Саидрасул Саидазизов

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87.5 KB

Ko'chirib olish

Саидрасул Саидазизов (1866-1933) Режа: 1. Saidrasul Saidazizov islohotchi-pedagog 2. Pedagog-olimlar Saidrasul Saidazizov haqida 3. Saidrasul Saidazizovnina hayoti va faoliyati 4. «Ustodi avval» - Turkiston o`lkasidagi birinchi alifbo darsligi.

Саидрасул Саидазизов ислоҳотчи-педагог, «усули савтия» методида тузилган биринчи барқарор «Устоди аввал» алифбо дарслигининг муаллифи сифатида Ватанимиз тарихига кирган. Бундай алифбо дарслиги усмонли туркларда анча илгари 1868 йилдаёқ "Ҳожаи аввал» номи билан Аҳмад Мидҳат томонидан яратилди, шунинг учун ҳам уни турклар «Биринчи муаллим» деб улуғлайдилар. Академик В. В. Бартолд Саидрасул Саидазизовни «Ўлкада ўқув-тарбия ишларига катта ислоҳ кирита олган» педагог сифатида таърифлайди. У ўзбек, форс, араб тилларида «Азизий» тахаллусида эркин ижод қилди, илм-маърифатга даъват этувчи шеърлар, мақолалар билан вақтли матбуот саҳифаларида тез-тез чиқиб турди. Аммо унинг ҳаёти ва ижоди педагог мутахассислар томонидан махсус ўрганилган эмас. Тўғри, у ҳақда педагог-олим Йўлдош Абдуллаевнинг «Эски мактабда хат-савод ўргатиш», профессор Шариф Юсуповнинг «Фурқат йўлларида» китобларида қисман маълумотлар берилган. Саидрасул Саидазизов 1866 йили Тошкентда Шайхованд Таҳур даҳа Баланд масжид маҳалла (Навоий кўчаси, 15-тупик, 16-уй ҳозирда бузилиб кетган У. Д.) сида туғилди. Унинг отаси Саидазизхўжа ўз даврининг илм- маърифатли кишиларидан бўлиб, ўғлининг илм олишига барча шароитни яратиб берди. Саидрасул дастлаб маҳалла ибтидоий мактабида ўқиди. 1880 йилдан бошлаб Тошкентдаги «Мадрасаи Маҳмуд дастурхончи» мадрасисида таҳсилни давом эттирди. У талабалик йилларида араб, форс тилларини анча мукаммал ўрганди, шеърият билан шуғулланди, дастлаб мустақил равишда рус тилини ўргана бошлади. Бу ҳақда кейинчалик бир мақласида қуйидагиларни ёзган эди: «Таҳсил қилғон замонимда иттифоқо менинг қўлимға русия алифбоси тушмак ила гоҳо овқат маҳалида анга назар

солиб, бир муаллим ҳузурида касб қилмасам ҳам русия хатини ўқумоқ ва чиройли бўлмаса ҳам ёзмоққа қодир бўлган эдим». 1 Саидрасул Саидазизов талабалик даврида «Туркистон вилоятининг газети» ҳамда Боқчасаройда чиқадиган «Таржимон» газеталарини мунтазам кузатиб борди, таълим-тарбия, ўқиш-ўқитиш соҳасидаги янгиликлар таъсирида бўлди. Мадрасада ўқиб юрган кезларида 1-рус-тузем мактабига ўқишга киради ва 1896 йили мадраса билан бир вақтда бу мактабни ҳам муваффақиятли тугатади. Шундан сўнг Саидрасул Саидазизов ўзи ўқиган «Мадрасаи Маҳмуд дастурхончи»да мударриислик қила бошлайди. 1898 йилдаги бутун Туркистон ўлкасини истиқлол сари уйқотган Андижон қўзғолони мустамлакачи маъмурларни рус-тузем мактаблари тизимини ҳам бирмунча ислоҳ қилишга, мусулмон синфларини ҳам билимли, малакали педагоглар билан таъминлашга мажбур қилди. Шу муносабат билан ўзбек, араб, форс тиллари қаторида рус тилини ҳам мукаммал эгаллаган С. Саидазизовни 1-рус-тузем мактаби директори С. Сичёв ишга таклиф қилади. Шундай қилиб, Саидрасул Саидазизов ўзи ўқиган рус-тузем мактабида биринчи мусулмон ўқитувчиси сифатида ишни давом эттиради. Бу ҳақда Саидрасул домла қуйидагиларни ёзади: «1900- йилда Тошканд шаҳрида руски-туземной мактабда аҳли миллат сабилариқа улми исломия таълими учун муаллимлик мансабиқа мансуб бўлғон эдим. Анда бир неча йил хидмат қилиб, мақбули ал-хидмат бўлганим сабабли илмия нозирлари (тараққий қилдуруб) Тошканд шаҳридақа учителски семинарияға Туркистон дорулмуаллимин мадрасасида ал-синаи шарқия 1 Туркистон вилоятининг газети, 1910 йил, 72-сон.

муаллимликға чақуруб интиқол қилдурдилар, алҳол ҳам хидмат қилмоқда бўлиб, бул миёнада Русия доруссалтанасининг сайр қилмоқ хаёлға тушса ҳам зиндагонидан мархус бўлолмай, бу хаёл маҳфуз бўлмоқда эди». У рус педагоглари таъсирида ўқитишдаги аналитик-синтетик товуш методини чуқур ўрганди, ўз педагогик фаолиятига татбиқ этди. Саидрасул педагогика соҳасида анча кучли табиий қобилиятга эга эди. Унинг уйида турк, татар, рус, озарбайжон, араб тилларида нашр қилинган ўнлаб дарслик- алифболар мавжуд эди. Рус-тузем мактаблари очилганига 14-15 йил бўлганига қарамай, таълим-тарбия ишларида, ўқув дастурларида бирор ижобий ўзгариш амалга оширилмаган, маҳаллий синфлар ўқувчилари учун ўзбек тилида ҳатто алифбо дарслиги ҳам йўқ эди. Ўз касбини дурустроқ биладиган муаллимлар кўпроқ татарча алифбодан фойдаланар эдилар. Ўқув жараёнини назорат қилишни кучайтириш мақсадида генерал-губернатор С. М. Духовскийнинг кўрсатмасига мувофиқ Сирдарё област халқ макатаблари директори С. М. Граменицкий дастлаб Тошкент шаҳар 4-рус- тузем мактаби ўзбек синфи ўқитувчиси Карим қори Кўчакбоевга товуш методи асосида алифбо дарслиги тузишни топширади, аммо унинг тузган дарслиги товуш методи талабларига тўла жавоб бермайди. С. Граменицкий бу вазифани 1-рус-тузем мактаби ўқитувчиси Саидрасул Саидазизовга топширади. Унинг шу муносабат билан ёзилган, «Устоди аввал» деб номланувчи алифбо дарслиги Туркистон ўлкасига энди кириб келаётган «усули савтия»га товуш усулига мувофиқ келар, бу ўқитиш методини анча чуқур ўрганганлиги кўзга яққол ташланиб турар эди. Саидрасул Саидазизов бу алифбони яратгунга қадар Аҳмад Мудҳатнинг «Ҳожаи аввал» («Биринчи муаллим»), Исмоилбек Гаспралининг 1884 йилда босмадан чиққан ва 27 қатла нашр қилинган «Хўжаи сибён» («Болалар муаллими») алифбо-

$дарсликларидан хабардор, уларни ўрганиб чиққан эди, бу ҳол унинг алифбосининг ҳатто номланишида ҳам кўзга ташланади. Дарслик қўлёзмаси билан танишиб чиққан Духовскийга, биринчи навбатда, ундаги рус адабиётидан қилинган таржималар маъқул бўлди. Дарслик Тошкентда фаолият кўрсатаётган рус-тузем мактаблари мудирлари, педагоглари муҳокамасидан анча муваффақият билан ўтди. Бу ҳақда С. Граменицкий 1902 йил 4 июнда Туркистион ўлкаси мактаблар Бош инспектори Керенскийга маълум қилади: «Тошкент рус-тузем мактаблари мудирлари ва маҳаллий ўқитувчилар баҳоларида С. Саидазизовнинг алифбо дарслиги мутлақо товуш методи асосида яхши тузилганлиги таъкидланади. Дарсликда болалар тушуниб ўқишлари учун матнлар ҳам берилган», деб ёзади ва асарини нашрдан чиқаришга рухсат сўрайди.Ушбу «Устоди аввал» алифбо дарслиги 1902 йил сентябр арафасида 3000 нусхада босиб чиқарилди ва рус-тузем мактабларига тарқатилди. Ҳожи Муин Шукруллаев «Ўзбекча алифболар тарихи» мақоласида таъкидлаганидек: «Туркистонда бошлаб чиққан ўзбекча Тошкантлик Саидрасулхўжанинг 1900 нчи йилда ёзиб босдирғон «Устоди аввал» исмли рисоласидур. Бу алифбо руски-туземни мактаблар учун тузилган бўлса ҳам, баъзи муаллимлар китоб йўқлиғидан шуни вақтинча ўз мактабларига киритдилар». 1 Алифбо муаллифи араб ёзувининг мураккаблигини, унда ҳарфларнинг сўз бошида, ўртасида ва охирида турли шаклларга эга бўлишини кўзда тутган ҳолда ўқитишни ҳамма ўринларда бир хилда ёзиладиган, ўзидан 1 «Маориф ва ґЫ қ ит\увчи» журнали, 1926 йил, 2-сон. С. Саидазизов. "Устоди аввал", 9-нашр, Тошкент, Типо-литография Ильин, 1911 йил, 20-бет$

кейинги ҳарфларга қўшилмайдиган мунфасил ҳарфлардан бошлайди. Бу ҳол мурғак болаларда ўқув ва ёзув кўникмаларини ҳосил қилишда муҳим аҳамиятга эга бўлган. Ундан кейин ёзувдаги шакллари бир-бирига яқин бўлган ва ўзидан олдинги ҳамда кейинги ҳарфларга қўшиладиган ҳарфларни тартиб билан ўргатишга ўтади. Ҳарфлар тўлиқ ўтиб бўлинганидан кейин ҳаракатлар, уларнинг вазифалари, қўлланиш ўринлари ўргатилади, ўқувчилар бир хилда тушунадиган сўзлар билан изоҳланади. Масалан, Саидрасул домла «Ташдид» аломатига шундай таъриф беради ва изоҳлайди: «Ташдид амали ҳар қайси ҳарфнинг устида келса, ул ҳарфни икки мартаба айтиб ўқилур». 1 Алифбо-дарсликдаги ифодали ўқиш учун тавсия этилган матнларнинг катта қисмини муаллифнинг ўзи яратган ҳикоялар ҳамда халқ оғзаки ва ўзбек мумтоз адабиётидан олинган ахлоқий-таълимий матнлар ташкил этади. Муаллиф ҳикояларидаги болаларбоп жиҳати шундаки, уларда икки хил феъл-атвор: эзгулик ва қабоҳат, яхшилик ва ёмонлик бир-бирига қарама-қарши қўйилади; яхшилик ва эзгулик улуғланади, ёмонлик ва қабоҳат қораланади. Шу жиҳатдан «Зулук бирла Илон» масали эътиборга лойиқ. Бир куни Илон Зулукка дўстлик изҳор қилиб, дил зорини баён қилади: Манга таажжуб кўрунур икки иш, Кўрса мани халқ қочар ҳар қаён. Санга ажаб раҳму мурувват қилиб, Бергайлар алар ўз танидин тоза қон. 1

Зулук инсонларни дарддан фориғ қилиш учун ҳатто ўз жонини ҳам фидо қилиши, илон инсонларга заҳрин сочиб, уларга азоб-уқубат беришини бадиий шаклларда ифодалайди ва масал охирида ўқувчиларни эзгуликка чақирувчи қиссадан ҳисса билан якунлайди: Халқ сўзидур мани дору демак, То шу мулойимсану заҳринг ниҳон. Анда илон шарм қилиб феълидин, Музтариб ўлди, билинг, аҳли жаҳон. Билса бўлур бул сўзи маъносидин, Ҳар кима хуш феъл керак ҳар қачон. 1 Алифбо-дарслик билан чуқур танишиш шуни кўрсатадики, муаллиф дарслик яратиш жараёнида педагогика ва унинг ажралмас қисми методика талабларига изчил амал қилган: мавзулар, ҳикояларда қўлланган гаплар соддадан мураккабга ривожланиб боради. Дарсликнинг алифбо қисмида кўпроқ содда йиғиқ гаплар ифода усулини ташкил этса, кейинги ифодали ўқиш қисмида содда ёйиқ, баъзан қўшма гаплар қўлланади. Бу услуб ўқувчилар нутқини ривожлантиришда катта аҳамиятга эга. С. Саидазизов ўқувчилар оғзаки нутқини ўстиришда суҳбат методига, шу билан бирга, нутқни чиройли, таъсирчан қилувчи халқ ҳикматлари, мақол ва иборалар қўллашга катта аҳамият беради: асарда 50 дан ортиқ халқ мақоллари, иборалари келтирилган. 1 С. Саидазизов. «Устоди аввал», 44-бет.

Алифбо-дарсликнинг яна бир ўзига хос фазилати шундаки, ундаги кичик ҳажмдаги ҳикояларда форс ва ўзбек ахлоқий-таълимий, дидактик адабиётининг гўзал намуналари, Шайх Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бўстон», Алишер Навоийнинг «Маҳбубул қулуб», Хожанинг «Гулзор», «Мифтоҳил адл» («Адолат калити») каби асарларининг таъсирини сезиш мумкин. Дарсликнинг кейинги нашрлари давомида алифбо қисми деярли ўзгартирилмаган бўлса-да, алифбодан кейин ўқиш учун тавсия қилинган матнлар ўзгартириб, янгиланиб борилган. Айниқса, рус тиладан қилинган «Бўри бирла лайлак», «Тулки бирла эчки», «Тулки бирла хўроз», «Пашша бирла ари», «Айиқ бирла қишлоқи», «Бўри бирла эчки», «Қурбақа бирла ҳўкиз» каби таржималар олиб ташланиб, мустақил, оригинал асарлар билан тўлдирилган. Сўнгги нашрларгача рус адабиётидан қилинган таржималардан фақат кичик ҳажмдаги беш асар: «Қишлоқи бирла боласи», «Ёлғончи чўпон», «Ватани рус», «Бола ва отаси», «Тулки бирла узум» давом этган. Бундай ўзгартиришларга жузъий масала сифатида қарамаслика керак, бу миллий дарслик яратишдаги дастлабки қадам эди. Эътибор беринг: шўролар даврида ўзбек мактаблари учун тузилган «Ўқиш китоби», «Ватан адабиёти» дарсликларининг 50-60 фоизигача рус адабиётидан таржималар билан тўлдирилар эди. Дарҳақиқат, академик Иброҳим Мўминовнинг ушбу «ХХ аср бошларида «Устоди аввал» каитобининг нашр этилиши Ўзбекистон маданияти тарихида янги бир воқеа бўлди ва ўша даврда Ўрта Осиё халқлари маънавий ҳаётини ривожлантиришда прогрессив қадам бўлди», 1 сўзлари заминида катта ҳақиқат ётар эди. 1 Иброгим Муминов. Из истории развития об щ ественно-философской мысли в Узбекистане. Ташкент, 1957 г.. стр. 72.

«Устоди аввал» алифбосининг дастлабки нашрлариёқ ўлка бўйлаб кенг тарқалди: янги очилаётган «усули жадид», ҳатто «усули қадим» мактабларига ҳам кириб борди, жуда кам нусхада чоп этилгани учун уни тўлалигича кўчириб олувчилар ҳам кўпайди. Бир сўз билан айтганда, «Устоди аввал» педагогикамизда буюк ўзгариш ясади. Дасрлик нашр қилинган йиллар «Туркистон вилоятининг газети» саҳифаларини варақлар экансиз, ушбу асарга муносабат билдирувчи мақолаларга кўзингиз тушади. Чимкентлик мактабдор Умаржон Абдуғаффор ўғли сўзларига эътибор беринг: «Ушбу «Устоди аввал»ни ўқиғон ёш шогирдлар эски тартиб бирлан ўқишни(нг) азоб ва машаққатларидан қутулиб, тез фурсатда муддаолариға ва мақсадлариқа, яъни қора хатни ўқумоқ ва ёзмоқ давлатиға осонлиқ бирлан етиб, оз вақтда бул Туркистон музофотида турғувчи фуқароларни(нг) аксарлари ёзадурғон ва қора хатни ўқийдурғон бўлиб қолсалар ажаб эмас, деб умид қиламиз». 1 Саидрасул Саидазизовнинг бундай маорифпарварлик фаолияти силлиқ кечган эмас, унинг рус мактабларида дарс бериши, таълим-тарбия соҳасидаги янгиликларни маҳаллий макатабларга татбиқ қилиши мутаассиблар, «усули қадим» тарафдорлари қаршилигига учради, уни «насора маҳзум» (кофир маҳсум) деб эълон қилдилар. Бундай дашномлар фақат Саидрасул домлагагина қаратилган эмас эди. Аммо мутафаккир ўзи танлаган йўлдан чекинмади, аксинча, собитқадамлик билан ўз фаолиятини давом эттирди. Саидрасул Саидазизовнинг «Туркистон вилоятининг газети» (1910 йил, 72-,78-, 79-,83-,86- ҳамда 1911 йил 5-,10-сонлар) саҳифаларида «Образовательная поездка учёного туземца в Москву и Петербург в 1910 г». 1 Туркистон вилоятининг газети, 1903 йил, 48-сон.

(«Маҳаллий олимнинг 1910 йилда Москва ҳамда Петербургга қилган маърифий сафари») сарлавҳали туркум мақолалари эълон қилинган. Мақолада ёзишича, С. Саидазизов билан яқин ҳамкорликда бўлган ҳарбий хизматчи ва шарқшунос Блюмер (исми-шарифи кўрсатилмаган У. Д.) уни Москва ҳамда Петербургга таклиф қилади. У 1910 йил 5 июлда сафарга чиққан: Блюмер унга сафар давомида ҳамма шароитни яратиб берган, дастлаб 3 кун Рязан шаҳрида, 12 кун Москвада ва бир ой давомида пойтахт Петербургда бўлади. У пойтахтнинг эътиборга лойиқ масканларида, музейларида бўлади, ҳатто Фон Кауфман 1868 йилда Самарқанддан олиб, Россия подшоҳига тақдим қилган муқаддас «Мусҳафи Усмоний»ни ўқиш, кўзига суртиш шарафига муяссар бўлади, уни қайдаражада эҳтиёткорлик билан сақлаётганликларини кўриб, ҳайратга тушади. Аммо сафар таътил вақтига тўғри келгани учун Москва ва Петербург ўқув муассасаларининг фаолияти билан яқиндан таниша олмаганидан афсусланади: «Баъзи бир ошнолар Масков шаҳрида катта мадрасаларни кўргайсиз ва ондағи тартиб ва таомилларни билғайсизким, сиз учун аларни билмоқ фойдали ва манфаатлик бўлса керак, деганлариқа қараб, баъзи катта мадрасаларни кўрмоқ учун бордим. Таътил сабабли аларда ҳеч ким бўлмай, ҳаммаси берк эканларини, ҳеч ким бўлмағон вақтда кўрмоқ ўзимға маъқул бўлмағон учун кўб майл қилмай, андек афсус қилғон эдимки, андагиларни таҳсилин кўролмадим ва анда таҳсил қиладурғонлар қаю илмларни қаю даражада бўлиши маълум ўлмади, деб.» 1 Шундай бўлса-да, у Москва, Петербург олий мактабларини тамомлаган кишилар билан суҳбатлашди, улар орқали Россия олий ўқув юртлари 1 Туркистон вилоятинниг газети, 1910 йил, 86-сон Ыша газетада.

фаолияти билан танишишга ҳаракат қилди: «Аммо оташ ароба билан сафар қилғон вақтимда йўлда бир вагонда бир одам бирла рафиқ бўлиб танишдим. Кўрдимки, ул одам Москвадағи Лазаревский институти (Лазарев номли шарқ институти У. Д.)да хатм қилғон ва ул мадрасанинг яхши хатм қилғонларға бериладургон нишонин таққан зоҳиро бир ориёнталист, яъни ал-сина шарқия олимларидан экан.» 1 Саидрасул Саидазизов 1910 йилдан эътиборан Тошкентдаги ¤қитувчилари семинариясига шарқ тиллари ўқитувчиси этиб тайинланади. Унинг семинариядаги фаолияти узоқ давом этди. Бу ҳақда профессор Ш. Юсупов мутафаккирнинг 1907 йилда туғилган қизи, машҳур табобат олими, профессор Турсунхўжа Нажмиддинов рафиқаси марҳума Ойпошша аянинг эътиборли сўзларини келтиради: «Отам барваста гавдали, пахтадек оппоқ, озода одам эдилар. Собир Абдулланинг «Мавлоно Муқимий» китобида тасиврланган ҳужрамизда кечалари то хўроз қичқиргунча мутолаа қилардилар. Инқилобдан аввал ўнинчи йилларда кунора от миниб, янги шаҳарга чиқар ва Туркистон ўқитувчилар семинариясида дарс бериб қайтар эдилар. Фурқат ва Муқимий меҳмон бўлган ташқари ҳовлимиздаги меҳмонхона-ҳужрамизга Петербург ва Москвадан таниқли рус олимлари кўп марта келишган. Совет даврида ҳам отам илм-маърифат йўлида хизмат қилдилар, йигирманчи йиллар ўрталаригача мактабларда дарс бердилар, ҳаётларининг охирги йилларида Республика давлат архивида хизмат қилдилар.» 2 Саидрасул Саидазизов шўролар даврида ҳам ўқитувчилик фаолиятини тарк этмади, узоқ вақт Туркистон Шарқшунослик институтида араб ва форс 1 2 Шариф Юсупов. Фур қ ат йылларида, Тошкент, 1984 й.. 38-39-бет.

тилларидан дарс берди. ХХ аср бошларида ҳамда шўролар даврида яратилган «Алифбо» дарсликларида бевосита «Устоди аввал»нниг кучли таъсирини кузатиш мумкин. Унинг октябр тўнтаришигача 17 марта нашр қилинган «Устоди аввал» алифбо дарслиги ХХ аср тонгида миллат учун ислоҳот рамзи бўлиб қолди. Саидрасул Саидазизов 1933 йил 3 февралда вафот этди.

O'xshashlar

Саидрасул Саидазизов

Илк мустамлакачилик даври адабий маданий ҳаёт. Манбалар ва уларнинг шархи реферат

Абдулла Авлоний ҳаёти ва ижоди

Л.Толстой ижоди ва унинг шарқ адабиётига таъсири