Шўро даври ўзбек адабиётини ўрганиш муаммолари инкор тасдиқ ва тахлилнинг диалектик бирлиги

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

193.5 KB

Ko'chirib olish

Шўро даври ўзбек адабиётини ўрганиш муаммолари: инкор тасдиқ ва тахлилнинг диалектик бирлиги Шўро даври адабиёти ХХ аср ўзбек адабиётининг ажралмас қисмидир. Бугунги кун юксаклигидан туриб назар ташлаганда, бу давр адабиётининг бебахо ютуқлари ва улкан фожеалари яққол намоён бўлади. Кейинги йилларда адабиёт хақида жуда кўп бахс-мунозаралар бўлди ва улар хануз давом этмоқда. Эхтиросга берилиб кетилган холатлар эндиликда бархам топиб, босиқлик билан тахлил қилинаётган шўро даври ўзбек адабиётининг улугворлиги–ю, фожеали нуқталарига адабий танқидчиликда бир қадар ойдинлик киритилди. Аввало шуни тақъкидлаш керакки, шўро даври адабиёти ўзининг ижодий принципларини шакллантирган ва уларни ижод жараёнига тадбиқ этган хамда бу принциплар шўро мафкураси гояларига хамоханг эди. Истиқлол даври адабий танқидчилигида мафкуранинг адабиётдаги ўрни масаласида қарашларнинг турли-туманлиги, умуман, «адабиётда мафкура», деган тушунчага салбий муносабатнинг кучлилигини шўро мафкурасининг адабиётга етказган зарарли оқибатлари таъсири билан изохлаш лозим бўлади. Бироқ шуни унутмаслик керакки, хар қандай мафкуранинг етакчи тамойиллари назариётчилар томонидан ишлаб чиқилса-да, унинг амалиётдаги кўриниши узоқ вақт давомида муайян сохалар фаолиятида шаклланиб, хаётга тадбиқ этила боради. Большевиклар партиясининг асосчиси бўлган В.И.Ленин 1905 йилдаёқ «Партия ташкилоти ва партия адабиёти» номли мақоласида адабиётнинг мафкуравийлиги унинг синфийлигида эканлигини назария сифатида олдинга сурган эди. Ушбу гоянинг амалиётдаги кўриниши фақат ижтимоий жараён билан боглиқ бўлмасдан, ўша даврда адабиёт ва санъат, илм- фанга кучли таъсир кўрсатиб, янги-янги қоидалар билан бойитиб борилган.

Бу гоя Октябр тўнтаршидан кейин юзага кела бошлаган шўро адабиётида, хусусан, Хамза Хакимзоданинг: Хой, хой отамиз, Тошни кесар болтамиз. Кимки бизга қарши турса, Шарта-шарта отамиз- сингари хайқириқли сатрларида, Чўлпоннинг «Бузилган ўлкага» номли шеърига қарши ёзилган Гайратийнинг «Тузалган ўлкага» шеърида ўзини намоён қилди. Демак, бу тугилиши хамоно шўро адабиётининг танглайи, таъбир жоиз бўлса, синфий кураш, синфий душман излаш гояси билан кўтарилган эди. Бу гоя нафақат 20-30 йилларда, балки бутун шўро даври адабий хаётида байроқ бўлиб келганини таъкидлаш лозим. Масалан, Уйгуннинг олтмишинчи йилларда ёзилган «Буюк вазифа» шеърида шоир асосий мақсади қаламни найза қилиб душманнинг кўксига санчмоқдир, деган фикр илгари сурилади. Уйгун ижоди тадрижини кўздан кечирсак, айни концепция шоир ижодининг етакчи принципларидан бирини ташкил этганлигини кўриш мумкин. Демак, шўро даврида яшаб ижод этган ва унинг гояларига хизмат қилган ижодкорлар ижодининг бир йўналишни синфий кураш мотиви ташкил этади. Бинобарин, улар ижодида замонасозлик мотивлари, хар қандай чақириққа «шеър» билан «лаббай» деб жавоб бериш кайфияти устивор. Натижада шўро даври адабиётининг бир қанотида замонасозлик, лаганбардорлик, шахсга сигиниш иллатларини ўзида намоён этган ижод намуналари юзага келди. Хўш, бу холат ўша пайтда қай тарзда энди ижод майдонига кириб келаётган ёш қаламкашларни ўзига қарам қилиб олди? Нега улар илк ижод намуналаридаёқ гўзалликни табиат ёки инсонда эмас, балки мехнатда, манглайнинг терлашида деб тушундилар? Шуниси қувончлики, бу давр адабиётининг иккинчи йўналишини эса чинакам бадият намуналари, инсон рухияти, қалбдаги эврилишларни санъаткорона тасвирлаган, ХХ аср ўзбек адабиётининг улугворлигини

намоён қилган асарлар ташкил этади. Бу давр адабиётининг буюклиги хам, фожиаси хам ана шунда. Таъкидлаш керакки, шўро даври адабиётининг ўзига хос ижодий- зстетик принципларни белгиловчи намуналари ва унинг етакчи намояндалари бор. Назаримизда, 20-30- йиллардаёқ бу ижодий принципларни шакллантиришга хизмат қилган ижодкорлар хақида гап кетганда, аввало, буюк истеъдод сохиблари- Гафур Гулом, Ойбек, Абдулла Каххор ва Хамид Олимжонлар кўз ўнгимизда намоён бўлади. Дархақиқат, шўро даври ўзбек адабиётининг вужудга келиши, шаклланиш ва ривожланишининг биринчи босқичи-20 йиллардан токи 60- йилларнинг охиригача бўлган давр адабиётининг шакл-шамойилини, улугворлиги-ю фожеасини биз ана шу тўртта буюк сиймо ижодида кўришимиз мумкин. Бу ижодкорларнинг асарлари хар доим адабий танқиднинг диққат назарида бўлиб келган. Шу боис, ўзбек адабий танқидчилиги уларнинг ижодига турли даврларда турлича муносабатда бўлган: Гохида адабий танқид «ур тўқмоқ»қа айланиб бу ижодкорларнинг асарларини аёвсиз «дўппослаган» бўлса, шундай пайтлар хам бўлганки, улар шахси ва ижоди бехад мақталиб, танқиддан холи ижод намуналари сифатида таърифланган. Шу боисдан хам 80-йилларнинг охири 90-йилларнинг бошларида юзага кела бошлаган янгича танқид тафаккури шўро даври адабиётини қайта бахолашга киришганда, асосий эътиборни ана шу ижодкорлар ижодига қаратиши, уларнинг асарларини талқин қилиш орқали шўро даври адабиётининг етакчи тамойилларини белгилашга уриниши табиий хол эди. Хўш, танқидчилик фаолиятида бу жараён қандай амалга ошди? Адабий танқид бу ижодкорлар ижодининг қайта бахолашда, талқин қилишда қандай методологик тамойилларга таянди? Методологик тамойилларнинг янгиланиши қандай кечди? Аввало шуни таъкидлаш керакки, бу давр танқидчилигида шўро даври адабиётига муносабат бир хил бўлгани йўқ. Танқидчиликда шўро адабиётни

бахолаш жараёни нихоятда мунозараларга бой, эхтиросли, кескин қарама- қарши фикрлар курашига айланди. Бир томондан бу давр ижодкорлар асарларини янгича мезонлар, янгича методологик тамойиллар асосида бахолашга интилиш кўзга ташланса, бошқа тарафдан, уларни ёппасига инкор этиш тенденцияси хам бўй кўрсатди. Адабий танқиднинг шўро даври адабиётига муносабатида сенергетик йўналиш устуворлик қилганини таъкидлаш жоиз. Тасдиқ билан инкор, мувозанат билан мувозанатсизлик, бутун билан бутунсизлик (хаос) холати бу давр танқидчилигига хос хусусиятдир. Юқорида қайд этганимиздек, 70 йиллар танқидчилигида айрим мансабдор ижодкорлар норасмий тарзда, танқиддан «мухофаза» этилган эди. Улар ижоди хақида айтилган жиндек танқидий фикрга хам нохолислик сифатида қаралар, танқидчига хар хил тўганоқлар қўйилар эди. Бундай ижодколар рўйхатида биз юқорида тилга олган тўрт нафар атоқли адиб хам бор эди. Шу маънода, 80-йиллар охири ва 90-йилларнинг бошларида бу ижодкорлар асарларига янгича қарашларнинг бўй кўрсата бошлаганини кузатиш, уларни тахлил қилиш ва янгича танқид тафаккурининг методологик тамойилларини белгилаш мухим ахамиятга эга, деб хисоблаймиз. Бу пайтга келиб адабий танқид бу ижодкорлар орасида, айниқса, Ойбек ва Абдулла Карххорнинг адабий меросига жиддий эътибор қаратди. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки бу ижодкорлар улкан истеъдод сохиби сифатида ХХ асар ўзбек адабиёти тараққиётида жуда улкан мавкега эгадирлар. Жумладан, Ойбек барча жанрларда, шеъриятда хам, насрда хам энг сермахсул ижодкор эди. Бундан ташқари, унинг йирик фан арбоби сифатида адабиётшуносликнинг ривожига қўшган хиссаси хам салмоқли эди. Бу масаланинг бир томони. Бошқа жихатдан эса, Ойбек шўро даврида кўп жабр кўрган, тазйиққа учраб азоб чекканди. Ушбу жихатлар боис, қолаверса, улкан истеъдод эгаси сифатида унинг поэтик махоратини кашф этиш танқидчиликнинг долзарб вазифаларидан саналарди.

$1985 йили Ойбек таваллудининг 80 йиллигини нишонлаш муносабати билан унинг ижоди тахлил этилган мақолаларда янгича адабий тафаккурнинг илк куртаклари намоён бўлди. Танқид тафаккурида рўй бера бошлаган бундай эврилишни Ойбек ижодига багшланган. Наим Каримовнинг «Шаффоф туйгулар жилоси», 1 Одил Ёқубов ва Умарали Норматовнинг «Ойбек дахоси», 2 Суннатилла Анарбоев, Ўлжас Сулаймонов, Д. Курбонбоевларнинг, 3 Матёқуб Кўшжоновнинг «Улугворлик» 4 каби мақолаларда кузатиш мумкин. Жумладан, Н.Каримовнинг мақоласида Ойбекнинг шоир, носир, етук адабиётшунос олим ва таржимон сифатидаги улкан истеъдоди таъкидланади ва асосий эътибор унинг шоир сифатида нафис туйгулар куйчиси эканлигига қаратилади. Айни шу фазилат, мунақид таъкидлашича, шоирнинг шўро даври танқидчилигида мақталган «Курашади икки тўлқин», «Фанга юриш», «Днепрострой» каби шеърларида эмас, балки дарсликлардан ва адабий танқид назаридан четда қолган шеърларида кўпроқ намоён бўлган. Н. Каримов шоирнинг оддий кўз билан илгаш қийин бўлган поэтик манзараларини нозик хис қила олганини «Наъматак» ва бошқа шеърлари талқини орқали кўрсатади. Мақолада Ойбекнинг узоқ йиллар давомида олқишлаб келинган шеърлари эмас, балки инсон рухиятининг нозик товланишлари кашф этилган шеърларининг тахлилга тортилгани ўша пайтдаёқ танқидда сифат ўзгариши рўй бера бошлаганидан далолатдир. Бироқ ушбу мақоладаги баъзи бир фикрлар танқид тафаккури хали шўро мафкурасидан батамом халос бўла олмаганини хам акс эттиради. Жумладан, мунаққид тун манзаралари тасвирланган шеърларида учрайдиган «Юлдузлар чамани гуллаган» ташбехи хақида фикр юритар экан, буни хатто Ленинград осмонига нисбатан хам ишлатиб бўлмаслигини, шу боис, бундай ташбех рус шоирлари ижодига хос бўлмаган хусусият эканлигига ургу беради: «Гап шундаки, «Юлдузлар чамани гуллаган» 1 Каримов Н. Шаффоф туй\улар жилоси \\ «Ёшлик», 1985. 5 сон. 2 Ё =убов О. Норматов У. Ойбек дащоси \\ «Ёшлик»,1985. 5 сон. 3 Анарбоев С. Сулаймонов Ы. +урбонбоев Д.«Шар= юлдузи»,1985. 2 сон. 4 +ышжонов М. Улу\ворлик \\ «Фан ва турмуш», 1985.$

ибораси билан фақат шарқ, эхтимол, фақат совет шарқининг бегубор... тунги манзараси ифодаланиши мумкин». Бу ўринда мунаққид ушбу манзара кўпроқ шарқ табиатига хос бўлгани учун хам шоир томонидан поэтик идрок қилинган, деган фикрни айтмоқчи. Бироқ мунаққид ўз қарашини рус адабиёти, Ленинград осмони билан боглаганлиги боис эхтиёткорлик билан «Совет шарқининг бегубор...» манзараси деган иборани қўллайди. Бу қарашни Ўлжас Сулаймоновнинг «Ойбек» номли мақоласида хам кўришимиз мумкин. У Ойбек ижодининг поэтик қудратини, кенгликларини бир жихатдан она замин билан, Ўрта осиё кенгликлари билан богласа, иккинчи томондан, инқилоб Ойбекка шу кенгликларда дадил харакат қиладиган курашчан рухга хос куч ато этганини таъкидлайди. Одил Ёқубов билан Умарали Норматовнинг «Ойбек дахоси» номли сухбатида асосий эътибор адибнинг буюк истеъдод сохиби ва катта шахс эканлигига қаратилади. Айни чогда Умрали Норматов «Кутлуг қон», «Навоий» сингари романларнинг яратилиш жараёнидаги маънавий- рухий, ижодий- психологик холатларни белгилашга харакат қилади. «Кутлуг қон»даги ворисилик, анъанавийлик масалаларини Кодирий романлари билан қиёслаб талқин этади. Мунаққид Ойбекнинг Кодирий ижодига оид кузатишлари, бахс-мунозараларини унинг ўз ижодий принципини белгилашга уриниши сифатида талқин этади. Сухбатда «Кутлуг қон» ва, айниқса, «Навоий» романи билан боглиқ холда тарихий романларда бадиийлик ва илмийлик муаммоларига, тарихийлик тамойилларига эътибор қаратилади. М. Кўшжоновнинг «Улугворлик» номли мақоласида Ойбекнинг шахс ва ижодкор сифатидаги салохияти хаётий лавхалар орқали кўрсатилади. Ойбек ижодига хос бўлган багрикенглик ва улугворлик унинг шахсияти, рухияти билан чамбарчас боглиқлиги таъкидланади. М. Кўшжонов талқинидаги Ойбек билан илк танишувидаги рухий холатлар Ойбек шахсига хос болаларча соддалик, турмушнинг икир-чикирларидан батамом юқори турувчи, бутун дарду-дунёси ижод билан чамбарчас богланган сиймоси,

$ўзига ёмонлик қилган, ё панд берган рақибларига нисбатан кечиримлилиги унинг катта қалб эгаси эканлиги кўрсатилади. Бу фазилатларни муаллиф Ойбек шахсиятининг улугворлилига далил сифатида талқин этилади. Бу давр танқидчилигида Ойбек ижоди хақида энг кўп ва хўп ёзган мунақидлардан бири Наим Каримов бўлди. Олимнинг мақолаларида адиб хаёти ва ижодининг хали очилмаган қирралари янгича мезонлар асосида талқин этилади. Таъкидлаш жоизки, шўро салтанати адабиётимиз бошига солган қора кунлар, қатагон сиёсати жабр-ситамларининг архив материаллар асосида кенг жамоатчиликка маълум қилинишида илмий муамолага критилишида Н. Каримовнинг хизматлари жуда катта бўлди. Хусусан, унинг «Ойбек: тош экан бошим» 5 номли туркум мақоласи шу жихатдан характерлидир. Мазкур мақолада мунаққид, Ойбек хаётининг кўпчиликка маълум бўлмаган ёки тўла ёритилмаган кўпгина сахифаларини қайта варақлайди. Тарихий-биографик талқиннинг яхши намуналаридан бири бўлган бу мақолада Ойбек шахсиятига, ижодига 30-50-йилларда қўйилган айбловлар, тухматлар ва уларнинг зарарли оқибатлари тахлилий мулохазалар воситасида баён этилади. Ўзбек адабиётининг жаллодлари бўлган Ёзувчилар уюшмасига ишга юборилган В.Мильчаков ва унинг атрофига тўпланган махаллий хушомадгўйларнинг қабих кирдикорлари фош этилади. Умуман олганда, Наим Каримовнинг бу даврда яратган хар бир мақоласида янги фикр, янги концепция илгари сурилганини кўриш мумкин. Олим аввало, асарнинг яратилиши ижодкор хаётидаги бирор-бир хаётий факт билан боглиқлигига эътиборини қаратади. Бундай тарихий биографик талқин ижодкор фаолиятининг очилмаган сахифаларини ёритишга хизмат қилади. Чунончи мунаққиднинг «Боболарим отлар сурган чексиз дашт бу...» 6 мақоласида Ойбекнинг 1943 йил сентябрда тирикчилик гами билан Карши ва Бишкек шахарларида бўлгани ва ўзи учун ёзган беш-олтита шеъри талқини орқали шоир рухиятига хос кечинмалар сувратини чизишга муяссар бўлган. 5 Каримов Н. « Ойбек: тош экан бошим»\\ «Фан ва Турмуш»,1992 , 5,6,7,8,9,10 сонлар. 6 Каримов Н. «Боболарим от сурган чексиз дашт бу…» \ \ «Хал= сызи», 1995, январ 1 сон.$ $Хусусан, «Карши туркуми»даги айрим шеърларда шоир рухияти, қалбининг оддий тирикчилик ташвишларига богланиб қолмай, юксакликка, улугворликка кўтарилганлигини, «Боболарим от сурган дашт бу...» дея рухан Амир Темур бобомиз билан хаёлан хаммаслак эканлигини таъкидлайди. Наим Каримовнинг яна бир «Ойбек ва жадидчилик» («Мулоқат»,1996 йил,4-сон) номли мақоласида хам «Кутлуг қон» романидаги Абдушукур образининг янгича талқинига гувох бўламиз. Мунаққид характерли мисоллар орқали Абдушукур образида жадид тимсол берилгани, ёзувчи бу образ орқали ўзининг асл гоявий-эстетик мақсадини ифодалаганини ишончли далиллайди. Унинг фикрича, Ойбек Абдушукур образи билан 1910 йиллардаги маърифий, ижтимоий –иқтисодий , сиёитй харакатда жадид зиёлиларининг ўрнини тўгри кўрсатишга мувоффақ бўлган. Бундай талқин шўро даврида Абдушукур образи бахонасида ёзувчига айтилган тана- дашномларга муносиб жавоб сифатида юзага келганди. «Ойбек номли чўққи» 7 номли мақоласида эса мунаққид «Кутлуг қон» романининг адиб ижоди ва ўзбек адабиётидаги ўрни масаласида фикр юритиб, асардаги Мирзакаримбой ва Йўлчи ўртасидаги зиддият тасвири синфий мохиятга эмас, балки хаётий асосга эгалигини таъкидлайди ва бу қахрамонларни шу нуқтаи назаридан бахолайади. Шунингдек, Н. Каримов Петров образининг романга киритилгани ўша пайтда асар ёзувчилар уюшмасида мухокама қилинганида «Айрим хакамлар»нинг сайъ-харакати билан «амалга ошгани»ни атрофлича асослайди. Мақоладаги «Кутлуг қон» романига оид бу каби янгича қарашлар олимнинг олдинги мақолалардаги кузатишлар билан хамоханглигини хам таъкидлаш зарур. Н.Каримов мақолада «Навоий» романини яратишда Ойбек жасоратини алохида таъкидлайди. Навоий образининг кенг планда тасвирланиши ва темурийлар авлодининг улугланиши шунинг далилидир. Мунаққиднинг янги даврда Ойбек хақидаги кузатишларининг мухим жихатларидан бири шундаки, у ойбекшунос олим сифатида ўз қарашларини 7 Каримов Н.»Ойбек номли ч ы== и»\\ «Тил ва адабиёт таълими»,1999, 1-сон.$ $маълум даражада қайта кўриб чиқа олган ва жахон методологиясининг мухим тамойилларидан бўлган халқчиллик, мувофиқлик ва тўлдирувчанлик принципларига мос тарзда янгилай олган мунаққидлардан биридир. У Ойбек хақидаги аввалги илмий концепциясининг ўзак қисмини сақлаб қолган холда уни янги-янги фактлар, тафсилот ва талқинлар билан бойитиб бормоқда. Бу даврда Ойбек ижодига оид кўплаб мақолалар чоп этилди. Уларда Ойбек шахсиятига хос хусусиятлар, ижодидаги етакчи концепция, адабий мухитдаги ўрни ва таъсири, поэтик олами ва махорат сирлари каби гоят мухим масалалар қамраб олинди. Жумладан, О. Шарафиддиновнинг « Миллатни уйготган адиб» 8 номли мақоласида унинг ижодига хос бўлган миллатпарварлик мотивлари етакчи тамойиллардан бири сифатида талқин этилади. Мунаққид адибни миллатни уйготган ижодкор сифатида қайта кашф этади. «Кутлуг қон», «Навоий» романлари, «Наъматак» каби шеърлари тахлили асосида ўз қарашларини далиллайди. Мақолада биз фақат Ойбек дахоси хақидаги кузатувларни эмас, балки улкан адабиётшунос олим, етук мунаққид Озод Шарафиддинов шахсияти билан хам, унинг дил иқрори, ушалган орзулари ва чексиз армонлари изхори билан хам танишамиз. Аввалги ёзганларидан қониқмаслик, эски дарди қўзиб ажал билан рўбарў келган пайтларда хам илмий ижод хақида ўйлаш, ёза олиш улкан олимларга хосдир. О.Шарафиддинов шундай олимлардан бири эди. У Ойбек дахосининг буюклиги, миллатпарварлиги фақат ижодида эмас, балки Шўро салтанати хукм сурган қийин бир даврларда хам Чўлпон ва Кодирий ижодига бўлган чексиз хурмати теран илмий кузатишлари, «Тирик сатрлар»га тап тортмай ёзилган ижобий тақризларида хам намоён бўлишини фахр билан ёзади. Ойбекнинг 100 йиллиги муносабати билан матбуотда кўплаб мақолалар чоп этилди. Улар фақат юбилей мақолалар бўлмай, балки Ойбек ижодининг хилма-хил жихатларини қамраб олувчи чинакам илмий кузатишлар эканлиги билан характерлидир. А.Расуловнинг «Тунда чақнаган юлдуз», 9 8 Шарафиддинов О. «Миллатни ый\отган адиб» \\ « Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2004. 5 ноябр. 9 Расулов А. «Тунда ча = наган юлдуз».\\ «ЫзАС» 2005, 27-май.$ $Х.Абдусаматовнинг «Тарих ва бадиий талқин», 10 У.Норматовнинг «Персонаж меъмори», 11 Нурбой Абдулхакимнинг «Буюк бир мухаббат талқини», К.Йўлдошовнинг «Очилмаган гунчалар чиройи», 12 Х.Абсамиевнинг «Заррин нурларнинг безовта ошиги», 13 У.Абдувахобнинг «Ойбекнинг «соф лирика»си», 14 «Кўнгил наъматаги» 15 каби мақолалар характерлидир. Мазкур мақолаларда ижодкорнинг поэтик олами, махорат қирралари янгича илмий тафаккур элагидан ўтказилади. Жумладан, А.Расулов мақоласида тарихий- биографик, структурали талқин, семиотик марказларга оид кузатишлар адабининг ўттизинчи йиллардаги яшаш ва ижод шароити билан «Кутлуг қон» романидаги бог , бедазор тасвирлари қиёси орқали олиб бориладики , бу асар поэтикасини кашф этишнинг янгича илмий талқини намуналаридан биридир. У.Норматов мақоласида кўпда эътибор берилавермайдиган ёрдамчи образларнинг бадиий асардаги ўрни ва вазифалари хақида сўз юритилади. Бунда «Навоий» романидаги Тўгонбек образининг янгича талқинини кўрамиз. Мунаққид ишонарли тахиллар орқали Тўгонбек образининг Навоий тақдирида, асар конфликти, тузилиши ва сюжет йўналишларида тутган ўрнини очиб беради. Х,Абдусаматов, К,Йўлдошов, Х.Абсамиев,У.Абдувахобовлар мақолаларида хам ижодкор махоратининг турли қирралари билан танишамиз. Ўтган асрнинг саксонинчи йиллари охири тўқсонинчи йилларнинг бошларида Ойбек қатори Гафур Гулом ижодига хам қизиқиш катта бўлди. У хақдаги баъзи бир мақолаларда шоир шеъриятида замонасозлик, шахсга сигиниш иллатларининг акс этиши, шунингдек, унинг Абдулла Кодирий ва Махсуд Шайхзодага бўлган муносабати хақида турли хил фикрлар баён 10 Абдусаматов Щ . «Тарих ва бадиий тал = ин»\\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2005, 13 май. 11 Норматов У. Персонаж мемори \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2005. 11 феврал. 12 Йылдошов +. Очилмаган /унчалар чиройи \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2005. 10 июн. 13 Абсамиев Щ. Заррин нурларнинг безовта оши\и \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2005. 14 Абдува щоб У. Ойбекнинг соф лирикаси \\ «Гулистон», 1995. 6 сон. 15 Абдува щоб У. Кынгил наъматаги \\ «Шар= Юлдузи». 1997. 4 сон.$ $этилди. Бу хил қарашлар аста-секин бархам топиб, мустақиллик арафаларида фикрлар анча тиниқлаша борганини кузатиш мумкин. Истиқлол даври танқидчилигида Гафур Гулом ижоди хар томонлама холис, хаққоний қайта бахолана бошланди. Унинг ижоди талқинида тарихийлик, чинакам халқчиллик ва инсонийлик мезонлари устивор мавқе эгаллади. Бу даврда кўплаб мақолалар, хотира ва тадқиқотлар 16 чоп этилди. Бу мақола ва тадқиқотларда шоир поэтик махорати унинг истеъдоди, шахсияти, ижод психологияси, шоир таржимаи холи билан бир бутунликда талқин этила бошлади. Ўзбекистон қахрамони, атоқли шоир Абдулла Орипов мақоласини «Ўзбекнинг ўз шоири» деб атайди. Тахлилий қийматга эга бўлган мазкур мақолада шўро даврининг маккор сиёсати ва хоким мафкуранинг адабиётга етказган зугуми, ўзбек ижодкорларининг қадр-қимматининг топталиши, ижод эркинлигининг бўгилиши натижасида кўплаб замонасозлик рухида асарлар битишга мажбур бўлганлигини алохида таъкидланади. Гафур Гулом хам ўз замонасининг фарзанди сифатида бу каби нуқсонлардан холи эмас. Мақолада президентимизнинг бир гурух ижодкорлар билан учрашувида айтган «Биз яқин ўтмишимизни тафтиш қилмасдан халқимизни порокандаликдан сақлаб қола олдик», деган пурмаъно фикрларини келтилириб, шу асосида шўро замонида яшаб ижод қилган ижодкорлар ижодидаги чинакам бадиият намуналарини қайта бахолашимиз зарур, деган фикрларни илгари сурилади. «Биз яқин ўтмишда яшаб ўтган алломаларимиз, адибларимиз ижодидаги муваққат губорларни ювиб ташлаб, ёмби олтинларимизнинг асл жамолига тўйиб-тўйиб боқишимиз, уларни келажак авлодлар хукмига, мухими вақт хукмига авайлаб узатмогимиз шарт.» 16 Орипов А. «Ызбекнинг ыз шоири». \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1993. 28 май, 22 сон; Расулов А. «Гызаллик нимада», Бир шеър шарщи, \\ «Ызбекистон ажабиёти ва санъати». \\ 1993. 30 апрель 18 сон; Олимов М. «Мен етим ытганман», \\ « Ызбекистон адабиёти ва санъати». \\ 1993. 23 апрель, 17 сон; Мирзаев С. «Бу умр бо=ийдир», \\ «Муло=ат», 2003. 3 сон. Рызимущаммад Б. «Келажакка аталган шеър», \\ « Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2004. 23 июл; Нурматов М. «/афур /улом нафосати», \\ « Ызбекистон адабиёти ва санъати» 2003. 31 октябр. Ращмон +. «Узилган бир киприк...», \\ « Ызбекистон адабиёти ва санъати». 2003. 31 октябр, 44 сон.$

Абдулла Орипов Гафур Гулом ижодига шу мезон билан назар ташлаб, энг аввало шоирнинг жуда катта истеъдод сохиби сифатида хоким мафкура тазйиқларига қарамасдан ўлмас асарлар яратгани, унинг ижод намуналари ўткинчи майда туйгулар билан эмас, балки қадим шарқ шеъриятига хос бўлган фалсафийлик, кенг қамровлилик, донолик билан нурланиб тургани шеърий ва насрий асарлари мисолида кўрсатилади. Абдулла Орипов мақоласида илгари сурилган концепция, яъни энг аввало шарқ, ислом фалсафасига хос бўлган инсонийлик, қадриятларни асраб-авайлаш туйгуси акс этган йўналиш бошқа мақолаларда хам ўз аксини топа бошлади. Истиқлол даврида Гафур Гулом хақида чоп этилган мақолаларнинг бирортасида хам истиқлолгача чоп этилган мақолаларга хос бўлган танқидий қарашлар, айниқса кесатиқ, пичинг оханглари акс этган эмас. Аксинча, барча мақолаларда Гафур Гулом шахсиятига хос бўлган жўмардлик, тантилик, донолик фазилатлари ижодининг хам асосий хусусиятларидан бири эканлигига эътибор қаратилди. Хатто шўро адабиётининг энг етакчи тамойилларини ўзида мўжассамлаштирган, аниқроги асос солган «Гўзаллик нимада» типидаги шеърларининг тахлилида хам Гафур Гулом шахсиятининг улугворлиги ва ожизлиги поэтик махорат нуқтаи назаридан талқин этилади. Шу жихатдан Абдугафур Расуловнинг «Бир шеър шархи» рукни остида «Гўзаллик нимада» шеър талқинига багишланган мақоласи характерлидир. Олим мазкур шеър хақида турли даврларда танқидчиликда айтилган фикрлардан кўчирмалар келтириб асар хақидаги қарашларни аниқлаштирар экан, тақдир унга ўз даврининг фарзанди сифатида «социализмга асосланган ўзбек шўро адабиётининг устунларидан бири бўлишини раво кўрган»лигини таъкидлайди. Мазкур шеър ўз даврида мехнат мавзусида ёзилган жуда кўплаб асарлар учун намуна вазифасини ўтаганлигини кўрсатиб беради. Танқидчи қарашларининг мухим жихати шундаки, у мазкур шеърни социалистик адабиётнинг намунаси деб бахолар экан, бу учун ижодкорни замонасозликда айблаш ёки бутун айбни хукмдор тузумга агдариб оқлаш

$йўлидан бормайди. Барчаси қандай бўлса, шундайлигича холис, объектив талқин қилади. Мақолада яна битта мухим жихат бор. Олим Умарали Норматовнинг «Гафур Гулом поэзиясининг эстетик принцплари» номли мақоласидаги талқинларга муносабат билдирар экан, мунаққиднинг Гафур Гулом гўзаллик хақидаги тушунчани марксча эстетикадан уқиб олди, - деган фикрларни келтириб, бу хусусият шўро санъати ва адабиёти ривожига асос бўлганлигини, эстетик принципларни шакллантирганлигини ва методологиясининг мухим тамойилига айланганлигини таъкидлайди. Бу тушунча бошқа кўплаб ижодкорлар томонидан хам кенгроқ ривожлантирганлигини Эркин Вохидовнинг «Гўзаллик» шеърини мисол келтириш орқали асослаб беради. Олим Эркин Вохидов шеъридаги асосий мазмун – ўз мехнати билан борлиқни гўзаллаштираётган инсоннинг ўзи хам тобора гўзал бўлиб бормоқда, деган концепциясидан келиб чиқиб, инсон хар томонлама эркин, мустақил бўлгандагина ўз хаётини хам, жамиятини хам фаровон қилади дея таъкидлайди. Ва бадиий ижодда айни шу хақиқат содда, самимий, хаётий буёқларда тасвириланиши лозим деб хисоблайди. Бу даврда Гафур Гулом поэтик махоратини кўрсатувчи бир қатор мақолалар чоп этилди. «Мен етим ўтганман» 17 номли мақолада Гафур Гулом ижодидаги инсоний дардлардан биттаси етимлик тушунчаси билан боглиқ холда тасвирланганлиги кўрсатилади. Шоирнинг «Сен етим эмассан» шеъридаги «Мен етим ўтганман, Ох, у етимлик...» мисралари билан бошланувчи лирик чекинишни ва ундан келиб чиқадиган поэтик мазмунни шеърнинг асосий пафоси, инсоний асоси дея бахолайди. Мирзаахмад Олимов мақолада Гафур Гулом ижодида етимлик тушунчасига тўхталар экан, бу тушунча унинг бутун ижоди тадрижида бош мавзу эканлигини таъкидлаб, илк ижод намунаси бўлган «Филикс болалари»дан бошлаб «Шум бола»ю, «Она», «Согиниш» каби шеърларидан тортиб, умрининг охирларида яратган «Менинг ўгригина болам» хикоясигача барчасига хос хусусият эканлигини таъкидлайди. 17 Олимов М. «Мен етим ытганман», \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати», 1993, 23 апрел$ $«Шоир вафоти 1966 йил эканини хисобга оладиган бўлсак, тўла ишонч билан айтиш мумкинки, у ижодини етимлик мавзусидан бошлади, шу мавзу билан давом эттириб авж пардасига кўтарилди ва шу мавзу билан олдинги парвозларига муносиб тарзда якунлади. Бинобарин етимлик Гафур Гуломни Гафур Гулом қилиб турган энг теран дардлардан бири, бизнингча биринчиси эди». «Гафур Гулом нафосати» 18 номли мақоласида эса шоирнинг «Согиниш» шеъри фалсафий ва эстетик қимматига кўра талқин қилинади. Шеърда шоир Куёш образи орқали мухим поэтик мазмун кашф этганлигини қуйидагича баён этилади. «Бинобарин «Согиниш» шеърида худди «Вақт» (1945) шеъридагидек қуёш тимсоли эстетик мазмун нуқтаи назаридан Аллохнинг махобатли бадиий рамзидир. Бу тимсол ўша вақтда хукмрон бўлган марксча-ленинча диалектик моддиюнчилик (материализм)нинг зўравонлик зулмидан шоирни мухофаза этувчи эстетик мажозий қалқондир.» Олимларнинг ушбу хулосасидаги Куёш Аллохнинг рамзидир, деган фикрлар китобхонда унчалик эътироз тугдирмайди. Гафур Гуломнинг мумтоз шарқ шеъриятини, тасаввуф илмини мукаммал билиши хақидаги мулохазалар хам диққатга сазовордир. Мунаққидлар ушбу қарашлардан келиб чиқиб, мазкур шеърни «Бугдой дони ва сомонига мансуб яхлитлик» мавжуд бўлган шеър сифатида бахолашлари характерлидир. Улар фикрига кўра мазкур шеърда реалистик тасвирлар хам, Бедилона тасаввуфий гоялар хам, шўро мафкурасига хизмат қилувчи қарашлар хам ўзаро чатишиб, бирикиб кетган ва бу хол Гафур Гулом ижодининг ўзига хос мураккаб жихатларидан биридир. Б. Рўзимухаммаднинг «Келажакка аталган шеърлар» 19 номли мақоласида хам шоирнинг поэтик махоратига эътибор қаратилади. Мақолада шоирнинг биргина «Кор» шеъри тахлилга тортилган. Мунаққид фикрича 18 Нурматов М. Собирова Р. «/афур /улом нафосати», \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати», 2003 31 октябр. 19 Рызимущаммад Б. «Келажакка аталган шеърлар», \\ «Ызбекистон адабиёти ва санъати», 2004. 23 июл.$ $одатда одамлар қорнинг совуқлиги-ю кўзни қамаштирадиган даражада оқлигини билишади. Шоир тасвирларида эса «Она гознинг тўшидек юмшоқ қор»нинг ёгиш жараёнидаги нафосат гўзаллиги, шоирона топқирлик билан тасвирлангани тахлилга тортилади. Шоир шеърида қиш манзараси, қорнинг ўзига хос табиати ва унинг инсон рухиятига таъсири масаласи аниқ-тиниқ тахлиллар билан кўрсатилган. Хусусан, қорнинг «Она гоз тўши»га, «Кўзининг сиртидаги барра»га ўхшатилиши шеърнинг бора-бора инсон рухиятининг ўзига хос кечинмалари билан умрнинг ўткинчилиги-ю гўзалликнинг абадийлиги, сутга мойдек синган қуёшнинг мавжудлиги-ю ижод жараёнининг ўзига хослиги билан уйгунлашиб яхлит поэтик мазмунга бирлашгани хам мунаққид назаридан четда қолмайди. Ушбу хусусиятларга кўра мунаққид асарни миллатнинг энг яхши шеъри-«келажакка аталган шеър» дея бахолайди. Умарали Норматов эса «Шум бола» «Мафкуравий-сиёсий тазйиқ шароитида рух эркинлиги» 20 номли мақоласида Гафур Гуломнинг машхур асари «Шум бола»ни тахлил қилар экан, уни шўро даврида яратилган бўлишига қарамасдан давр сиёсати ва мафкурасидан батамом холи бўлган ўзбек турмуш тарзининг турли қатламларини хаққоний ёритиб бера олган асар сифатида бахолайди. Айни пайтда асардаги киноя кесатиқлар, хазил мутойибалар, хангома, олди-қочдилар, латифанамо тасвирлар мохиятида даврнинг ўзига хос фожеавий нуқталари тасвирланганлигини хам назардан қочирмайди. Жумладан, асардаги жиннилар тасвири билан боглиқ бўлган қарашлар, оммавий сахналар тасвиридаги гоялар даврни фош қилувчи маназаралар сифатида талқин этилади. Мунаққиднинг асар воқеалари бир қарашда тартибсиз, хаос шаклида тасвирланаётгандек таассурот қолдирса хам аслида синергетик тафаккур хусусиятларини ёдга тушурадиган бадиий тафаккур намунаси сифатида талқин этилиши хам янгиликдир. 20 Норматов У. «Ижод сещри», \\ «Шар=»,- Т.: 2007. 145 бет.$

Бу даврда Гафур Гулом ижодини тадқиқ этувчи Б. Назаровнинг «Гафур Гулом олами» 21 , Н. Каримовнинг «Гафур Гулом ижодиёти» 22 номли йирик тадқиқотлар хам яратилди. Б.Назаров Гафур Гулом ижодига бахо беришда сўнгги давр танқидчилигида иккита йўналиш кўзга ташланаётганлигини таъкидлайди. «Бирида унинг шўровий қарашларига хамон ургу берилиб танқид қилинса, иккинчисида шоирнинг мафкуравий жихатлари хаспўшланиб, уни кимлардандир химоя қилиш истаги сезилади». (Ўша манба 5-бет) Мунаққид фикрича, хар иккала йўналишдаги қарашларда хам камчиликлар бор. Негаки, Гафур Гулом ижодида замонасозлик мотивларининг мавжудлигини бугунги кунда хеч ким инкор қилаётгани йўқ. Бу хусусият Гафур Гулом ижодининггина эмас, умуман шўро даври адабиётига хос бўлган қусур бўлиб, унинг асосий сабаби давр, замон ва тузум билан изохланади. Муаллиф талқинича иккинчи йўналишдаги қарашнинг қусурли жойи шундаки, Гафур Гулом ижоди ўзини оқлашга, кимлардандир химоя илишга мухтож эмас. Унинг асарлари орасида ўзини-ўзи химоя қиладиган, ХХ1 аср, балки кейинги асрларда хам яшаб қолишга қодир бўлган бадиий мукаммал асарлар кўплаб топилади. Шунинг учун олим фикрича Гафур Гулом ижодини шўро даври адабиётшунослигидан фарқли равишда, мафкуравий ёки сиёсий нуқтаи назардан эмас, балки янгича концепция, янгича эстетик тамойиллар асосида тарихийлик принципларидан келиб чиқиб бахоламоқ лозим. Хатто замонасозлик мотивларига эга бўлган, партия, комсомол ва «дохий»ларга багишланган, шунингдек турли саналар( 1-Май, 7-ноябрь ва х.) билан боглиқ холда яратилган шеърларга бахо берганда хам тарихийлик принципларига таяниш ва асосий ургуни бу типдаги асарларга эмас, балки давр синовларидан ўтган чинакам бадиият намунаси сифатида халқимиз 21 Назаров Б. «/афур /улом олами», -Т.: «Фан», 2003. 22 Каримов Н. «/афур /улом ижодиёти», -Т.: «Фан», 2003.

маънавиятини ўзида мужассамлаштирган, хақиқий шарқона инсонпарварлик мотивлари билан сугорилган асарлари талқинига қаратмоқ лозим. Мунаққид шу нуқтаи назардан нафақат бадиий мукаммал хисобланган «Согиниш», «Вақт», «Шум бола», «Менинг ўгригина болам» типидаги асарларига, балки хали танқидчилик деярли эътибор бермаган ва Гафур Гулом фонемонига хос яширин дардларни ифодалаган асарларини топиб тахлил қиладики, бу тахлил ўзининг холислиги, объективлигидан ташқари талқиннинг кутилмаган натижалари билан хам ахамият касб этади. Шу жихатдан айтиқса китобнинг «ХХ аср ва Гафур Гулом», «Биз билган ва билмаган Гафур Гулом» каби бўлимларидаги тахлиллар характерлидир. Мунаққид шоирнинг кўпгина шеърларида мадхиягўйлик, «дохийлар» ва партияга хамду санолар мавжудлигини инкор этмайди. Айни чогда бу типдаги асарларни бахолашда шошма- шошарлик қилмасликка чақиради. Жумладан олим бу хақда қуйидагича ёзади: «Шунинг учун бундай асарларни Ильич ёки партия сўзлари ишлатилгани учунгина улардан воз кечишга шошилмаслик керак. Шоирнинг бундай асарларига жиддий муносабатда бўла билмоқ адабиётшунослик методологиясидаги мухим нуқталардан бирини ташкил этмоги зарур: асар асл эътибори билан мафкурани, Ильични, партияни мадх этишга йўналтирилганми ёки бу нарсалар асарнинг шунчаки «қутилиш» арқогини ташкил этиб, хар эхтимолга қарши хушёрликни мустахкамлашнинг бир усули, ижодий инерциянинг бир кўриниши бўлиб, аслида асарнинг туб мохияти, мақсади, етакчи пафоси хаёт ва инсоннинг абадий муаммолари, инсон қалби, инсон билан боглиқ хаёт завқини, яшамоқ сехрининг таманноларини куйлашга қаратилганми – шуни аниқ ажратиб олмоқ зарур.(33 бет). Агар эътибор берилса, олим адабиётшунослик ва адабий танқиднинг янгитдан вужудга келаётган методологик тамойилларидан бири- талқинда бадиий асар матни қаърига яширинган поэтик маъно-мазмунни топишга ундаётганини сезиш мумкин. Чунки бадиий матннинг зохирий қатламидаги

маъно шўро даври цензорларини чалгитувчи холат бўлиб, ижодкорнинг асл мақсади сўзлар қаътига жойлашган яширин маъноларда мавжуддир. Б.Назаров ушбу методологик тамойил асосида Гафур Гуломнинг ХХ асрнинг глобол мавзуларига багишланган «Поль Робсонга»,»Тинчлик минбаридан», «Атом», «Голиблар шарафига» каби бир қатор шеърларини қайта тахлил қилар экан, шоир шеъриятига хос бўлган асл инсонпарварлик, халқпарварлик мотивларини кўрсатиб беради. Айни чогда Гафур Гулом ижодини фақат ижтимоий-сиёсий мавзуда битилган шеърлардан иборат деб ўйлаш хато эканлигини, оддий инсоний муносабатлар, хаётнинг бир парчасини мехр билан тасвирлай олувчи шоир сифатида хам тушуниш лозимлигини «Олабузоқча» шеъри мисолида кўрсатади. Олим тахлилларида шоир ижодининг мана шундай мухим жихатлари-жахоний буюклик билан оддий инсонийлик уйгунлашиб кетганини кўриш мумкин. Шу жихатдан айниқса «Биз билган ва билмаган Гафур Гулом» бўлими характерлидир. Мазкур бўлимдаги тахлиллар герменевтиканинг сўнгги давр ўзбек танқидчилигидаги гўзал намуналари дейишимиз мумкин. Бу ўринда мунаққид мохир синчига ўхшаб иш юритади. Сўзлар қатига яширинган турли- туман им-ишоралар орқали шоир қалбининг огриқли нуқталарини, дардларини ўқишга харакат қилади. Бунда олим гўё ўзи билан бахслашаётган мухолиф образини яратади , унинг эхтимол тутилган эътирозларини келтиради ва бу эътирозларга қарши муносиб жавоб қайтаради. Шу тариқа адабий танқид талқинининг янги-янги гўзал намуналарини яратади. Шу жихатдан айниқса «Тишларинг тушибди десам Шукрулло», «Тинчлик минбаридан», «Тинчлик нашидаси», «Кутлуг йил тонгида» каби қатор шеърлари тахлили характерлидир. Мунаққид талқинида шеърларда қўлланган баъзи сўзларга катта поэтик маъно, жумладан эрк, озодлик, мустақиллик гоялари илгари сурилганлиги ишонарли асосланади. Ушбу талқинлар хақида фикр юритаркан, профессор Санжар Содиқ унга қуйидагича бахо беради.

$«Демак, Б.Назаров қўллаган гипотетик тахлил услуби китобда Гафур Гуломни замонамизга яқинлаштирган, рисоланинг миллий истиқлол мафкурасига қўшилган салмоқдор улуш даражасига кўтарилишига хизмат қилувчи омилга айланган бўлса ажаб эмас. Ўзига хос тахлил услуби китоб Гафур Гулом ижодининг замонавийлиги билан бир қаторда катта умумбашарий ахамиятга ва бадиий қимматга эга эканлигини очиб беришга хам қўлай восита бўлиб хизмат қилган» 23 . Бироқ танқид тафаккурида акс этаётган хурфикрлик ХХ асрда яратилган ва ўз замонаси гоялари билан тўйинган асарларнинг барчасидан истиқлол мотивини ахтараверишга изн бермаслиги лозим. Чунки Гафур Гуломнинг «Донгли шоирга», «Конституциямиз» каби шеърларидан хам истиқлол гоясини излаш тахлилда зўрма-зўракиликка олиб келади. Айни чогда эътибор поэтик мазмунга эмас, балки гоявийликка қаратилаётганлиги боис ижтимоий-мафкуравий талқин етакчилик қилганини кузатиш мумкин. Бу каби жузъий нуқсонлардан қатъий назар Б. Назаровнинг ушбу китоби Г. Гулом ижодий махоратини очувчи энг мухим тадқиқотлардан бири сифатида эътиборга лойиқ. Сўнгги давр танқидчилигида Абдулла Каххор ижодини қайта бахолаш хам асосий мавзулардан биридир. Бу даврда Каххор хақида юзлаб мақолалар, кўплаб рисолалар чоп этилди. Агар адабий танқиднинг Каххор ижодига муносабатини кузатадиган бўлсак, 80-йиллар охирларидан бошлаб зиддиятли қарашлар вужудга келганини кўриш мумкин. Худди Ойбекнинг «Кутлуг қон» романи сингари «Сароб», «Синчалак», «Ўгри», «Дахшат» каби асарлар талқини бахсли кечди. «Ёш куч» журналининг « Хозирги ўзбек адабиётида энг маъқул учта асарни санаб ўтсангиз», деган анкета саволига жавоб берар экан, яхши асарлар ўрнига ёқтирмаган асарларини санайман, дея Олим Отахонов 23 Соди= С. «Ижоднинг ыттиз лащзаси», \\ «Шар=», Т.: 2005. 236 бет.$ $Каххорнинг «Сароб» ва «Синчалак» асарларини тилга олади ва буни қуйидагича изохлайди: «Абдулла Каххор хар қанча истеъдодли бўлмасин замонасоз адиб эди; у аксар холларда ўткинчи ақидалар, муваққат мезонлар, юқори доираларнинг кўрсатмаларида ўқтириб ўтилган хақиқатларга таяниб ижод қилган ёзувчи эди; у жадидлар харакатини ё тушунмаган ёки мутлоқа инкор этган» 24 . О.Отахонов ушбу мезон асосида «Сароб», «Синчалак» асарларига муносабат билдиради. Хар иккала асарда хам вокеликка коммунистик мафкура кўзойнаги билан каралган, деган хулоса илгари сурилади. Албатта бу фикрлар кейинчалик жиддий бахс-мунозараларга, кескин эътирозларга сабаб бўлган бўлсада, бу хил қарашларни қўллаб-қувватловчи мақолалар хам чоп этилди. Жумладан, Анвар Жабборовнинг «Ўз даврининг машхур асари» 25 номли мақоласида «Синчалак» қиссаси замонасозлик мотивлари билан сугорилган асар эканлиги таъкидланди. Кейинчалик хам Каххор ижодига муносабатда икки хил йўналиш давом этганлигини кузатиш мумкин. Сувон Мелиев, Хакимжон Каримов, Абдулла Улугов каби мунаққидларнинг айрим чиқишларида ёзувчининг «Сароб», «Синчалак» , «Ўгри», «Дахшат» каби асарларида шўро даврига хизмат қилувчи гоя етакчилик қилиши айтилди. Аксинча, Озод Шарафиддинов, У.Норматов, Санжар Содиқ, И.Хаққулов, Д. Куронов ва бошқа кўплаб адабиётшунослар кузатишларида Каххор ижоди янгича нуқтаи назар, янгича методологик тамойиллар асосида бахолашга харакат қилинади. Шу билан бир қаторда бу мунаққидларнинг кузатишларида Каххорни тушунишга, унинг ижодини, етакчи концепциясини англашга интилиш кучайиб бораётганини англаш мумкин. Шуни бошданоқ таъкидлаш зарурки, танқидчиликдаги Каххор ижодига муносабатдаги бир- бирига зид қарашларнинг биттаси муқлақ хақ, иккинчиси мутлақ нохақ деб хулоса чиқариш методологик жихатдан нотўгри бўлар эди. 24 Отахонов О. «Мутоала», \\ « Ё ш куч», 1989. 9 сон. 14 бет. 25 Жаббор А. «Ыз даврининг машщур асари» \\ Ёшлик.$

Чунончи, С. Мелиев ва Х. Каримовларнинг «Ўгри» ва «Дахшат» хикоялари хақидаги танқидий характердаги мақолалари ва уларга жавобан Д. Куронов ва С. Содиқларнинг битилган мақолаларидаги етакчи масалаларига назар ташлайлик. С.Мелиев ва Х. Каримовнинг танқидий қарашларига хос бўлган битта муштарак жихат бор, у хам бўлса хар иккалал олим мақолаларида Каххорнинг ўтмиш мавзусида ёзилган асарларида воқелик шўро даври тотолитар тузум гоялари нуқтаи назаридан ёритилади, шу боис хам сохта гояга асосланганлиги учун юксак бадиийлик намуналари бўлолмайди деган хулосаларида намоён бўлади. Мазкур мақолаларга жавоб тариқасида битилган Д. Куронов ва С. Содиқларнинг кузатишларида хам айни хусусият бадиий асарни давр билан, давр гоялари билан боглиқ холда талқин этишга интилишни кузатамиз. Бу хол ўз-ўзидан бахс-мунозараларда асосий эътибор гоябозликка яъни Каххор ўтмиш мавзусидаги асарларида шўро гояларини таргиб қилганми ёки аксинча фош қилганми? деган масала етакчилик қилганлигини кўришимиз мумкин. Вахолангки, С. Мелиев ва Х. Каримов мақолаларида адабиётнинг асосий ядросини ташкил этувчи инсонийлик (уни С. Мели мақоласида мехр, Х. Каримов эса ўзбекона урф-одатлар ва мусулмон оламига хос яшаш принциплари шаклида талқин этади) тамойиллари хақида гап кетадики, уни муайян давр гоясига богламасдан матннинг ўзидан келиб чиқиб талқин этилганда асл мохият ойдинлашган бўлур эди. Вахолангки мазкур танқидий қарашларга ва уларнинг оппанентларининг жавобларига хам давр гояси деган тушунча халақит берганлигини кўрамиз. Бироқ, айни чогда шуни таъкидлаш лозимки, мазкур бахс-мунозаралар Каххор ижодини англашга, унинг эстетик тамойилларини тушунишга хизмат қилади. Мазкур бахслар шу жихати билан характерлидир. Х.Олимжон хақидаги бахсларда хам шундай хусусиятни кўриш мумкин. Жумладан, Д.Куронов «Хамид Олимжонни биласизми?» номли мақоласида шоирнинг «Муқанна» драмасини тахлилга тортар экан, асосий

эътиборни ижодкор дунёқараши ва концепциясига қаратади. Бунда Х.Олимжоннинг 30-йиллар ижодидаги асосий концепция давр рухи билан чамбарчас богланган ва шўро гояларига хизмат қилган бўлса, «Муқанна» драмаси эса истиқлол гоялари билан сугорилган, деган фикрни асослашга харакат қилади. Мунаққид ўз қарашларини Гулойим, Оташ образлари талқини орқали кўрсатади. Адабиётшунос олим Н.Каримов, Д.Куронов мақоласига жавоб хатини «Хамид Олимжонни биласизми» деб номлайди. Мазкур мақолада Д.Куроновнинг асосий концепциясидаги асосий қарашларни инкор этиб, Х.Олимжон ва унинг замондошлари, давр билан, социалистик тузум гоялари билан изчил богланганлигини таъкидлайди ва нафақат «Муқанна» шу даврда яратилган Уйгун ва Иззат Султоннинг «Алишер Навоий» драмасидан олинган парчалар билан фикрини асослашга харакат қилган. Кўриниб турибдики, Д.Куроновнинг мақоласида хам асосий эътибор бадиий асарда ифодаланаётган гояни очишга қаратилмоқда ва унга табиий равишда қилинган жавобда хам асосий ургу гоявий мақсадга қаратилади. Бу хол адабий танқид методологиясидаги ёндашувлар изланиш жараёнида эканлигидан далолат беради. Шу боис хам бу бахсдаги иштирокчиларнинг бирортасини фикрларини абсалют хақиқат деб бахолаш мумкин эмас. Чунки Каххор ёки Х.Олимжон хар қанча катта истеъдод сохиби бўлмасин, ўзига хар қанча талабчан ёки қатъиятли бўлмасин, барибир ижодкор сифатидаги ожизликларини, ижодидаги баланд-паст эврилишлар мавжудлигини мутлақ инкор этиб бўлмайди. Шу боис мазкур ўринда Каххор ижодига оид зиддиятли қарашларнинг, мухолифатчиликнинг хаками сифатида эмас, балки сўнгги ўн-ўн беш йил танқидчиликнинг тадрижий такомилида , методологик тамойилларнинг шаклланишида Абдулла Каххор ижоди қандай мухим роль ўйнади, деган масалага кўпроқ эътиборни қаратдик. Шу жихатдан қаххоршунос олим Р.Кўчқоровнинг адиб хақидаги туркум мақолалари ва «Мен билан мунозара қилсангиз...» номли рисоласидаги қарашлар характерлидир.

$Р.Кўчқоров саксонинчи йилларнинг охири тўқсонинчи йилларнинг бошларида Каххор ижоди хақида, айниқса, романларига турли даврда танқидчиликнинг муносабати ва ёзувчи томонидан амалга оширилган тахрирлар хақида қизиқарли изланишларни амалга оширди. Шу жихатдан унинг «Кўш роман ва айрича қарашлар» 26 , «Саробнинг пайдо бўлиши» 27 каби мақолалари характерлидир. Биринчи мақолада ёзувчининг «Кўшчинор чироқлари» романи билан унинг биринчи варианти бўлган «Кўшчинор» романи қиёсий тахлил қилинади. Мунаққид танқидчиликда айтилган фикрларни тахлил қилар экан, ёзувчи асарда худди М.Шолоховнинг «Очилган қўриқ» романига хос бўлган концепцияни илгари сургани, қахрамон танлашдаги ўхшашликлар, сюжет йўналиши ва композициядаги, конфликтдаги, ва хатто қахрамонлар нутқидаги ўхшашликлар мавжудлигини таъкидлар экан бундан қуйидагича хулоса чиқаради. Чунки, УНДАН БУНИ ТАЛАБ КИЛИШДИ! Буни қандай тушуниш керак? Шундай тушиниш керакки, биринчидан роман идеясига сингмайдиган бошқача табиатли романга мос бўлган колхоз қурилиши, унинг таржимаи холи асарга нима қилиб бўлмасин олиб кирилиши шарт қилиб қўйилди. Иккинчидан, бу қурилишда партиянинг роли албатта кўрсатилиши керак, деган талаб қўйилди. Бундай «ошкоралик»ка ўрганмаган ёзувчи, худди Давидовга ўхшаган ишчилар синфининг вакили, Ўзбекистонлик «йигирма беш мингчи» –Сафаровни яратди. Учинчидан, синфий кураш жараёнини тасвирлаш керак эди. Бунинг учун бўлса, аввало, бу тасвирни тугдирадиган ёзувчи мақсади бўлмоги керак эди. Каххорда эса бундай мақсад, узоқ йиллар етилган ўй йўқ бўлиб, ўз- ўзидан унинг намоён бўлиши хам қийин эди. Мана шу вазиятда ёзувчи замонасининг сийқа, схематик сюжетларидан кўра талантли уюштирилган 26 +ыч=ор Р. «+ыш роман ва айрича =арашлар», \\ Шар= юлдузи 1988. 3 сон. 27 +аранг. +ыч=ор Р. «Саробнинг пайдо былиши», \\ Ёшлик. 1991. 9 сон$ $жахон миқёсига чиқиб кетганлиги сабабли конфликтсизлик назарияси рамкаларига бўйсунмаган «Очилган қўриқ» йўлини афзал кўрди. Ва, нихоят, тўртинчидан ёзувчи, хатто ўзини мажбурлаб оригинал синфий кураш эпизодларини тасвирлаши мумкин эди. Бироқ, унинг танқиддан хафсаласи пир бўлган, ундан огзи куйганди. Бу тепса-тебранмас танқид, барибир, «тук топиши» муқаррарлигини ўйлаб, унинг энди қўли етмас бўлиб қолган романга тақлид қилиб қутилди. 28 Мунаққид «Ёшлик» журналида чоп этилган «Уч сароб» 29 номли мақолада хам «Сароб романининг қайта ишланиш жараёнларида адабий танқиднинг нотўгри бахолари сабаб бўлган деган хулосага келган эди. Бу фикрлар қай даражада хақиқатга яқин? Нахотки Каххордек атоқли ва жасоратли ёзувчи танқидчиларнинг қарашларидан келиб чиқиб асарларини қайта ишлайверса?... Бу каби саволлар шубхасиз олимни тинч қўймаган ва у илмий изланишларини давом эттириб, ушбу саволларнинг жавобини топишга харакат қилади. Ва нихоят изланишлари натижаси ўлароқ «Саробнинг пайдо бўлиши» 30 номли мақола шулар асосида чоп этилган «Мен билан мунозара қилсангиз...» номли ртсола яратилди. Мазкур изланишларда адабий танқид методологиясининг асосини ташкил этувчи битта жихат бор. Муаллиф фактларга холис ёндашиб асосий мақсадини қуйидагича ифодалайди: Тушуниш. Дарвоқе, бу тушунча истиқлол даври танқидчилигининг бош масаласидир. Барча методологик йўналишларнинг асосидан қизил ип бўлиб ўтадиган тушунча бу – тушунишдир. Адабий танқид методологиясининг фалсафий, илмий-назарий, бадиий- эстетик асосларини бир-бирига боглаб турадиган тушунча хам тушунишдир. Рахмон Кўчқоров «Сароб» ва «Кўшчинор»нинг қайта ишланган вариантлари хақида фикр юритар экан, олдинги қарашлардан воз кечишининг асосий сабабини қуйидагича изохлайди. «Аввало бу мақолада 28 +ыч=ор Р. «+ыш роман ва айрича =арашлар», \\ Шар= юлдузи 1988. 3 сон. 29 +ыч=ор Р . «Уч сароб» \\ «Ёшлик», 1986. 6 сон. 30 +ыч=ор Р. «Саробнинг пайдо былиши», \\ «Ёшлик» 1991. 9 сон.$

хам «Сароб» романининг ёзилиш сабаблари очилмай қолган, фақат унинг қайта ишланиш жараёнига эътибор берилган эди. Бунда хам роман танқидининг кўлами асл мохиятни кўз олдимиздан тўсган, бизни бир ёқлама ёндашув йўлига бошлаган, натижада хар бир ўзгариш ва тахрир сабабини нотўгри танқиддан излашга ўтган эканман. Холбуки, мантиқли бир савол бизни доимо сергаклантирмоги керак эди: агар ўзгаришлар сабаби фақат қатагон йилларининг танқиди бўлса, нега А. Каххор «Сароб»ни ўша йиллариёқ қайта ёзишга мажбур этилмади? Нима учун фақат 1957 йилда чиққан романнинг иккинчи нашрига ўзгартиришлар киритди? Бу пайтда қатагон деярли тугаган эди-ку? Биз бу ва бундан бошқа яна ўнлаб саволларни энди ўзимизга бериб кўрмоқимиз, уларга холис жавоб изламогимиз керак. Давр хақидаги, ёзувчи ва унинг асарлари тўгрисидаги хақиқат, нечогли аччиқ бўлмасин, очиқ айтилмоги, илмий тахлилга тортилмоги лозим, акс холда чала хақиқатлар занжири бизни келажакдан бенасиб қилади.» (ўша манба 68 бет) Рахмон Кўчқоров ушбу саволларга жавоб излар экан, роман яратилган даврдаги сиёсий-ижтимоий воқеликка, ёзувчи архивидан топилган қатор манбаларга, хусусан, П. Алексеенковнинг «Кўқон мухторияти» (рус тилида) шунингдек, ўша даврда амалга оширилган суд жараёнлари, Косимовчилик, Бадридиновчилик каби материаллар билан романни деярли сўзма-сўз, фаслма-фасл қиёслаб тахлил қилиб ўхшаш жихатларини кўрсатар экан, қуйидагича хулосага келади: «Гап шундаки, асарнинг қайта ёзилишига ўша пайтда билдирилган танқидий фикрлар деярли таъсир этган эмас. Чунки, уларнинг аксарияти ўша даврнинг ўзидаёқ инкор қилинган бўлиб, ёзувчи томонидан хар иккала танқиддан хам кўра қудратлироқ бир куч–давлат сиёсати, унинг хоким мафкураси турар эди. 1938 йили омма қўлига етиб борган «Сароб» номли сиёсий, унинг устига бадиий бақувват, психологик нуқтаи назардан таъсирлигина роман, Ленин ибораси билан айтганда, «айни вақтида ёзилган асар» эди. Худди шунинг учун хам хар бир уюштирилган мухокама ва

мақоладан янчилиб, муаллифини бўлса махкум қилиб чиққан асарлардан фарқли ўлароқ, «Сароб» нафақат ўзини, балки авторини хам бир эмас, бир неча марта сог олиб чиқди, хатто мукофат билан олиб чиқди... Асар кейинроқ, 1953 йилда Сталин ўлгач, мамлакатда бошқача, илиқ шабадалар эса бошлаган, КПСС ХХ съезди «дохий» шахсига сигинишни ва унинг ўтказган сиёсатини қоралаган бир пайтдагина қайта ёзилди. Чунки, тарих сал бўлса-да, энди бошқача «тилга кира бошлаган», хамма ишониб юрган гапларнинг аксарияти ёлгон экани, оз бўлса хам, айтила бошлаган эди. Ва Абдулла Каххор, замонни, унинг эврилишларини нозик хис қилган ёзувчи бу ўзгаришларнинг кучини, овозини, рухини тездан сезмаслиги мумкин эмас эди. Шунинг учун ўзининг 50 йиллик юбилейи муносабати билан чиқарилажак 3 томлик «Танланган асарлар»ининг 1 томи –«Сароб»га алохида эътибор берди. 60-йилларнинг ўрталарига келиб бўлса қатагон қилинган ўзбек адибларининг номигина эмас, дастлабки асарлари хам хаётга қайтаётганини кузатган ёзувчи навбатдаги олти томликнинг биринчи томига яна қалам теккизди. Зеро энди бусиз мумкин хам эмас эди. Чунки... « Ким қандай яшаса, шундай ўйлади» .» (ўша манба 75 бет). Биз кузатишларимизда танқидчиликда Каххор ижодига нисбатан мухолифатли, зиддиятли қараш мавжудлигини таъкидлаган эдик. Ана шу холатнинг айнан ўзи, биргина Р. Кўчқоровнинг Каххор хақидаги изланишларининг ўзига хос тимсоли эканлигини таъкидлаш зарур. Бу бахс-мунозараларнинг асосида хам Каххор ижодини тушуниш истаги ётади. Бунда хулоса битта- Каххор катта истеъдод сохиби сифатида ХХ аср ўзбек адабиётини бадиий мукаммал, психологик жихатдан теран, ўлмас асрлар билан бойитди. Айни чогда Каххор хушёр дунёқараш сохиби ва ўткир интивитив ёзувчи сифатида замонадаги сиёсий-ижтимоий ўзгаришларни нозик хис қилди ва асарларининг мохиятига буни мохирлик билан сингдириб юборди.

Шу боис, юқорида таъкидланганидек Каххор ижоди хақида зиддиятли қарашларнинг вужудга келишини табиий бир хол сифатида қабул қилиш керак. Каххор ижоди хақида чоп этилган мақолаларида унинг шахсиятига хос етакчи хусусиятлар ижоди билан муқояса қилинган холда тақдиқ этилишини хам кузатиш мумкин. Шу жихатдан айниқса Озод Шарофиддиновнинг «Бир нутқ тарихи», «Чинорлардан бири эди...», И. Хаққуловнинг «Абдулла Каххор жасорати» каби мақолалари характерлидир. О. Шарафиддинов мақолаларида Каххорга хос бўлган катта инсоний қалб, масъулият хисси, жасорат ва бошқа фазилатларга эътибор қаратилади. Жумладан, «Бир нутқ тарихи» номли мақоласида 1956 йилда Ёзувчилар Уюшмасининг III Пленумида Абдулла Каххорнинг сўзлаган нутқи ва бу нутқ орқали вужудга келган жараён хақида, Абдулла Каххорнинг катта жасорат билан адабий мухитни согломлаштиришга қўшган хиссаси атрофлича кўрсатилади. Энг мухими шундаки мунаққид А. Каххорнинг фақат Ёзувчилар Уюшмасида ишлаб кўпгина ижодкорларга озор етказган Владимир Мильчаков кирдикорларинигина фош қилиб қолмасдан, балки унинг воситасида ўша даврдаги қатагонлик сиёсати ва шўро мафкурасининг зулмкор гояларининг мохиятини теран англаган ва янги шароитда дадиллик билан фош қилган шахс сифатида хаққоний талқин этади. «Чинорлардан бири...» мақоласида хам Каххор шахсиятига хос бўлган улкан инсоний жасорат ва айни чогда жуда катта мехр-мухаббат ўз ифодасини топган. Мунаққид сўнгги давр адабий жараёнида кечаётган турли-туман қарашларга муносабат билдирар экан, ХХ аср ўзбек адабиётининг етук намояндалари ижоди хақида фикр юритганда билиб- билмай бирёқлама хулоса чиқаришга қарши чиқади. Мақолада А.Каххорнинг 60 йиллик юбилейида идрок этган «Мен партиянинг солдати эмас, онгли аъзосиман» деган машхур гапи ва унинг акс-садоси хақида тўхталади ва

Каххор шахсиятидаги етакчи хусусиятлар «Кўшчинор», «Сароб», «Синчалак» каби асарлари талқини асосида кўрсатади. И.Хаққуловнинг «Абдулла Каххор жасорати» номли мақоласида хам ёзувчи шахсиятига хос бўлган фазилату жасорат мунаққид ўй-мушохадалари билан уйгун тарзда акс этган. Шу боис мақолани Каххор хақида битилган ўзига хос бир бадиа деб аташ мумкин. И.Хаққул Абдулла Каххор инсоний хислатлари, курашчанлиги ва жасорати, ижодий махорати хақида фикр юритар экан, уни бугунги кун адабиёти муаммолари билан, унинг ўзига хос хусусиятлари-ю, замонга қараб турланиб турувчи турфа хил тоифалар қисмати билан боглиқ холда талқин этишга харакат қилади. Мана шундай товланишу турланишлар замонида Абдулла Каххор шахсияти, унинг мустахкам эътиқоди, эстетик идеали ва ижодий принциплари ўзлигини намоён қилиб қад кўтариб тургани эътироф этилади. Мазкур бобдаги кузатишларни умумлаштириб шундай хулосага келиш мумкинки, янги типдаги ХХ аср реалистик адабиётнинг гарчи етмиш йилдан зиёдроқ даври тоталитар тузум тазйиқлари остида яратилган бўлса-да том маънода буюк адабиётдир. Бу адабиёт халқимиз кечмиши, рухияти, маънавияти, бахтию бахтсиз қисматларининг ўзига хос бадиий кузгусидир. Шу боис хам истиқлол даври танқидчилигининг бу давр адабиётини янгиланаётган илмий концепция ва эстетик тамойиллар асосида қайта бахолашидаги мураккабликлар, зиддиятлар табиий хол сифатида юзага чиқмоқда. Адабий танқид миллий уйгониш адабиёти намояндалари ижодини, жумладан, Кодирий, Чўлпон, Фитрат каби атоқли намояндалари ижодини холис, объектив равишда ўрганишга киришди ва шўро даврида қатагон қурбони бўлган халқимизнинг асл фарзандларининг шарафли номи ва ижодий меросини халққа қайтаришга эришдилар. Айни чогда адабиётимизнинг хаққоний тарихий қиёфасини хам тикладилар. Адабий танқид шўро даврида яшаб ижод этган ва бу давр адабиётини тамал тошини қўйган атоқли намояндалари хаёти ва ижодини хам янгича

тафаккур ва мезонлар билан қайта бахолай бошлади. Бу жараёнлар гарчи турли-туман бахсу мунозараларга бой бўлса-да, ахир оқибат халқимизга хос бўлган жуда катта инсонийлик тамойилларига асосланганлиги, миллий меросимиз, қадриятларимизни асраб авайлаш ва келажак авлодларга етказишдек мақсад билан ёндашилганлигини кўришимиз мумкин. Бу қайта бахолашда «уриб ташлаш», «йўққа чиқариш» тамойиллари эмас, адабий танқид методологиясининг асосини ташкил этувчи, Рахмон Кўчқоров хақли равишда таъкидлаганидек, катта харфлар билан ёзиладиган ТУШУНИШ истаги етакчи тамойилга айланганлигини кўришимиз мумкин.

Адабиётлар рўйхати: 1. Каримов И.А. юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: «Маънавият» нашриёти. 2008. – 173 бет. 2. Алиев А. истиқлол ва адабий мерос. – Т.: «Ўзбекистон» нашриёти. 1997. -272 бет. 3. Алиев А. Маънавият, қадрият ва бадиият. – Т.: 2000 4. Андреев Л. Назўват вехи своими именами. – Н. 5. Бахтин М.М. эстетика словесного тварчество. – М.: 1979. – учк. 6. Болтабоев Ҳ. Фитрат ва жадидчилик. – Т.: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007. 7. Боров Ю. эстетикика издание тротве. – М.: изд «Политичесий литературў»: 1981. с:206. 8. Баронов В.И, Бочоров А.Г, Суровцев Ю.И. Литературно художественная критика. – М.: изд-во. «Вўсшая школа», 1982 с. 9. Днепров В.Д. «Идеи времени и формў времени». Изд «Сов. писатель». Л. 1980. 10. Дўстқориев Б. «Ўзбек совет адабий танқидчилиги тарихи». Т.: 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

O'xshashlar

Методологиянинг адабий танқиддаги ўрни ва аҳамияти (Методологиянинг адабий танкиддаги урни ва ахамияти)

Ҳозирги ўзбек шеъриятида мавзу ва ғоя бирлиги

Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж

30-йиллар танқидчилигининг ўзига хос тамойиллари ҳақида. Иккинчи жаҳон уруши даври ва 50-йиллар ўзбек танқидчилиги муаммолари