She`r tizimlari - Adabiyot - Referatlar

She`r tizimlari

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

She`r tizimlari Reja: 1. "She`r tizimi" va "vazn" tushunchalari haqida. 2. She`riy tizimlar. 3. Barmoq she`r tizimi. 4. Erkin she`r (sarbast) haqida

Ma`lumki, ilmiy termin (istiloh) muayyan fan tarmo/i doirasida faqat bitta tushunchani anglatishi lozim. Shunga qaramay, amaliyotda bu qoidadan chekinilgan hollarga bot-bot duch kelamiz: ba`zan tushunmaganlikdan, ba`zan so`zning an`anaviy ishlatilishiga ergashib istilohiy chalkashliklarga yo`l qo`yamiz. Masalan, biz aniq bir g`azal haqida "aruz vaznida yozilgan" deyishimiz ham, adabiyot tarixi haqida gapiraturib "aruz vazni musulmon sharq she`riyatida yetakchi mavqeni egallagan" qabilida fikrlashimiz ham mumkin. Holbuki, konkret g`azal "aruz vazni"da emas, aruzning "falon vaznida" (ramali musammani maqsur, xazaji musammani maxzuf va hokazo) yozilgan bo`ladi, ya`ni, vazn konkret she`rda namoyon bo`ladigan hodisa, u konkret she`rning o`lchovini bildiradi. Shunga binoan, ikkinchi holda "aruz vazni musulmon sharqi she`riyatida yetakchi mavqeni egallagan" deyilganda "vazn" emas, balki vaznlar sistemasi - she`r tizimi nazarda tutilgan. Ko`rinadiki, biz "vazn" terminini ham konkret she`rning o`lchovi (metr) ma`nosida, ham "she`r sistemasi" ma`nosida ishlatyapmiz va shu bois ham terminologik chalkashlik yuzaga kelmoqda. Mutaxassis sifatida biz bu xil chalkashlikdan qochishimiz lozim bo`ladi. Shu bois ham biz "she`r tizimi deganda muayyan o`lchov tamoyillarga asoslangan vaznlar majmuini tushunamiz. Masalan, "aruz tizimi" deyilganda misralarda cho`ziq va qisqa hijolarning ma`lum tartibda takrorlanib kelishiga asoslangan "she`riy sitema" tushuniladiki, bu tizim yuzlab konkret vaznlarni o`z ichiga oladi. Ma`lum bo`ldiki, "she`r tizimi" she`r tuzilishining asosini, asosiy qonuniyatlarini belgilab beradi. Har bir xalq she`riyatidagi "she`riy tizim" o`sha xalq tilining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadi. Mavjud she`r tizimlarining hammasida asosiy o`lchov birligi sifatida bo`g`in olingan. Bo`g`in esa, ma`lumki, turli tillarda turlicha sifatiy va miqdoriy ko`rsatkichlarga ega. Shunga ko`ra, jahon xalqlari she`riyatida mavjud she`riy sistemalar bo`g`inning miqdori (sillabik she`r tizimi), urg`uli yoki urg`usizligi (tonik), cho`ziq yoki qisqaligi (metrik), baland yoki past talaffuz qilinishi (melodik) kabi jihatlarni o`lchov asosi qilib oladi. Metrik she`r tizimi misralarda cho`ziq va qisqa hijolarning muayyan tartibda (rukn, stopa) takrorlanib kelishiga asoslanadi. Bu she`r tizimi unlilari

cho`ziq qisqaligi jihatidan sezilarli farqlanuvchi tillarga ko`proq xosdir. Masalan, qadimgi yunon va rim she`riyati metrik sistemaga asoslangan. Shu bois ham metrik sistema qadimdayoq tugal sistema sifatida shakllanib, o`shandayoq uning nazariy asoslari, qat`iy qoidalari ishlab chiqilgan. Antik adabiyotdagi metrik sistemada qisqa hijo ( v ) mora deb nomlanib, u eng kichik o`lchov birligi sanalgan. Cho`ziq hijo (-) ikki moraga ( v v ) teng deb qaralgan. Shuning o`ziyoq metrik she`r tizimida misralardagi bo`g`inlar soni turlicha bo`lsa-da, ularning talaffuz vaqti teng bo`lganligini, va ayni shu narsa izometriyani (izoxroniya asosida) ta`minlaganini ko`rsatadi. Sharq she`riyatida yetakchi o`rin tutgan aruz ham metrik sistemaning bir ko`rinishidir. Sillabik she`r tizimida misralardagi bo`g`inlar miqdorining tengligi o`lchov asosi sanalib, bu tizim bo`g`inlari sifat jihatidan sezilarli farqlanmaydigan tillarga xosdir. Masalan, o`zbek tilida bo`g`in cho`ziq qisqaligi jihatidan (mas., arab tilidagi singari) sezilarli farq qilmaydi, urg`u ham turg`un (asosan, so`z oxirida) xarakterga ega. Shuning uchun ham sillabik she`r tizimi o`zbek tili xususiyatlariga ko`proq muvofiq keladi - she`riyatimizda qadimda (mas., folklor) va hozirgi kunda barmoqning yetakchilik qilishi shu bilan izohlanadi. Sillabik she`r sistemasi polyak, serb va xorvat she`riyatlarida ham yetakchi o`rin tutadi. Shu o`rinda she`r tizimi tilning tabiatiga mos bo`lishi zarurligining yorqin misolini keltirib o`tish joiz. Rus she`riyatida polyak she`riyati ta`sirida XYIII asrgacha sillabik she`r tizimi qo`llangan. Urg`usi turg`un bo`lgan bu tizim urg`u o`rni muqim bo`lmagan rus tili tabiatiga mos emas edi, shu bois ham u rus she`riyatida uzoq yashay olmadi. Tonik she`riyatda misralardagi urg`ular miqdori o`lchov asosi qilib olinadi. YA`ni, bu tizimda misralardagi bo`g`inlar miqdori ahamiyatsiz, urg`ular miqdori teng bo`lsa kifoya. Bilasizki, so`zlar turli bo`g`inlardan tarkib topadi, ularning ayrimlari urg`u olmaydi. Demak, tonik she`rning misralari bir-biridan keskin farqlanishi, tashqi ko`rinishi jihatidan nasriy nutqqa o`xshab ketishi mumkin. Tonik she`riyatning alohida bir ko`rinishi sifatida sillabo-tonik she`r tizimini ko`rsatishimiz mumkin. Bu she`r tizimi XYIII asr o`rtalaridan boshlab

rus she`riyatida qaror topa boshlagan va hozirda unda yetakchi mavqe egallaydi. Unda misralarda ur/uli bo`g`inlarning muayyan tartibda ( beshta asosiy turoq shaklida: - v, v -, - - v, v - -, - v - ) takrorlanib kelishi o`lchov asosi sanaladi. Hozirgi o`zbek she`riyatining yetakchi she`r tizimi - barmoq, yuqorida aytilganidek, misralardagi bo`g`inlar sonining tengligiga asoslanadi. A.Fitrat barmoq vaznini milliy vazn deb atarkan, shunday yozadi: "Milliy vaznimizda asos so`z bo`g`imlarining sanog`idir. Bir baytning birinchi misra`i necha bo`/im esa, ikkinchi misra`i ham shuncha bo`/im bo`ladir. Bo`/imlarning harf, cho`zg`i sonlariga esa ahamiyat berilmaydir",- deb yozadi. Fitratning barmoqni "milliy vazn" deb atashiga asos shuki, barmoq tizimi o`zbek tili tabiatiga, uning tovush xususiyatlariga muvofiq keladi. Shu bois ham o`zbek xalq og`zaki ijodi namunalari asosan barmoqda yaratilgan. Keyinroq, arab istilosidan keyin yozma adabiyotda aruz qaror topgan bo`lsa-da, xalq og`zaki ijodining asosiy she`r tizimi barmoq bo`lib qolaverdi. Bu, birinchi galda, barmoqning o`zbek tili xususiyatlariga to`la muvofiqligi bilan izohlanadi. XX asr boshlaridan, jadid shoirlar Cho`lpon, Fitrat, Hamzalarning ijodi bilan she`riyatimizda yana barmoqning yetakchilik davri boshlandi. Barmoq she`r tizimida mutaxassislar 4 bo`g`inlidan tortib 16 bo`g`inligacha bo`lgan vaznlar tarqalganini ta`kidlaydilar. Vazn har bir konkret she`rda yuzaga chiqadigan hodisa sanalib, uni metr(o`lchov) deb ham nomlanadi. Barmoqdagi o`lchov belgilanganda avvalo bo`g`inlar soni, keyin turoqlanish tartibi ko`rsatiladi. Masalan: Yuzlaringni / mayliga yashir, 9 (4 + 5) Kerak emas / nozlar, imolar. 9 (4 + 5) Go`zallikning / qoshida axir, 9 (4 + 5) Cho`kka tushgan / hatto xudolar. 9 (4 + 5) Oddiy mashinani / ko`rsa bolalar 11 (6 + 5) Hayratga tushishni / kanda +ilmaydi.11 (6 + 5) Olis yulduzlarda / ulkan kemalar 11 (6 + 5)

Uchib yurganini / ular bilmaydi. 11 (6 + 5) Suratimni / chizmoq uchun 8 (4 + 4) Oppoq bo`yoq / tanlading. 8 (4 + 4) Va dunyoga / nega kelib 8 (4 + 4) Ketganimni / anglading. 8 (4 + 4) Misradagi bo`g`inlar soni va ularning qay tartibda turoqlangani she`rning ritmik intonatsion xususiyatlariga sezilarli ta`sir qiladi. Shuning hisobiga barmoq tizimida vaznlar rang-barangligi yuzaga keladi. Masalan, bo`g`inlar soni kam bo`lgan vaznlarda o`ynoqi, biroz shiddatli ohang yuzaga keladi: Keyin ne bo`ldi, (2+3) Keyin to`y bo`ldi, (2+3) Qolmadi sirlar (3+2) Jiyda tagida... (2+3) Buning ziddi o`laroq, ko`p bo`g`inli vaznlarda vazmin ohang hosil bo`ladiki, chuqur falsafiy mazmunli she`rlarning aksari shunday vaznlarda yoziladi: Men bu cho`llar qo`ynida tug`ilib topdim kamol, (7+7) Ko`hna sardobalarda ko`milib qoldi dardim. (7+7) Lekin nar ars(i)londan sut talab qilgan misol (7+7) Olis shahar, tog`lardan ilhomimni axtardim. (7+7) Shuni ham unutmaslik kerakki, bo`g`inlar soni bir xil bo`lgani xolda turlicha turoqlangan she`rlarning ohangdorlik jihatidan sezilarli farqi bo`ladi. Yuqoridagi o`n to`rt bo`g`inlik she`rda 7+7 tarzidagi turoqlanish bo`lgani uchun

ham unda falsafiy mushohadaga mos vazmin, o`ychan ohang yuzaga kelgan bo`lsa, o`zgacharoq tarzda turoqlangan o`n to`rt bo`g`inli quyidagi parchada endi butkul boshqacha - shiddatkor o`ynoqi ohang hosil bo`ladi: Qush bo`lib qochar bo`lsang, tarlon bo`lib quvgayman, (3+4/4+3) To/larda sharsharadek g`uboringni yuvgayman. (3+4/4+3) Har mushkul,har xatarda har balodan saqlagum, (3+4/4+3) Qayrilsang-qayrilmasang o`lguncha ardoqlagum. (3+4/4+3) Turoqlanish tartibining ritm va ohangni hosil qilishdagi rolini yana ham yorqinroq tasavvur qilish uchun she`riyatimizda ancha keng tarqalgan o`n bir bo`g`inli she`rlarning turlicha turoqlangan ko`rinishlariga e`tibor qiling: 1) Oddiy mashinani ko`rsa bolalar 11 (6+5) Hayratga tushishni kanda qilmaydi. 11 (6+5) 2) Ko`nglimga cho`g` soldi, cho`g` soldi, netay, 11 (6+3+2) Javdirab-javdirab jayron boqishi. 11 (6+2+3) Xanjarsiz jon oldi, jon oldi, netay, 11 (6+3+2) O`sha nozik ado, jonon boqishi. 11 (6+2+3) 3) Men yo`qman. Yolg`onlar meni yo`qotdi. 11 (3+3+5) Chin gaplar sevgimga qilmadi karam. 11 (3+3+5) 4) Ohista-ohista yog`adi yomg`ir, 11 (3+3+3+2) Ohista-ohista qo`zg`alar shamol. 11 (3+3+3+2) Ohista-ohista to`kar yumshoq nur 11 (3+3+2+3) Bulutlar bag`ridan ko`ringan hilol. 11 (3+3+3+2) 5) Ko`nglim qolgani yo`q yorug` olamdan, 11 (6+2+3)

Xayolimda yo`qdir na viqor, na kin. 11 (6+3+2) Baribir bir kuni sizdan ketaman - 11 (6+2+3) Qayga ketganimni bilmaydi hech kim. 11 (6+3+2) 6) Kuzakning besohib kechalarida 11 (3+3+5) Izg`irinlar yelar, yomg`irlar ezar... 11 (6+5) Dunyoning xo`lzulmat ko`chalarida, 11 (3+3+5) Tentirab kezinar yolg`iz deraza. 11 (6+5) E`tibor berilsa, yuqoridagi she`rlarda misralardagi bo`g`inlar sonining teng bo`lgani holda, misralardagi turoqlanishning o`zaro munosabati turlicha: misralardagi turoqlarning aynan mos kelishi (1,3), juft va toq misralardagi turoqlarninggina o`zaro mos kelishi (2,5,6), uchinchi misradagi turoqlanishning biroz farqli bo`lgani holda qolganlarining aynan mos kelishi (4) kabi hollarni kuzatamiz. Turoqlanishning misralararo munosabatidagi bu xil turlichalik she`rlardagi ohangning farqli, o`ziga xos bo`lishiga xizmat qiladi. O`zbek adabiyotshunosligida barmoq tizimidagi vaznlarning sodda va qo`shma turlari ajratiladi. Sodda vazndagi she`rlarga yuqoridagilar misol bo`lib, ularning misralaridagi bo`g`inlar soni o`zaro teng bo`ladi. Qo`shma vazndagi she`rda esa misralardagi bo`g`inlar soni bir xil emas: Qoqiladi / xorg`in otlar 8(4 + 4) G`ijirlaydi / arava. 7 (4 + 3) G`ildiraklar / izi yo`lda 8 (4 + 4) To`zg`iyotgan / kalava 7 (4 + 3) Ushbu she`r vaznining qo`shma vazn deyilishiga sabab shuki, agar uning ikkita misrasini birlashtirsak, go`yo misralardagi bo`g`inlar sonining tengligi tiklanadi:

Qoqiladi / xorg`in otlar, / G`ijirlaydi / arava. 15(4+4+4+3) G`ildiraklar / izi yo`lda / To`zg`iyotgan / kalava. 15(4+4+4+3) Ko`ramizki, mazkur she`r ham mohiyat e`tibori bilan barmoq tizimiga mansub, faqat uning misralari bo`lingan-da, alohida satrga chiqarilgan. Misralarning qat`iy tartibda bo`lingani she`rning ritmik xususiyatlariga, ohangiga muayyan o`zgarishlar kiritadi va uning ta`sirdorligini oshiradi. Demak, qo`shma vazn deganda misralar qo`shilganda izosillabizm (bo`g`inlar miqdorining tengligi) tiklanadigan she`rlarni tushunish lozim ekan. Shunisi ham borki, qo`shma vazn barmoqdan sarbast (erkin she`r) tomon siljishdagi ilk qadam sanalishi mumkin. Bu siljishdagi keyingi qadam sifatida barmoqda yozilgan getrometrik she`rlarni olish mumkin. Getrometkrik she`rlarning qo`shma vaznli she`rlardan farqi shuki, ularda izosillabizm bandlararo satxda namoyon bo`ladi. Masalan, Mirtemirning "Qo`shiqlar" turkumiga kiruvchi qo`shma vaznda yozilgan she`rlaridan biri tubandagicha bandlardan tarkib topsa: Barmoqlar o`ch toriga, 7 Oqshom chog`ida. 5 Dil roz aytar yoriga 7 Visol bog`ida. 5 "Qoya" nomli getrometrik she`ri quyidagicha bandlardan tarkib topadi: Tolzor kuz rangida va salqin. 9 Daraxtlarda yaproqlar oltin. 9 To/dan esar yel oqin-oqin, 9 Ta/in bo`lur tin. 5 Birinchi she`rda barmoq tizimiga xos izosillabizm misralarni qo`shish hisobiga, band ichida yuzaga keladi. Ikkinchi she`rda esa band ichida izosillabizm mavjud emas, u she`r butunligida namoyon bo`ladi, ya`ni, bu she`rning har bir bandi 32 bo`g`indan tashkil topgan bo`lib, ularning misralararo

taqsimlanishi 9-9-9-5 tarzida amalga oshadi. Bu xil vaznlarning yuzaga kelishi barmoq tizimining ritmik imkoniyatlarini kengaytirgani shubhasiz. Va, shuni ham ta`kidlash kerakki, hali barmoq tizimining ritmik-intonatsion imkoniyatlari to`la ro`yobga chiqarilgan emas. Shu bilan birga, XX as o`zbek she`riyatida yetakchilik qilgan bu she`riy tizim o`tgan vaqt davomida sezilarli sifat o`zgarishlarini boshdan kechirdi, o`zining bir talay ritmik-imkoniyatlarini namoyon eta oldi. Mazkur masalani maxsus tadqiqot obyekti sifatida o`rganish adabiyotshunosligimizning galdagi vazifalaridan bo`lib turibdi. Umid qilamizki, yuqoridagi mulohazalarimiz sizga barmoq tizimi juda sodda, jo`n ("barmoq bilan bo`g`inlar sanab qo`yilsa bo`ladigan") hodisa emasligini ayon qildi va siz bu masalani mustaqil tarzda chuqurroq o`rganishga harakat qilasiz. Hozirgi o`zbek she`riyatida ancha keng qo`llanilayotgan she`r shakllaridan biri sarbast(erkin she`r)dir. Erkin she`r o`zbek adabiyotida XX asrdan boshlab ommalasha boshlagan. Erkin she`r o`zbek she`riyatida barmoq asosida yuzaga kelgan bo`lsa-da, uni o`ziga xos bir hodisa, alohida she`r tizimi sifatida shakllanish bosqichidagi hodisa sanash mumkin. Erkin she`rda misralardagi bo`g`inlar soni ham, ularning cho`ziq qisqaligi ham, turoqlanish yoxud qofiyalanish tartibi ham erkindir. Sarbastda ohangdorlik ko`proq intonatsiya hisobiga yuzaga chiqadi: Avval yashashni o`rgan, Keyin o`lishni. Keyin Sochilgan suyaklaringni yig`ib, Yana jon ato qil o`zingga-o`zing. So`ngra o`limning ko`ziga tik qara. Joningni olsa olibdi-da! Sarbastda yozilgan she`rning an`anaviy barmoq yoki aruzdagi she`rdan farqli jihatlaridan biri shundaki, bundagi ohangdorlik avval boshdan ma`lum maromga solinmaydi, muayyan maromga mos kechinmalar

ifodalanmaydi. Aksincha, bunda fikr-tuy/uga mos ohang so`zning ma`nosi asosida yuzaga keladi, ya`ni bu o`rinda ma`no asosida o`qiymiz va so`zlarni shunga mos ohanglarga o`raymiz.

Adabiyotlar: 1. Fitrat. Adabiyot qoidalari. T., 1995 2. U.To`ychiyev. O`zbek she`r sistemalari.-T.,1981. 3. To`ychiyev U. A.Yassaviy va o`zbek she`r tuzilishi// O`zbek tili va adabiyoti.- 1999 №2. B.15-18. 4. Muhammadiyeva Sh. Fitrat va Cho`lpon erkin vaznning asoschilari// O`zbek tili va adabiyoti. 1998. №6.-B.42-43. 5. Literaturniy ensiklopedicheskiy slovar.-M.,1987 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sillabik Metrik Tonik Sillaba-tonik Barmoq Aruz Erkin she`r

She`riy tizimlar va she`riy janrlar

She`riy nutq haqida

Shavkat Rahmon she`riyati

Yusuf Saryomiy she`riyati