Saidrasul Saidazizov - Adabiyot - Referatlar

Saidrasul Saidazizov

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2054.5 KB

Ko'chirib olish

Saidrasul Saidazizov (1866-1933) Reja: 1. Saidrasul Saidazizov islohotchi-pedagog 2. Pedagog-olimlar Saidrasul Saidazizov haqida 3. Saidrasul Saidazizovnina hayoti va faoliyati 4. «Ustodi avval» - Turkiston o`lkasidagi birinchi alifbo darsligi.

Saidrasul Saidazizov islohotchi-pedagog, «usuli savtiya» metodida tuzilgan birinchi barqaror «Ustodi avval» alifbo darsligining muallifi sifatida Vatanimiz tarixiga kirgan. Bunday alifbo darsligi usmonli turklarda ancha ilgari 1868 yildayoq "Hojai avval» nomi bilan Ahmad Midhat tomonidan yaratildi, shuning uchun ham uni turklar «Birinchi muallim» deb ulug`laydilar. Akademik V. V. Bartold Saidrasul Saidazizovni «O`lkada o`quv-tarbiya ishlariga katta isloh kirita olgan» pedagog sifatida ta`riflaydi. U o`zbek, fors, arab tillarida «Aziziy» taxallusida erkin ijod qildi, ilm-ma`rifatga da`vat etuvchi she`rlar, maqolalar bilan vaqtli matbuot sahifalarida tez-tez chiqib turdi. Ammo uning hayoti va ijodi pedagog mutaxassislar tomonidan maxsus o`rganilgan emas. To`g`ri, u haqda pedagog-olim Yo`ldosh Abdullayevning «Eski maktabda xat-savod o`rgatish», professor Sharif Yusupovning «Furqat yo`llarida» kitoblarida qisman ma`lumotlar berilgan. Saidrasul Saidazizov 1866 yili Toshkentda Shayxovand Tahur daha Baland masjid mahalla (Navoiy ko`chasi, 15-tupik, 16-uy hozirda buzilib ketgan U. D.) sida tug`ildi. Uning otasi Saidazizxo`ja o`z davrining ilm-ma`rifatli kishilaridan bo`lib, o`g`lining ilm olishiga barcha sharoitni yaratib berdi. Saidrasul dastlab mahalla ibtidoiy maktabida o`qidi. 1880 yildan boshlab Toshkentdagi «Madrasai Mahmud dasturxonchi» madrasisida tahsilni davom ettirdi. U talabalik yillarida arab, fors tillarini ancha mukammal o`rgandi, she`riyat bilan shug`ullandi, dastlab mustaqil ravishda rus tilini o`rgana boshladi. Bu haqda keyinchalik bir maqlasida quyidagilarni yozgan edi: «Tahsil qilg`on zamonimda ittifoqo mening qo`limg`a rusiya alifbosi tushmak ila

goho ovqat mahalida anga nazar solib, bir muallim huzurida kasb qilmasam ham rusiya xatini o`qumoq va chiroyli bo`lmasa ham yozmoqqa qodir bo`lgan edim». Saidrasul Saidazizov talabalik davrida «Turkiston viloyatining gazeti» hamda Boqchasaroyda chiqadigan «Tarjimon» gazetalarini muntazam kuzatib bordi, ta`lim-tarbiya, o`qish-o`qitish sohasidagi yangiliklar ta`sirida bo`ldi. Madrasada o`qib yurgan kezlarida 1-rus-tuzem maktabiga o`qishga kiradi va 1896 yili madrasa bilan bir vaqtda bu maktabni ham muvaffaqiyatli tugatadi. Shundan so`ng Saidrasul Saidazizov o`zi o`qigan «Madrasai Mahmud dasturxonchi»da mudarriislik qila boshlaydi. 1898 yildagi butun Turkiston o`lkasini istiqlol sari uyqotgan Andijon qo`zg`oloni mustamlakachi ma`murlarni rus-tuzem maktablari tizimini ham birmuncha isloh qilishga, musulmon sinflarini ham bilimli, malakali pedagoglar bilan ta`minlashga majbur qildi. Shu munosabat bilan o`zbek, arab, fors tillari qatorida rus tilini ham mukammal egallagan S. Saidazizovni 1-rus-tuzem maktabi direktori S. Sichyov ishga taklif qiladi. Shunday qilib, Saidrasul Saidazizov o`zi o`qigan rus-tuzem maktabida birinchi musulmon o`qituvchisi sifatida ishni davom ettiradi. Bu haqda Saidrasul domla quyidagilarni yozadi: «1900-yilda Toshkand shahrida ruski-tuzemnoy maktabda ahli millat sabilariqa ulmi islomiya ta`limi uchun muallimlik mansabiqa mansub bo`lg`on edim. Anda bir necha yil xidmat qilib, maqbuli al-xidmat bo`lganim sababli ilmiya nozirlari (taraqqiy qildurub) Toshkand shahridaqa uchitelski seminariyag`a Turkiston dorulmuallimin madrasasida al-sinai sharqiya muallimlikg`a chaqurub intiqol qildurdilar, alhol ham xidmat qilmoqda

bo`lib, bul miyonada Rusiya dorussaltanasining sayr qilmoq xayolg`a tushsa ham zindagonidan marxus bo`lolmay, bu xayol mahfuz bo`lmoqda edi». U rus pedagoglari ta`sirida o`qitishdagi analitik-sintetik tovush metodini chuqur o`rgandi, o`z pedagogik faoliyatiga tatbiq etdi. Saidrasul pedagogika sohasida ancha kuchli tabiiy qobiliyatga ega edi. Uning uyida turk, tatar, rus, ozarbayjon, arab tillarida nashr qilingan o`nlab darslik- alifbolar mavjud edi. Rus-tuzem maktablari ochilganiga 14-15 yil bo`lganiga qaramay, ta`lim-tarbiya ishlarida, o`quv dasturlarida biror ijobiy o`zgarish amalga oshirilmagan, mahalliy sinflar o`quvchilari uchun o`zbek tilida hatto alifbo darsligi ham yo`q edi. O`z kasbini durustroq biladigan muallimlar ko`proq tatarcha alifbodan foydalanar edilar. O`quv jarayonini nazorat qilishni kuchaytirish maqsadida general-gubernator S. M. Duxovskiyning ko`rsatmasiga muvofiq Sirdaryo oblast xalq makatablari direktori S. M. Gramenitskiy dastlab Toshkent shahar 4-rus- tuzem maktabi o`zbek sinfi o`qituvchisi Karim qori Ko`chakboyevga tovush metodi asosida alifbo darsligi tuzishni topshiradi, ammo uning tuzgan darsligi tovush metodi talablariga to`la javob bermaydi. S. Gramenitskiy bu vazifani 1-rus-tuzem maktabi o`qituvchisi Saidrasul Saidazizovga topshiradi. Uning shu munosabat bilan yozilgan, «Ustodi avval» deb nomlanuvchi alifbo darsligi Turkiston o`lkasiga endi kirib kelayotgan «usuli savtiya»ga tovush usuliga muvofiq kelar, bu o`qitish metodini ancha chuqur o`rganganligi ko`zga yaqqol tashlanib turar edi. Saidrasul Saidazizov bu alifboni yaratgunga qadar Ahmad Mudhatning «Hojai avval» («Birinchi muallim»), Ismoilbek Gaspralining 1884 yilda bosmadan chiqqan va 27 qatla nashr qilingan «Xo`jai sibyon» («Bolalar

muallimi») alifbo-darsliklaridan xabardor, ularni o`rganib chiqqan edi, bu hol uning alifbosining hatto nomlanishida ham ko`zga tashlanadi. Darslik qo`lyozmasi bilan tanishib chiqqan Duxovskiyga, birinchi navbatda, undagi rus adabiyotidan qilingan tarjimalar ma`qul bo`ldi. Darslik Toshkentda faoliyat ko`rsatayotgan rus-tuzem maktablari mudirlari, pedagoglari muhokamasidan ancha muvaffaqiyat bilan o`tdi. Bu haqda S. Gramenitskiy 1902 yil 4 iyunda Turkistion o`lkasi maktablar Bosh inspektori Kerenskiyga ma`lum qiladi: «Toshkent rus- tuzem maktablari mudirlari va mahalliy o`qituvchilar baholarida S. Saidazizovning alifbo darsligi mutlaqo tovush metodi asosida yaxshi tuzilganligi ta`kidlanadi. Darslikda bolalar tushunib o`qishlari uchun matnlar ham berilgan», deb yozadi va asarini nashrdan chiqarishga ruxsat so`raydi.Ushbu «Ustodi avval» alifbo darsligi 1902 yil sentabr arafasida 3000 nusxada bosib chiqarildi va rus-tuzem maktablariga tarqatildi. Hoji Muin Shukrullayev «O`zbekcha alifbolar tarixi» maqolasida ta`kidlaganidek: «Turkistonda boshlab chiqqan o`zbekcha Toshkantlik Saidrasulxo`janing 1900 nchi yilda yozib bosdirg`on «Ustodi avval» ismli risolasidur. Bu alifbo ruski-tuzemni maktablar uchun tuzilgan bo`lsa ham, ba`zi muallimlar kitob yo`qlig`idan shuni vaqtincha o`z maktablariga kiritdilar». Alifbo muallifi arab yozuvining murakkabligini, unda harflarning so`z boshida, o`rtasida va oxirida turli shakllarga ega bo`lishini ko`zda tutgan holda o`qitishni hamma o`rinlarda bir xilda yoziladigan, o`zidan keyingi harflarga qo`shilmaydigan munfasil harflardan boshlaydi. Bu hol murg`ak bolalarda o`quv va yozuv ko`nikmalarini hosil qilishda muhim

ahamiyatga ega bo`lgan. Undan keyin yozuvdagi shakllari bir-biriga yaqin bo`lgan va o`zidan oldingi hamda keyingi harflarga qo`shiladigan harflarni tartib bilan o`rgatishga o`tadi. Harflar to`liq o`tib bo`linganidan keyin harakatlar, ularning vazifalari, qo`llanish o`rinlari o`rgatiladi, o`quvchilar bir xilda tushunadigan so`zlar bilan izohlanadi. Masalan, Saidrasul domla «Tashdid» alomatiga shunday ta`rif beradi va izohlaydi: «Tashdid amali har qaysi harfning ustida kelsa, ul harfni ikki martaba aytib o`qilur». Alifbo-darslikdagi ifodali o`qish uchun tavsiya etilgan matnlarning katta qismini muallifning o`zi yaratgan hikoyalar hamda xalq og`zaki va o`zbek mumtoz adabiyotidan olingan axloqiy-ta`limiy matnlar tashkil etadi. Muallif hikoyalaridagi bolalarbop jihati shundaki, ularda ikki xil fe`l-atvor: ezgulik va qabohat, yaxshilik va yomonlik bir-biriga qarama- qarshi qo`yiladi; yaxshilik va ezgulik ulug`lanadi, yomonlik va qabohat qoralanadi. Shu jihatdan «Zuluk birla Ilon» masali e`tiborga loyiq. Bir kuni Ilon Zulukka do`stlik izhor qilib, dil zorini bayon qiladi: Manga taajjub ko`runur ikki ish, Ko`rsa mani xalq qochar har qayon. Sanga ajab rahmu muruvvat qilib, Bergaylar alar o`z tanidin toza qon. Zuluk insonlarni darddan forig` qilish uchun hatto o`z jonini ham fido qilishi, ilon insonlarga zahrin sochib, ularga azob-uqubat berishini badiiy shakllarda ifodalaydi va masal oxirida o`quvchilarni ezgulikka chaqiruvchi qissadan hissa bilan yakunlaydi: Xalq so`zidur mani doru demak,

To shu muloyimsanu zahring nihon. Anda ilon sharm qilib fe`lidin, Muztarib o`ldi, biling, ahli jahon. Bilsa bo`lur bul so`zi ma`nosidin, Har kima xush fe`l kerak har qachon. Alifbo-darslik bilan chuqur tanishish shuni ko`rsatadiki, muallif darslik yaratish jarayonida pedagogika va uning ajralmas qismi metodika talablariga izchil amal qilgan: mavzular, hikoyalarda qo`llangan gaplar soddadan murakkabga rivojlanib boradi. Darslikning alifbo qismida ko`proq sodda yig`iq gaplar ifoda usulini tashkil etsa, keyingi ifodali o`qish qismida sodda yoyiq, ba`zan qo`shma gaplar qo`llanadi. Bu uslub o`quvchilar nutqini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. S. Saidazizov o`quvchilar og`zaki nutqini o`stirishda suhbat metodiga, shu bilan birga, nutqni chiroyli, ta`sirchan qiluvchi xalq hikmatlari, maqol va iboralar qo`llashga katta ahamiyat beradi: asarda 50 dan ortiq xalq maqollari, iboralari keltirilgan. Alifbo-darslikning yana bir o`ziga xos fazilati shundaki, undagi kichik hajmdagi hikoyalarda fors va o`zbek axloqiy-ta`limiy, didaktik adabiyotining go`zal namunalari, Shayx Sa`diyning «Guliston» va «Bo`ston», Alisher Navoiyning «Mahbubul qulub», Xojaning «Gulzor», «Miftohil adl» («Adolat kaliti») kabi asarlarining ta`sirini sezish mumkin. Darslikning keyingi nashrlari davomida alifbo qismi deyarli o`zgartirilmagan bo`lsa-da, alifbodan keyin o`qish uchun tavsiya qilingan

matnlar o`zgartirib, yangilanib borilgan. Ayniqsa, rus tiladan qilingan «Bo`ri birla laylak», «Tulki birla echki», «Tulki birla xo`roz», «Pashsha birla ari», «Ayiq birla qishloqi», «Bo`ri birla echki», «Qurbaqa birla ho`kiz» kabi tarjimalar olib tashlanib, mustaqil, original asarlar bilan to`ldirilgan. So`nggi nashrlargacha rus adabiyotidan qilingan tarjimalardan faqat kichik hajmdagi besh asar: «Qishloqi birla bolasi», «Yolg`onchi cho`pon», «Vatani rus», «Bola va otasi», «Tulki birla uzum» davom etgan. Bunday o`zgartirishlarga juz`iy masala sifatida qaramaslika kerak, bu milliy darslik yaratishdagi dastlabki qadam edi. E`tibor bering: sho`rolar davrida o`zbek maktablari uchun tuzilgan «O`qish kitobi», «Vatan adabiyoti» darsliklarining 50-60 foizigacha rus adabiyotidan tarjimalar bilan to`ldirilar edi. Darhaqiqat, akademik Ibrohim Mo`minovning ushbu «XX asr boshlarida «Ustodi avval» kaitobining nashr etilishi O`zbekiston madaniyati tarixida yangi bir voqea bo`ldi va o`sha davrda O`rta Osiyo xalqlari ma`naviy hayotini rivojlantirishda progressiv qadam bo`ldi», so`zlari zaminida katta haqiqat yotar edi. «Ustodi avval» alifbosining dastlabki nashrlariyoq o`lka bo`ylab keng tarqaldi: yangi ochilayotgan «usuli jadid», hatto «usuli qadim» maktablariga ham kirib bordi, juda kam nusxada chop etilgani uchun uni to`laligicha ko`chirib oluvchilar ham ko`paydi. Bir so`z bilan aytganda, «Ustodi avval» pedagogikamizda buyuk o`zgarish yasadi. Dasrlik nashr qilingan yillar «Turkiston viloyatining gazeti» sahifalarini varaqlar ekansiz, ushbu asarga munosabat bildiruvchi maqolalarga ko`zingiz tushadi. Chimkentlik maktabdor Umarjon Abdug`affor o`g`li so`zlariga e`tibor bering: «Ushbu «Ustodi avval»ni

o`qig`on yosh shogirdlar eski tartib birlan o`qishni(ng) azob va mashaqqatlaridan qutulib, tez fursatda muddaolarig`a va maqsadlariqa, ya`ni qora xatni o`qumoq va yozmoq davlatig`a osonliq birlan yetib, oz vaqtda bul Turkiston muzofotida turg`uvchi fuqarolarni(ng) aksarlari yozadurg`on va qora xatni o`qiydurg`on bo`lib qolsalar ajab emas, deb umid qilamiz». Saidrasul Saidazizovning bunday maorifparvarlik faoliyati silliq kechgan emas, uning rus maktablarida dars berishi, ta`lim-tarbiya sohasidagi yangiliklarni mahalliy makatablarga tatbiq qilishi mutaassiblar, «usuli qadim» tarafdorlari qarshiligiga uchradi, uni «nasora mahzum» (kofir mahsum) deb e`lon qildilar. Bunday dashnomlar faqat Saidrasul domlagagina qaratilgan emas edi. Ammo mutafakkir o`zi tanlagan yo`ldan chekinmadi, aksincha, sobitqadamlik bilan o`z faoliyatini davom ettirdi. Saidrasul Saidazizovning «Turkiston viloyatining gazeti» (1910 yil, 72-,78-, 79-,83-,86- hamda 1911 yil 5-,10-sonlar) sahifalarida «Obrazovatelnaya poyezdka uchyonogo tuzemsa v Moskvu i Peterburg v 1910 g». («Mahalliy olimning 1910 yilda Moskva hamda Peterburgga qilgan ma`rifiy safari») sarlavhali turkum maqolalari e`lon qilingan. Maqolada yozishicha, S. Saidazizov bilan yaqin hamkorlikda bo`lgan harbiy xizmatchi va sharqshunos Blyumer (ismi-sharifi ko`rsatilmagan U. D.) uni Moskva hamda Peterburgga taklif qiladi. U 1910 yil 5 iyulda safarga chiqqan: Blyumer unga safar davomida hamma sharoitni yaratib bergan, dastlab 3 kun Ryazan shahrida, 12 kun Moskvada va bir oy davomida poytaxt Peterburgda bo`ladi. U poytaxtning e`tiborga loyiq maskanlarida,

muzeylarida bo`ladi, hatto Fon Kaufman 1868 yilda Samarqanddan olib, Rossiya podshohiga taqdim qilgan muqaddas «Mushafi Usmoniy»ni o`qish, ko`ziga surtish sharafiga muyassar bo`ladi, uni qaydarajada ehtiyotkorlik bilan saqlayotganliklarini ko`rib, hayratga tushadi. Ammo safar ta`til vaqtiga to`g`ri kelgani uchun Moskva va Peterburg o`quv muassasalarining faoliyati bilan yaqindan tanisha olmaganidan afsuslanadi: «Ba`zi bir oshnolar Maskov shahrida katta madrasalarni ko`rgaysiz va ondag`i tartib va taomillarni bilg`aysizkim, siz uchun alarni bilmoq foydali va manfaatlik bo`lsa kerak, deganlariqa qarab, ba`zi katta madrasalarni ko`rmoq uchun bordim. Ta`til sababli alarda hech kim bo`lmay, hammasi berk ekanlarini, hech kim bo`lmag`on vaqtda ko`rmoq o`zimg`a ma`qul bo`lmag`on uchun ko`b mayl qilmay, andek afsus qilg`on edimki, andagilarni tahsilin ko`rolmadim va anda tahsil qiladurg`onlar qayu ilmlarni qayu darajada bo`lishi ma`lum o`lmadi, deb.» Shunday bo`lsa-da, u Moskva, Peterburg oliy maktablarini tamomlagan kishilar bilan suhbatlashdi, ular orqali Rossiya oliy o`quv yurtlari faoliyati bilan tanishishga harakat qildi: «Ammo otash aroba bilan safar qilg`on vaqtimda yo`lda bir vagonda bir odam birla rafiq bo`lib tanishdim. Ko`rdimki, ul odam Moskvadag`i Lazarevskiy instituti (Lazarev nomli sharq instituti U. D.)da xatm qilg`on va ul madrasaning yaxshi xatm qilg`onlarg`a beriladurgon nishonin taqqan zohiro bir oriyontalist, ya`ni al-sina sharqiya olimlaridan ekan.» Saidrasul Saidazizov 1910 yildan e`tiboran Toshkentdagi ¤qituvchilari seminariyasiga sharq tillari o`qituvchisi etib tayinlanadi. Uning seminariyadagi faoliyati uzoq davom etdi. Bu haqda professor Sh.

Yusupov mutafakkirning 1907 yilda tug`ilgan qizi, mashhur tabobat olimi, professor Tursunxo`ja Najmiddinov rafiqasi marhuma Oyposhsha ayaning e`tiborli so`zlarini keltiradi: «Otam barvasta gavdali, paxtadek oppoq, ozoda odam edilar. Sobir Abdullaning «Mavlono Muqimiy» kitobida tasivrlangan hujramizda kechalari to xo`roz qichqirguncha mutolaa qilardilar. Inqilobdan avval o`ninchi yillarda kunora ot minib, yangi shaharga chiqar va Turkiston o`qituvchilar seminariyasida dars berib qaytar edilar. Furqat va Muqimiy mehmon bo`lgan tashqari hovlimizdagi mehmonxona-hujramizga Peterburg va Moskvadan taniqli rus olimlari ko`p marta kelishgan. Sovet davrida ham otam ilm-ma`rifat yo`lida xizmat qildilar, yigirmanchi yillar o`rtalarigacha maktablarda dars berdilar, hayotlarining oxirgi yillarida Respublika davlat arxivida xizmat qildilar.» Saidrasul Saidazizov sho`rolar davrida ham o`qituvchilik faoliyatini tark etmadi, uzoq vaqt Turkiston Sharqshunoslik institutida arab va fors tillaridan dars berdi. XX asr boshlarida hamda sho`rolar davrida yaratilgan «Alifbo» darsliklarida bevosita «Ustodi avval»nnig kuchli ta`sirini kuzatish mumkin. Uning oktabr to`ntarishigacha 17 marta nashr qilingan «Ustodi avval» alifbo darsligi XX asr tongida millat uchun islohot ramzi bo`lib qoldi. Saidrasul Saidazizov 1933 yil 3 fevralda vafot etdi.

O'xshashlar

Саидрасул Саидазизов

Саидрасул Саидазизов

O`zbekistonda 1917-1924 yillarda maktab va marifat

Abdulla Avloniy 28 varaq

Zokirjon Furqat hayoti va ijodi