Савоб иш қилишга ундаш-Нодира ижодиётининг етакчи ғояларидан бири - Adabiyot - Referatlar

Савоб иш қилишга ундаш-Нодира ижодиётининг етакчи ғояларидан бири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Нодира савоб ишларни амалга оширган буюк шоира. 2. Нодира ғазалларида Эҳсон ҳақида. 3. Қ алби ин сонпарварлик ғоялари билан тўлган шоира .

www.arxiv.uz Адабиёт инсон учун хизмат қилиши керак. Қачонки, ижодкор инсоннинг ҳис-туйғуларини, орзу-истакларини, муаммоларини қиёмига етказиб акс эттирса, шундагина ижодкорнинг асарлари шуҳрат топади, халқ этиборига тушади. Мумтоз адабиётимизда асосан севги-муҳаббат, вафо, инсонпарварлик ғоялари илгари сурилган асарлар яратилган. Инсонпарварлик ғоялари Шарқнинг кўпгина ижодкорлари асарларида тараннум эттирилган. Нима учун энг аққли жонзот бўлмиш инсонга бундай панд-насиҳат қилиб туриш керак? Нима, инсон ёмонлик ва яхшилик, ҳаром ва ҳалол, оқибат, ёрдам каби тушунчаларни билмайдими? Билади. Лекин шундай ҳолатлар бўладики, одам бу юксак фазилатларни эсдан чиқара бошлайди. Қачонки, замон кишилари қалби дағаллашиб, онги заҳарланиб борса, кўпроқ ўзини ўйласа, ўз эҳтиёжларидан ортиқча бўлган молу давлатга ҳам ҳирс қўйса, муҳтожларга ёрдам бериш, баҳам кўриш, хайр-эҳсон қилиш каби хислатлардан кўз юма бошлайди. Шунинг учун шоирлар инсонларни ҳамиша яхшиликка, ёрдамга, кечиримли, адолатли бўлишга даъват этиб турадилар. Қуръонда «Оллоҳ сенга яхшилик қилганидек, сен ҳам (ўзгаларга) яхшилик қил» (Қасос сураси, 77-оят) дейилган. Қуръон яхшиликнинг фойдаси - уни уни амалга оширувчининг ўзига ҳам яхшиликлар қайтишини баён қилиб: «Агар чиройли амалларни қилсангиз, ўзингизга яхшилик қилган бўлурсизлар. Агар ёмон, гуноҳ амалларни қилсангиз ҳам ўзингиз учундир» дейди. (Исро сураси, 7-оят) Яхши ва савоб ишларни қилишга тарғиб қилиб Оллоҳ айтадики: «Ким бирон чиройли амал қилса, унга ўн баробар қилиб қайтарилур» (Анъом сураси, 160-оят). Демак, бизнинг қатор шоирларимиз, жумладан, Нодира ҳам

www.arxiv.uz ушбу таълимотлардан хабардор бўлган, ва албатта, уларга амал қилишга уринган эди. Нодира ўзи кўпгина савоб ишларни амалга оширган (Нодира девони «Дебоча»сига –қаранг) У ўз ғазалларида муҳтожларга эҳсон қилишни тарғиб этади. Бу борада ўзининг турмуш ўртоғи Умархонга қаратилган фикрлар ҳам кўплаб учрайди. Шоира хонга инсонпарварлик, инсонга муҳаббат ғояларини эслатиб туради. Инсонга яхшилик, раҳм-шафқат қилиш орқали Оллоҳнинг муҳаббатига эришиш мумкинлигини таъкидлаб туради. Маълумки, Каъбанинг таъмири орқали катта савоб олиш мумкин. Нодира Умархонга шуни айтмоқчи бўладики, кўнгли вайрон бева-бечораларнинг кўнглини шод қилиш, яъни хайру-эҳсон қилиш орқали бу савобга эришиш мумкин: Гар эса Каъба таъмири муродинг, Кўнгул вайронасини айла обод. 1 Эҳсон ҳақида Нодира кўп ғазалларида фикр юритган. Эҳсон нима ўзи? Эҳсон шундай нарсаки, бой, давлатманд одамлар ўз бойликларидан маълум қисмини бева-бечораларга бериб турганлар. Бу исломда фарз амаллардан ҳисобланади. Эҳсон жамиятдаги тенгсизликнинг йўқолиши учун, инсонларнинг бир-бирига ёрдам бериши учун фарз қилинган. Нодира ҳам ёрининг адолатли, карам қилувчи бўлишини истаб унга доим эҳсон қилишни эслатиб турган: Бўйлаким мумтоз эрурсен барча султонлар аро, Шод қилғил бандаларнинг кўнглини эҳсон этиб. (84-бет) Биламизки, анъанавий ўзбек ғазалчилиги ва мухаммаси воқеа-ҳодисаларни ҳикоя қилмайди. Ғазалчиликниинг жанр хусуси ятлари воқеани бутун борлигича акс эттиришга мослашган эмас. 1 Нодира. Асарлар. 2 жилдлик, Ж.1. Тошкент. 1968, 154-бет.

www.arxiv.uz Муаллиф мумтоз адабиётимизнинг лирик тури жанрларида асар яратар экан, воқеанинг ўзидан ҳам кўра ўша воқеанинг мазму ни-моҳиятига нисбатан ўз муносабатини билдиради. Воқеа аниқ бўлмаса, у ҳақдаги муаллиф мулоҳаза ва ҳукмини китобхон қандай қилиб аниқлайди ёки англайди? Муаллиф ниҳоятда ихчам ҳажм да, ишоралар билан воқеанинг мағзини маълум қилади, кейин эса унга муносабат билдиради. Ўқувчи бундан ўзига хос хулосалар чиқариб олади. Тадқиқотчи эса оддий ўқувчи кўра олмайдиган, айтиш мумкинки, “ҳарир парда” орқасида турган нарсалар, содир бўлаётган ва содир бўлиши мумкин бўлган воқеаларни ўзининг билими, тажрибаси, илмий-ҳаётий мушоҳадаси туфайли кўради. Адабиётшунос Бузникнинг қуйидаги фикрлари бизнинг мақсади мизнинг тўлалигича аён бўлишига ёрдам беради: “Адабиёт оддий иллюстирация ҳам, воқеаларнинг кўчирилган нусхаси ҳам эмаслиги аллақачонлар исботланган. У тирик мавжудотга ўхшаб бизни ўраб олган дунёнинг таассуротлари билан озиқланади, уни қайтадан ишлаб чиқариш учун дунё ташвишларини ўзиникига айлан тиради. Афтидан, шунинг учун ҳам ҳаёт воқеа-ҳодисаларини акс эттиришни адабиётнинг бош ўзига хос хусусияти деб тушунишлар мағлубиятга учрайди. Бу ерда муҳим нарса тарихий даврнинг етакчи ғоялари билан бадиий ижоднинг ички ҳамоҳанглигини кўра олишдан иборатдир”. Демак, шоира ўз даври ҳаётий воқеаларига ўзига хос муносабат билдирган. Шу муно сабатдан шоиранинг дунёқараши ва ижодий усули келиб чиқади. Яъни, одамлар ҳамма вақт бир-бирларига нисбатан ғамхўр ва меҳрибон бўлишлари керак. Савоб олишнинг энг яхши йўли эса муҳтож ва ночор одамларга ғамхўрлик қилишдир. Масалан, шоира Умархон ҳукмронлиги даврида вилоятнинг жаннат боғи сингари обод ва фаровон, гўзал ва осойишта эканлигини айтиш билан хоннинг ўзини мана шундай ҳолатни келтириб чиқаришга даъват этмоқда. Шу боисдан, шоира тасдир

www.arxiv.uz санъатини қўллаб, “вилоят” сўзини ҳар икки мисрада фаровонлик ва ободончиликка боғлаб келтира ди. Кўриниб турибдики, шоира Нодиранинг яшашдан мақсади, ҳаётининг мазмуни яратган асарларининг ғояларида яққол кўриниб туради. Нодира асарларида савоб иш қилишга ундаш, инсонпарвар бўлиш ҳақидаги ғоялар инсоният учун абадий ғоялардир. Бундай ғоялар ҳар бир даврнинг ақли зукко кишиларига кўпгина умуинсоний қадриятларни эслатиб туради. Жумладан, шоира қарашлари ва интилишлари, мақсадлари билан мамлакатимиз Президентининг мақсадлари муштарак эканлиги 2006 йилнинг «Ҳомийлар ва тиббиёт ходимлари йили» деб аталишида ҳам кўриниб туради Ҳамма асрларда ҳам фуқаро одил ва оқил ҳукмдор бўлишини истаган, шуни худодан тилаган, ҳокимият тепасига келган ҳукм дорга зафар ва соғлик тилаб туришган. Ҳамма ҳам бир хил даражада ҳаёт кечириши мумкин эмаслигига бугунги кунда ишонч ҳосил қилдик. Турли сабабларга кўра бечоралдикда яшаётган ларга худонинг ўзи раҳм қилиб туради, деб тушунган Ноди ра. Ана шу марҳаматнинг кўринишларидан бири улар дуосининг худога мақбул бўлиши ва бунинг эвазига давлатмандларнинг бе - чораларга эҳсонларидан иборат. Қуйидаги сатрлар фикримизнинг далилидир: Иқболу давлатини ҳақдин тилаб раият, Мақбул эрур худога бечоралар дуоси. 2 Пайғамбаримиз ҳадислари билан таниш бўлган одам мазкур байтни ўқиса, беихтиёр қуйидаги ҳадис ёдига тушади ва муқаддас Қуръон, ундан келиб чиқиб ҳадислар қанчалик буюк ин сонпарварлик асосида юзага келганлигидан ҳайратланади: “Зулмланаётган кишининг қарғишидан 2 Нодира. Асарлар.I жилд, Т., 1968,260 -бет

www.arxiv.uz сақланинглар. Зеро, унинг дуосини тўсадиган парда йўқ, агарчи кофир бўлса ҳам. 3 Шоиранинг юқоридаги мисралари ўзининг равонлиги, сўзлар - нинг бир-бирига ёпишиб, боғланиб келаётгани байт мазмунининг ғоят инсонпарварона эканлигига қўшилиб, бир бутун нафо сат бирлигини ташқил этган. Бунда, албатта, шоира қўллаган таносуб санъати (ҳақ-худо, раият— бечоралар, иқбол—дав лат)нинг ҳам роли бор. Нодиранинг бутун ижодий фаолияти силсиласида узлуксиз да вом этган ғоялардан бири муҳаббат, вафою садоқатни улуғлаш бўлса, иккинчиси —турли шаклларда ифодаланиб, бутун бир яхлитликни ҳосил қиладиган— инсонпарварликдир. Умархон тириклигида инсонпарварлик ҳамиша Нодиранинг хаёлини банд этиб турган. Турмуш ўртоғи хонни мақтаса, инсонпарварлик ёки адолат қилгани учун мақтаган; ундан салгина норози бўлса, гина қилса, инсонпарварликни салгина унутиб қўйгани учун гина қилган ва унинг ёдига тушириб қўйишни истаган. Бунинг учун энг аввало, шоҳни мақтаб, кўнглини юмшатган, худони эслатиб, яратгувчининг олдидаги қарзини ва Аллоҳнинг қаҳри ҳам меҳри ни ёдга солмоқчи бўлган: Эй яхшиларнинг шоҳи, ҳақ сенга ёр бўлгай, Давлат бўлиб зиёда, умринг ҳазор бўлгай... 4 Юқоридаги сатрлар олинган банднинг навбатдаги мисраси бизни чуқурроқ ўйлашга мажбур қилади. Аввал шу сатрни ўқий лик: Бадхоҳлар ҳамиша оламда хор бўлгай. 5 Бу сатрнинг ўзига хос ҳикматли сўзлардек жаранглаётганини сезиш қийин эмас. Яъни “бировга чоҳ қазисанг, ўзинг тушасан” деганларидек. Аммо бизнингча, шоира ушбу ўринда умумий ди дактик 3 Муҳаммад пайғамбар қиссаси. Ҳадислар. Т., “Камалак”, 1991, 53-бет 4 Нодира. Асарлар. I жилд,Т., 1968, 260-бет 5 Ўша жойда

www.arxiv.uz фикрни билдиришни ўзига мақсад қилиб олмаган. Аслида автор икки вариантдаги фикрни англатмоқчи бўлган: 1. Сенга ёмонликни кўзлаётганларга ҳам сен дарҳол ёмонлик билан жавоб қайтараман демагин. Уларнинг жазосини, албатта, худонинг ўзи беради. 2. Сен ҳеч кимга нисбатан ёмонлик қилмагин. Чорасиз, кучсиз одамлар сенга жавоб қайтара олмасликларини билиб тур санг ҳам, уларни жазолама, қийнама. Акс ҳолда худонинг ўзи бир кун сени хор қилади. Ҳаттоки душманларингга ҳам зулмни кучайтирмагин. Сўнгги жумладаги фикримизни эса навбатдаги сатр тасдиқлайди: Ҳар кимки бўлса душман, мардуди зор бўлгай. Банднинг охирги сатрида шоиранинг бутун дунёқарашидаги асосий ва етакчи ғоя ўзининг ифодасини топган : Адл айлабон карам қил, шулдир худо ризоси, 6 яъни худони рози қиламан десанг, энг аввало адолат билан иш юритгин, раҳм-шафқатли бўлгин. Демак, шоира ўзига таниш—но таниш бўлган минглаб одамларнинг тақдири, ҳаёти учун қайғур моқда. Зотан, “инсонпарварликнинг энг асосий шаклларидан би ри—инсон учун курашмоқ, уни жамият учун сақлаб қолмоқ, ниҳоят, уни жамиятга қайтариш учун курашмоқдан иборат. Тағин нима ҳам бу вазифадан юксакрокқва олижаноброқ бўлиши мум кин”. 7 Шарқда маълум ва машҳур бўлган айрим дидактик қарашлар дан, ифода услубларидан шоир бўлган Умархон бехабар бўлган деган фикрни айтиш нотўғри бўлади. Аммо инсон табиати шун дай: у кўпгина нарсаларни айрим ҳолатларда унутиб қўяди, одамга вақти-вақти билан эслатиб туриш ҳам зарур. Калби ин сонпарварлик ғоялари билан тўлган шоира шунинг учун 6 Ўша жойда 7 Мединский Г.А. Гуманистические борьбў за человека. Каранг: Гуманизм и современная литература, М., 19636 с. 334

www.arxiv.uz ҳам шоҳ Умархонга жуда катта савоб олишнинг энг қулай йўлини кўрса тиб туради. Каъбани зиёрат қилишдан ташқари, уни таъмир этиш улкан савоб бўлса, худди ўшандай даражадаги савобга хон ўз пойтахтидан чиқмасдан ҳам истаган пайтида эришиши мумкин: Гар эса Каъба таъмири муродинг, Кўнгул вайронасини айла обод. 8 Ўзбек мумтоз адабиётининг таниқли вакиллари Навоий, Хожа, Машраб ва бошқаларнинг инсон кўнглининг ҳамма нарсадан нозик ва эътиборга лойиқ эканлиги ҳақидаги нодир фикрларини ёди мизга тушириб олиб айтамизки, Нодира уларнинг мана шу ажойиб анъаналарини давом эттирар экан, фикрларнинг мағзини шунда йича такрорлагани йўқ. Балки унга янги фикр қўшди, кўнгил нинг буюклиги ва қимматлигиниинг таърифини оширди. Бу Каъба ни зиёрат қилиш сингари анъанавий фикрнинг ривожлантирилиб, уни таъмирлаш билан алмаштирилишидир. Йиллар ўтиши билан ва ҳаётий воқеа-ҳодисаларга боғлиқ ҳолда Нодиранинг Умархон ҳукмронлик фаолиятига нисбатан бўлган талаблари анча қатъийлашиб борган. Шоиранинг аксар шеърларида Умархон энг гўзал, энг баҳодир, энг шавкатли, энг саодатли ва адолатли ҳукмдор сифатида ёдга олинган. Ёдга олинган дейишмимизнинг боиси шуки, шоиранинг Умархон ҳақида ги асарларининг асосий қисми унинг вафотидан кейин яратил ган. Аммо шуни ҳам айтмоқ лозимки, Умархон тириклик пайтида Нодира ундан инсонпарварликнинг турли шаклларида фаолият кўрсатишни талаб қилган. Масалан: Бўйлаким, мумтоз эрурсан барча султонлар аро, Шод қилғил бандаларнинг кўнглини эҳсон этиб. 9 8 Нодира. Асарлар, 1-жилд, 154-бет 9 Нодира. Асарлар, 1-жилд,84-бет

www.arxiv.uz Демак, шоҳ ўзининг бахти, омади, шон-шуҳрати, ақли ва ка - золарлар билан мағрурланиб кетиб, бир нафасга ҳам халқни унутишга, худони унутишга ҳақли эмас. Чунки бандаларни шод қилиб туриш савоб ишларни амалга оширишнинг бир кўринишидир. Савобли иш қилиш эса худони унутмаганликнинг боисидир. Агар бир бечоранинг кўнглини шод қилиш Каъбани зиёрат қилиш билан тенглигини назарда тутсак, шоира подшоҳ Умархонга савоб олишнинг инсонпарарлик билан амалга ошадиган вариантларини таклиф этаётганлигини аниқ англаймиз. Инсон кўнглининг Каъбага тенглаштирилиши ҳақидаги ва унинг муқаддаслиги ҳақидаги дастлабки фикрлар Саъдий ва Жалолиддин Румийга, унинг устози ва дўсти Шамсиддин Табризийларга қарашли эди. Жумладан, Шамсиддин Табризий инсон кўнглининг эъ тиборга сазовор эканлигини қуйидагича асослайди: “ Ҳамманинг юзи Каъбага ўгирилган. Каъбани олиб қўйсанг, маълум бўладиким, инсонлар бир-бирларининг қалбига сиғинур. Бирининг қалби бошқаси учун саждагоҳ”. 10 Мазкур асарнинг қиммати ва аҳамияти ҳақида И.С.Брагинский шундай ёзган эди: ”Бу китоб Жалолиддин Румий нинг кенг кўламли ижодини, унинг жаҳон поэзиясига қўшган ҳис - сасини ўрганишда, Румий шеъриятини англаш ва ҳис этишда яхши бир дебоча бўлиб хизмат қила олади. Бу хизматига яраша ҳали етарлича оммалашмаган буюк шоир ҳақида рус тилида ёзилган биринчи китоб”. 11 10 11

O'xshashlar

Савоб иш қилишга ундаш-Нодира ижодиётининг етакчи ғояларидан бири

20-йиллар адабиётининг етакчи тамойиллари

Ихтисослашув журналист касбий маҳоратининг етакчи омили сифатида

Қингир иш – келтирар ташвиш

Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихининг баъзи масалалари ва етакчи хусусиятлари ҳақида