yurtlarida o`qishni davom ettirish niyatida bo`lgan yoshlar ayni paytda qo`llarida mavjud bo`lgan she`riy san`atlar haqidagi manbalardan ularga taqdim etilayotgan testlarga to`g`ri javoblarni topa oladilarmi?”-degan savolga javob topish, xolos. Agar mumtoz she`riyat tahlilida san`atlarning estetik funksiyasi, ular bahsh etgan jozibaga diqqat qilmasdan,

san`atlar sonini sanashdan nariga o`tmaydigan bo`lsak, bu narsa maqsadlarimizga zid xizmat qilishi, ya`ni o`quvchilarni adabiyotdan bezdirishi mumkin. Ochig`ini aytganda, shu kabi yondashuvlar oqibatida san`atlar bo`yicha berilayotgan ayrim test savollari bezdirib ham ulgurdi. Fikrlarimizning izohi sifatida abituriyentlarga taqdim qilinayotgan testlardan ayrimlarini keltirib o`tmoqchimiz. Ulardan birida Navoiyning “Jondin seni ko`p sevarmen” deb boshlanuvchi ruboiysi berilib, ruboiy qaysi she`riy san`at asosida yozilgani so`ralgan Boshqa javoblar to`g`ri kelmagani uchun faqat qo`lida “Badiiy san`at jozibasi” risolasi mavjud bo`lgan abituriyentlargina “qofiya va radif” degan javobni belgilashlari mumkin. Aslida esa ushbu javob ham, bizningcha, qachonki savol “ruboiy qanday she`riy unsurlar asosida yozilgan?” tarzida qo`yilsa to`g`ri bo`la oladi. Ushbu ruboiy risolada ham “boshqofiya”ga berilgan ta`rifdan so`ng misol sifatida keltirilgan. Yana bir testda Bobirning mashhur Qaro zulfing firoqida parishon ro`zg`orim bor, Yuzingning ishtiyoqida ne sabru ne qarorim bor. bayti keltirilib, “mazkur baytda qanday badiiy san`at qo`llangan?” degan savol qo`yilgan. Javob variantlari quyidagilar: A)tajziya; V)musajja`; S)tarse`; D)tardu aks; YE)zulqofiyatayn. A.Hojiahmedovning “She`riy san`atlar va mumtoz qofiya” kitobida tajziyaga ham, musajjaga ham aynan mana shu bayt misol sifatida keltirilgan.11 Bayt mantiqan zulqofiyatayn san`atiga berilgan ta`riflarga ham muvofiq keladi desak, xato bo`lmasa kerak. Chunki undagi ro`zg`orim-qarorim so`zlari odatdagi qofiya, firoqida-ishtiyoqida so`zlari esa ikkinchi qofiya hisoblanadi. Endi, o`ylab ko`ring, mana shu birgina savol bilan taqdiri hal bo`ladigan vaziyatda turgan abituriyentga qaysi javobni belgilashni masalahat bergan bo`lar edingiz? Shu kabi savollarga duch kelgan iqtidorli, qo`shimcha adabiyotlar bilan tanishgan abituriyent “test- adolat mezoni” degan gapga qanday qarar ekan? Umuman, she`riy san`atlarni o`qitishdan asl muddao o`quvchilarga mumtoz so`z san`atkorlarining chin ma`nodagi san`atkor ekanliklarini, mumtoz badiiyatning hayratlantiradigan

jozibasini, aqlni shoshirib qo`yadigan darajadagi mo`jiza ekanligini ko`rsatib berishmi yoki ... Yuqorida Q. Yo`ldoshevning bir fikrini keltirgan edik. Xulosasi sifatida ustozning yana bir gapini keltirmoqchimiz: “Adabiyot nazariyasi bo`yicha beriladigan bilimlar o`quvchining tafakkurini sinash va uni qiynash vositasi emas, balki badiiy asarni o`qish va tahlil etishga ko`mak beradigan ma`lumotlar tarzida qaralishi” lozim.

ADABIYOTLАR : 1. Аbu Nаsr Fоrоbiy. SHе`r sаn`аti. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1979. 2. Adabiyot nаzаriyasi. Ikki jildlik. - Tоshkеnt: Fаn, 1978, 1979. 3. Аdаbiy turlаr vа jаnrlаr. Uch jildlik. - Tоshkеnt: Fаn, 199], 1992. 4. Аlishеr Nаvоiy. Mаjоlis un nаfоis. Аsаrlаr. 15 tоmlik. -Tоshkеnt: Fаn, 1966, 12- tоm. 5. Аlishеr Nаvоiy. Mеzоn ul аvzоn. 15 tоmlik. - Tоshkеnt: Fаn, 1967, 14-tоm. 6. Аlishеr Nаvоiy. Muхоkаmаtul lug`аtаyn. Аsаrlаr. 15 tоmlik. -Tоshkеnt: Fаn, 1967, 14-tоm. 7. Аristоtеl. Pоetikа. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1980. 8. Аtоullо Хusаyniy. Bаdое`ul sаnое. - Tоshkеnt: Fаn, 1981. 9. Bеlinskiy V.G. Tаnlаngаn аsаrlаr. - Tоshkеnt: O`zdаvnаshr, 1955. 10. Bеlinskiy V.G. Аdаbiy оrzulаr. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1977. 11. Bоbоyеv T. SHе`r ilmi tа`limi. - Tоshkеnt: O`qituvchi, 1996. 12. Zаhiriddin Muhаmmаd Bоbur. Muхtаsаr. - Tоshkеnt: Fаn, 1971. 13. Vаliхujаyеv B. O`zbеk adabiyotshunosligi tаriхi. - Tоshkеnt: O`zbеkiston, 1993. 14. Dоbrоlyubоv N.А. Аdаbiy - tаnqidiy mаqolаlаr. - Tоshkеnt: O`z dаvnаshr, 1959. 15. Оrzibеkоv R. Lirikаdа kichik jаnrlаr. - Tоshkеnt: Adabiyot vа sаn`аt, 1976. 16. Rаzzоqоv H., Mirzаеv T., Sоbirоv О., Imоmоv K. O`zbеk xalq og`zaki pоetik ijоdi. - Tоshkеnt: O`qituvchi, 1980. 17. Rахmоnоv V. O`zbеk klаssik adabiyoti аsаrlаri uchun qisqachа lug`аt. - Tоshkеnt: O`qituvchi , 1983. 18. Rustаmоv А. Qоfiya nimа? - Tоshkеnt: Fаn, 1975. 19. Sаrimsоqоv B. O`zbеk adabiyotidа sаj`. - Tоshkеnt: Fаn, 1978. 20. Sultоnоv I. Adabiyot nаzаriyasi - Tоshkеnt: O`qituvchi, 1980. 21. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`xshatish asosidagi she`riy san`atlar

She`riy nutq haqida

She`riy tizimlar va she`riy janrlar

Aruz va mumtoz she`riy janrlar

She`riy asarda mazmun va shaklning o`ziga xosligi