«Сабъаи Сайёр» ва «Садди Искандарий» анъана ва янгилик мазмун ва бадиият - Adabiyot - Referatlar

«Сабъаи Сайёр» ва «Садди Искандарий» анъана ва янгилик мазмун ва бадиият

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.7373046875 KB

Ko'chirib olish

«Сабъаи Сайёр» ва «Садди Искандарий» анъана ва янгилик мазмун ва бадиият Режа: 1. Баҳром ҳақидаги бадиий қисса тарихи 2. «Сабъаи сайёр» достонининг тузилиши (қисса ичида ҳикоялар), хусусият ва бадиияти. 3. Искандар: тарих ва бадиий тимсол; (Фирдавсий, Низомий, Хусрав, Жомий)

Алишер Навоий «Хамса» сининг тўртинчи достони «Сабъаи сайёр» (етти кезувчи-сайр қилувчи) деб аталади. Асарнинг бундай номланиши сабабини шоир шундай изоҳлайди: Лутф бу назм аро бағоятдур, Ғараз аммо етти ҳикоятдур. Чунки қойил етти мусофир эди, Ки алар сайр ишига моҳир эди, Бўлди чун бу рақам иши тайёр, Қўйдум отини «Сабъаи сайёр». (МАТ, 10-том, 409-бет) Шоир айтмоқчики, бу достонда лутф-кўпқиррали маъно ва мазмун кўпдир, аммо асосий мақсад ундаги етти ҳикоятдир. Чунки ҳикояларни айтувчилар сайру саёҳат ишига моҳир бўлган етти мусофирдир. Шунинг учун достон ёзилгач, унга «Сабъаи сайёр» - етти кезувчи, сайр қилувчи мусофир деб от қўйилди. Алишер Навоийнинг бу масалага алоҳида урғу бериши бежиз эмас. Чунки бу билан, яъни асарга ном қўйиш билан ўз достонининг шу мавзуда битилган бошқа асарлардан ҳам шакл ва мавзунинг талқини жиҳатидан фарқ қилишига ишора қилади. Дарҳақиқат, Алишер Навоий салафларидан Низомий Ганжавийнинг шу мавзуга бағишлаган асари «Ҳафт пайкар» (етти гўзал) деб аталган бўлса, Хусрав Деҳлавий уни «Ҳашт биҳишт» (Саккиз биҳишт), замондоши Ашраф Мароғавий эса «Ҳафт авранг» (етти тахт) деб номлаган эдилар. Уларда асосий диққат Баҳром қиссасига қаратилган бўлса, Алишер Навоий асосий эътиборни мусофирлар томонидан айтилган ҳикояларга қаратди («Ғараз (мақсад) аммо етти ҳикоятдур») ва Баҳром қиссасини ана шу ҳикояларнинг айтилиш воситасига айлантирди. Демак, Алишер Навоий салафларига ўхшаш (Баҳром, етти ҳикоя) асарни янгича талқин, янгича таҳлил билан яратиб, назираи беназирни (ўхшаш-ўхшамас) майдонга келтирган эди.

Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони ҳижрий 889 йилнинг жумодиюссоний ойида-мелодий 1484 йилнинг июн ойида ёзиб тугатилган: Гарчи тарихи эрди секиз юз, Сексон ўтмиш эди яна тўққуз. Ойи онинг жумоди юссоний, Панжшанба ёзилди унвони. Варақу сатрин айлабон таъйин. Байтини беш минг айладим тахмин. (МАТ, 10-том, 411-бет) Шуниси ҳам борки, достон тўрт ойда, яъни 1484 йилнинг март –июн ойлари оралиғида ёзилган бўлса-да, аммо бошқа ишлар билан банд бўлмаганда, уни тўрт ҳафта-бир ойда ёзиш ҳам мумкин эди, дейди шоир: Менга айёми гарчи ёд эмас, Лек тўрт ойдин зиёд эмас. Бўлсам ўзга умурдин эмин, Бор эди тўрт ҳафта ҳам мумкин. (МАТ, 10-том, 409-бет) 5000 байтдан иборат бўлган асарнинг шу муддат ичида яратилиши шоирнинг қайноқ булоқдек ижодий илҳоми жараёнини англаш ва тасаввур этишга имкон беради. Бу ҳол ўз-ўзича содир бўлган эмас, албатта. Чунки Алишер Навоий достонни ёзишга киришишдан олдин Баҳром қиссаси билан боғли бўлган тарихий-адабий манбаларни шунчалик синчиклаб ўргандики, бу ҳақда асар охирида «етти иқлим шоҳи-Баҳром» ни туш кўрганида, унинг тилидан шундай ёзади: Санга навбат чу етти саъй эттинг, Қиссанинг ҳарф-ҳарфиға еттинг… Сен бу ишнинг пайиға чун бординг, Эски дафтар басе кўп ахтардинг. Ложарам кўп ғаройиб ўлди аён, Ки бу афсона ичра топти баён.

(МАТ, 10-том, 393-394-бетлар). Демак, Алишер Навоий Баҳром қиссасини, хусусан ундаги етти ҳикояни шунчалик маҳорат билан яратадики, натижада, ҳатто, Баҳромшоҳ ҳам ўзи ҳақидаги бу достондан ҳайратда қолиб, шундай дейди: Бу ки тарихимиз баён қилдинг, Элга аҳволимиз аён қилдинг. Тил анинг васфидин эрур ожиз, Сеҳр худ бор, агар эмас мўъжиз (МАТ, 10-том, 393-бет) Баҳром қиссасига бағишланган бу достон ўзбек тилида, арўзнинг хафифи мусаддас (фоилотун мафоилун фаилун) баҳрида ёзилган. Шоҳ Баҳром ҳақидаги қисса тарихий асосга эга. Чунки Баҳром ибн Яздижурд-Баҳроми Гўр 1 Варахран V сосонийлар хонадонининг вакили бўлиб, 421-439 йилларда Ажамнинг подшоҳи эди. Алишер Навоий ўзининг «Тарихи мулуки Ажам» асарида ўша даврдаги тарихчилар дунёқараши асосида Баҳром бинни Яздижурд ҳақида маълумот берган (Алишер Навоий. МАТ, 20 томлик, 16-том, 234-237-бетлар). Гарчи Баҳром тарихий шахс бўлса-да, аммо у оғзаки ва ёзма адабиётда тарихий шахсликдан кўра бадиий образ-тимсол сифатида кўпроқ машҳурдир. Шунинг учун унинг «саргузаштлари» шунчалик бадиийлаштириладики, натижада тарихийлик ўрнини бадиийлик эгаллаб боради. Бу ҳолни Абулқосим Фирдавсий «Шоҳнома» сидаги Баҳром ва Озода ҳақидаги, Низомий Ганжавий «Ҳафт пайкар»идаги Баҳром ва Фитна, Хусрав Деҳлавий «Ҳашт биҳишт»идаги Баҳром ва Дилором тўғрисидаги қиссаларда ҳам кузатиш мумкин. Алишер Навоий ҳам ўз достонида ана шу бадиий тимсолга 1 1 Америкалик шарқшунос олим Ричард Фрайнинг уқтиришича, «Гўр» сўзи одатда қулон-ёввойи эшак тарзида тушунилса-да, аммо немис шарқшуноси О.Ҳансен «подшоҳ» маъносини англатадиган қадимги « gul < qula - vula » сўзи бузилиб талаффуз этиш натижасида «гўр» бўлиб қолган, яъни Баҳром gul (подшоҳ) Баҳром gur (гўр) тарзида ишлатилиб, шу билан боғли ривоятлар яратилган, деган фикрни ўртага ташлаганини ҳам эслатади. Қаралсин: Ричард Фрай. Наследие Ирана. Москва, «Наука», 1972, стр. 308, сноска.

айланган Баҳромни ўзининг ғоявий-эстетик ақидаларига мос тарзда тасвирлаб, асарини «афсона» (тарихий эмас!), «қисса» (бадиийлаштирилган талқин!) деб тавсифлайди. Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр»и тузилиш жиҳатидан ўзи ёзган «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» достонларидан фарқ қилади. Бу фарқ достоннинг қисса ичида ҳикоя ёки қолипловчи қисса ва ҳикоялар туркумининг қоришуви усулида ёзилганидан ҳам билинади. Шуни эслатиш жоизки, Низомий ва Хусрав Деҳлавий достонлари ҳам шу тариқада битилган. Аммо улардаги Баҳром ва севгилиси (Фитна, Дилором) ҳақидаги асосий қисса билан маликалар томонидан айтилган етти ҳикоятнинг ўзаро ғоявий- бадиий жиҳатидан боғланиши анча бўш бўлганидан қолипловчи қисса ва етти ҳикоя алоҳида-алоҳида бўлиб туюлади. Алишер Навоий эса ўз достонида еттинчи мусофир томонидан айтилган ҳикоятни қолипловчи қисса воқеалари (Дилором саргузашти) билан боғлайди. Натижада достон қурилишида яхлитлик майдонга келади. «Сабъаи сайёр»нинг қолипловчи қиссаси Баҳром ва Дилором саргузаштларидан иборат. Қисса Баҳром ёки Дилоромнинг туғилиш воқеалари билан эмас, балки вояга етган шоҳ Баҳромнинг ов жараёнида рассом Моний билан учрашуви, ундан Дилором тавсифини эшитиб, суратини кўриб, унга ошиқ бўлиб қолиш воқеаси билан бошланади. Бундан кўринадики, «Сабъаи сайёр»даги қолипловчи қиссанинг, яъни Баҳром ва Дилором қиссасининг бошланиши «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун»ларнинг бошланишидан фарқ қилади. Чунки уларда воқеалар Фарҳод ва Мажнуннинг туғилишидан бошланади. Демак, Алишер Навоий ҳар бир достонни ундан кузатган ғоявий- эстетик мазмун моҳиятидан келиб чиқиб асардаги воқеалар баёнининг қурилмасини белгилайли. Қайд қилинганидек, Алишер Навоий «Сабъаи сайёр» ининг қолипловчи қиссасида Баҳром ва Дилоромнинг саргузаштларидан ҳикоя қилинади.

Яздижурд ўғли Баҳром отасидан сўнг ўзининг қаҳрамонлиги-шерни енггани билан подшоҳлик тожу тахтини қўлга киритади. Мамлакатда адолат ва осойишталикни ўрнатишга интилади ва шунинг билан бирга гўр-қулон овига ҳам берилади. Шундан уни Баҳроми гўр деб аташ ҳам одат бўлиб қолади. Ов жараёнининг бирида Баҳром рассом Моний билан учрашиб, гўзал Дилором ва унинг таърифи ҳамда Моний чизган расмни кўриб, унга ошиқ бўлиб қолади. Дилоромни Хожасидан Хито мулки эвазига сотиб олиб, саройига келтиради. Дилором гўзалликда, хулқу атворда ҳамда чанг чолишда нодираи даврон бўлганидан Баҳромни ўзига мафтун этади. Натижада Баҳром мамлакатдорлик ишлари билан шуғулланишдан кўра кўпроқ айш-ишратга берилади, Дилоромнинг суҳбати, мусиқаси, санъатисиз тура олмайдиган бўлади. Ҳатто ов жараёнида ҳам бу ҳол давом этади. Ана шундай ов жараёнларидан бирида Баҳромнинг кийик овлаш-отишдаги маҳоратини Дилором «машқнинг камолоти натижаси» деб баҳо бериши маст мағрур подшоҳ Баҳромнинг ғазабини келтиради. Баҳром Дилоромни жазолайди: қўл- оёғини сочлари билан боғлаб, дашт-саҳрода ташлаб кетади. Мастлиги тарқалган Баҳром Дилоромни ёнида кўрмай, уни сўраганида, унга бўлиб ўтган воқеани баён қиладилар. Баҳром ўша дашт-саҳрога боради, аммо Дилоромни топа олмай қайтиб келади. Шундан сўнг Баҳром Дилоромни қумсаб, касал бўлиб қолади. Уни даволашга ҳаракат қилдилар, натижа бермайди. Ниҳоят етти гўзал қаср бино қилиб, унга етти маликани келтирадилар. Баҳром шанба кунидан бошлаб, ҳафтанинг ҳар куни бир қасрда бўлиб, турли ўлкалардан келган мусофирларнинг қизиқарли, шунинг билан бирга катта маърифий аҳамиятга молик ҳикояларини эшитади. Еттинчи қасрда мусофир томонидан айтилган ҳикояда Дилоромнинг дашт- саҳрода ташлаб кетилгандан кейинги саргузаштлари баён қилингач, Баҳром Дилором дарагини топиб, уни Хоразмдан олиб келтиради ва яна айшу ишрат ҳамда овга берилади. Ана шундай ов жараёнининг бирида ботлоқ ер уларнинг ҳаммасини ютади. Қолипловчи қисса ана шундай якунланади.

Баҳром ва Дилором саргузаштларидан иборат бўлган қолипловчи қиссада икки масала бадиий тарзда ҳал қилинган. Улардан бири подшоҳ- ошиқ масаласи бўлса, иккинчиси подшоҳ-ҳукмдор масаласидир. Бу масала, яъни Баҳром ким бўлиши кераклиги масаласи қиссанинг қаҳрамони Баҳромнинг ўзи томонидан ҳам муҳокама қилинган. Бу ҳақда Алишер Навоий достоннинг ўн бешинчи – «Баҳромнинг ишқ туғёнидин бехирад…» деб номланган бобида алоҳида тўхталади. Унда Баҳромнинг ўзи бу икки йўлдан бирини – ё ҳақиқий ҳукмдор – подшоҳ бўлиш ёки ҳақиқий ошиқ бўлишни танлаши лозимлигини тушинади. Шундай бўлсада, Баҳром подшоҳ- ҳукмдор бўла туриб, ошиқ бўлишни ҳам истайди. Ки: «Агар бўлса шоҳлиғ боқий, Топилур бўйла моҳваш соқий. Буки, васлини топмишам пайваст, Шоҳлиғ ўлмаса, бермас эрди даст. (МАТ, 10-том, 106-бет). Бу эса унинг ҳар иккала соҳадаги фожиасини –подшоҳликда мамлакатни харобаликка йуз тутиши, адолатсизликнинг авж олиши ошиқликда эса комиллик даражасига етмаганига боис бўлиб, бу ҳолат, икки кеманинг учини тутган ғарқ бўлади, деганларидек, Баҳромнинг ботқоқликка ботиб кетганлиги билан фожиавий ниҳоясига етади. Алишер Навоий Баҳром образини чизаётганда унинг «ишқ» сўзи – ишқдаги куйиш – ёнишлари – изтиробларини қаламга олажагига ишора қилади. Бу эса Алишер Навоийнинг асосий диққатни Баҳромни ошиқ сифатида тасвирлашга қаратганидан далолат беради. Аммо подшоҳ Баҳром Алишер Навоий тасвирламоқчи бўлган ошиқ Баҳром бўлишни эмас, балки ҳам подшоҳ-ҳукмдор ва ҳам ошиқ бўлишни ихтиёр қилади. Демак, тасвирланаётган образ шоир истагига бўйсинмайди. Бу эса ниҳоятда муҳим бир адабий ҳодиса. Шоир ҳам ўзи тасвирлаётган образнинг, бу ўринда подшоҳ Баҳромнинг қарорини (ҳам ҳукмдор подшоҳ ҳамда ошиқ бўлишни) ўзгартира олмаганидан изтиробда қолиб, уни тўғри йўлга бошлаш, яъни ё ҳукмдор-подшоҳ бўлиш ёки ошиқ

бўлишликни танлаши зарурлигини уқтириш йўлларини қидиради ва ўзининг мақсадини биринчи мусофир томонидан Баҳромга айтган ҳикояда ифода этади. Мазкур ҳикояда Алишер Навоий Сарандеб шаҳзодаси Фаррух билан севгилиси Гулчеҳра ўртасидаги муносабатларни бошқача ҳал қилади, яъни шаҳзода Фаррух севгилисининг тарихини билгач, уни ўз «синглиси» деб эълон қилади ва шундан сўнг Сарандебнинг одил подшоҳси бўлади. Демак, Фаррух ошиқликдан воз кечгандан сўнг адолатли подшоҳга айланади ва бахт-саодатга эришади. Бу ҳикояни эшитган Баҳром эса ўзининг ҳам ҳукмдор-подшоҳ ва ҳам ошиқ бўлиш қарорини ўзгартирмайди. Натижада ўз қилмишларининг фожиали якуни томон қадам ташлайверади. Оқибатда Баҳромнинг тақдири ниҳоятда аянчли тарзда якунланади. Алишер Навоий ўзи тасвирлаётган образ тақдирининг бундай бўлишини истарми-ди? Бу саволга Алишер Навоий бундай бўлишини истамас эди, унинг олдини олиш учун шоирлигининг барча имкониятларини ишга солган эди, деб жавоб бериш мумкин. Аммо тасвирланаётган Баҳромда жоҳ, мансаб, шоҳлик ғурури ошиқликдан устун бўлганлигидан шоирнинг панд-насиҳатларига қулоқ солмади ва оқибатда фожиага учрайди. Бунда қизиқ бир ҳол ҳам кузатилади: Алишер Навоий замонасида шоҳ-«зиллиллоҳи фил-арзи» -«Аллоҳнинг ердаги сояси» тарзида улуғланиб, ҳурмат-эҳтиром қилинарди. Ана шундай руҳда тарбияланган Алишер Навоий ҳам шоҳ райъига қарши бора олмасди, аммо уни хатарли йўл ва фаолиятдан огоҳлантириш ва сақланишга даъват-насиҳатларини ниҳоятда эҳтиёткорлик билан баён этарди. Бу ҳол, хусусан Баҳром образини тасвирлашда ёрқинроқ кўзга ташланади. Шундай қилиб, достондаги қолипловчи қиссанинг бош қаҳрамони Баҳром мураккаб тимсоллардан бўлиб, Дилором чангининг ҳам фожиали тақдирига сабабчи бўлди. Шоир томонидан жуда катта самимият ва маҳорат билан тасвирланган ҳунарманд ва оқила Дилором мағрур шоҳ Баҳром инжиқликларига дуч келди, аммо уни тарк этмади, аксинча, унинг фожиали тақдирини баҳам кўрди.

Достондаги қолипловчи қисса воқеалари баёнида мусофирлар тилидан айтилган етти ҳикоя мазмуни, ғояси, бадиияти ва қизиқарлилиги билан алоҳида ажралиб туради. Улардаги воқеалар Сарандеб (Ҳиндистон жанубидаги ҳозирги Шри Ланка) дан тортиб, Миср, Рум, Ҳиндистон, Хоразм, Шаҳрисабзгача бўлган катта жуғрофий ҳудудда содир бўлади. Худди ана шу ҳикоялардан иккинчи мусофир тилидан баён қилинган воқеалар тасвирида Алишер Навоий муҳандисликнинг мукаммал мужассамаси бўлган ўзи юрар тахт, ўзи ҳаракат қилувчи зиналарни акс эттиради. Энг муҳими шундаки, барча ҳикоялар эзгулик ва олижанобликнинг тантанаси билан ниҳоясига етади; севишганлар мурод-мақсадларига эришадилар, адолат ғолиб келади, ёвузлик ва адолатсизлик енгилади. Ҳикояларда романтик тасвир усули (тахайюл) етакчи ўринни эгаллайди. Ҳикоялардаги Фаррух, Ахий, Гулчеҳра (1-ҳикоя), Зайд Заҳҳоб (2- ҳикоя), Саъд, Гулрух (3-ҳикоя) Масъуд (4-ҳикоя), Меҳр, Суҳайл (5-ҳикоя), Муқбил (6-ҳикоя) каби қаҳрамонларнинг сурат ва сийрати, фаолият ва саргузаштлари шу даражада мароқли ва жозибалики, уларни ўқиган киши Алишер Навоийнинг шеърий ҳикоя ёзишдаги улкан маҳоратидангина ҳайратда қолмай, балки умумбашарий аҳамиятга молик ниҳоятда муҳим масалаларни фалсафий ва ахлоқий йўналишда қаламга олганининг гувоҳи ҳам бўлади. Улар инсонни комилликка даъват этгувчилардир. Шунинг учун ҳам Алишер Навоий «Сабъаи сайёр» достонини ёзишдан асосий мақсад-етти ҳикоятни ёзишдан иборатдир, деб айтгани бежиз эмас эди: Лутф бу назм аро бағоятдур, Ғараз аммо етти ҳикоятдур. Шундай қилиб, «Сабъаи сайёр» ўзининг қолипловчи қиссаси ва гўзал етти ҳикояси билан «Хамса»-дан ўрин олган ўзига хос ва Алишер Навоий маҳоратига мос достонлардандир. «Садди Искандарий». Мазкур асар «Хамса»нинг бешинчи-якунловчи достони бўлиб, у 1484 йилнинг иккинчи ярмида (тахминан сентябр-октябр ойларида) ёзиб тугатилган. Бу ҳолни Алишер Навоийнинг шахсий

котибларидан бири бўлмиш Абдулжамилнинг яхлит «Хамса»ни 1484йилда кўчирган ва ҳозирда Ўз РФА Беруний номидаги Шарқшунослик институтига сақланаётган нусхаси ҳам тасдиқлайди. Бунга илова тарзида шуни ҳам эслатиш жоизки, Абдураҳмон Жомий ўзининг «Оинаи Искандарий» достонини 1484 йилнинг 28 декабрида ёзиб тугатган эди. Айни ана шу достондан Алишер Навоий «Хамса»сига Абдураҳмон Жомий томонидан берилган юксак баҳо (Ба турки забон нақше омад ажаб, Ки жоду дамонро бувад муҳри лаб) ўрин олган. Демак, «Саддий Искандарий» достони 1484 йилнинг иккинчи ярмида ёзиб тугатилган ва «Хамса» тўлиқ ҳолатда Абдураҳмон Жомий назаридан ўтиб, юксак баҳога сазовор бўлган. Бу масала Алишер Навоий томонидан «Садди Искандарий» достони охирида илова қилинган бобда ҳам алоҳида баён этилган. Чунки у яхлит «Хамса»ни Абдураҳмон Жомий назаридан ўтказгандан сўнг битилгандир. (89-боб) «Садди Искандарий»достони «Хамса»ни якунловчи бўлганидан «Хамса»га кирувчи достонларнинг қурилиш ва мазмун – ғоя жиҳатидан бўлган хусусиятларини ўзида мужассам этади, яъни унда ҳам назарий- ахлоқий достон («Ҳайрат ул-аброр») ҳамда сужетли достонларнинг («Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун», «Сабъаи сайёр») тузилма хусусиятларининг қоришуви – бирлашуви кўзга ташланади. Шунинг учун ҳар боб тўртта қисмдан иборат: Искандар фаолияти (қисқа) , маълум бир масала ( мас., адолат, авф…) ҳақидаги назарий мулоҳаза , уни тасдиқловчи ҳикоя ёки масал ва Арастунинг бу масалага оид мулоҳазалари. Бунинг натижасида Алишер Навоий «Садди Искандарий»да шу мавзуда асар ёзган Низомий, Хусрав Деҳлавийлар ҳамда Абдураҳмон Жомий қўллаган баён услублари анъаналарини янгича тарзда давом эттириб, ўзига хос достонни майдонга келтиради. Бу ҳақда Алишер Навоийнинг ўзи шундай ёзади: Скандар жаҳондори кишварситон, Ишидин чу назм ўлса ҳар достон. Сўзидин доғи яхши тақриб ила,

Ҳамул достон зайлида зеб ила. Сурай ҳикматосо мақолотини, Сўз ичра ажойиб хаёлотини. Бериб достон зеби элга фиреб, Сўзидин фиреб ўлғай ортуқси зеб. Ки фарзоналар деб кўп афсона ҳам, Сўзин назм этибдур бу фарзона ҳам. Қадам урсам ушбу ики йўлға мен, Неким борча дебдур, демиш бўлғамен. (МАТ, 20 томлик, 11-том, 62-бет). «Садди Искандарий» достонининг асосий мазмун-ғоясини адолат, одил подшоҳ ва инсоннинг комилликка эришуви билан боғли бўлган масалалар ташкил этади. Маълумки, Искандар – македониялик Александрнинг Шарқдаги номи бўлиб, аслида у эрамиздан олдинги IV асрда яшаган машҳур саркарда ва жаҳондордир. Аммо Шарқда Искандар ўз тарихий «қолипини»гина сақлаб қолиб, адиб ва шоирлар асарларида бадиият қонуниятлари ҳамда ёзувчи адабий-эстетик ниятлари асосида яратилган бадиий образдир. Бу бадиий образ-Искандар қайси даврда яратилган бўлса, ана шу давр талаб ва эҳтиёжлари асосида ўзига хос тарзда яратилади. Натижада Фирдавсий ҳам, Низомий ҳам, Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомий ҳам ўзлари истаган Искандар бадиий образини чиздилар. Алишер Навоий ҳам ана шу услубни давом эттирди. Шунинг натижасида Алишер Навоий Искандарни XV асрда яшаб ижод этган шоир нуқтаи назаридан қаламга олди ва талқин этди. Алишер Навоий учун Искандар қиссаси бир баҳонаю, аслида достонда улуғ мутафаккир шоирнинг ижтимоий ва маънавий ҳаёт ҳақидаги ижтимоий, маърифий ва ахлоқий қарашлари бадиий образлар баъзан мақолот-ҳикматлар, масал ва ҳикоялар воситасида ифода этилган. Достонда тасвирланган воқеалар ва уларнинг талқини билан танишиш шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоий Икандарни тасвирлашда ҳам ниҳоятда мураккаб бир

услубни қўллаган. Бу ўзига хослик шундан иборатки, зоҳиран қараганда Искандар одил подшоҳ сифатида талқин этилади, аммо тасвир ва талқинлар ботинига назар ташлаганда ўзи тасвирлаётган Искандарнинг барча хатти- ҳаракатидан ҳам шоирнинг қониқиш ҳосил қилмаганини сезиш мумкин. Бу ҳол, хусусан, бобларнинг соқий ва муғаннийга бағишланган қисмларида кўзга ташланади. Чунки уларда гўё шоир тасвирлаётган воқеа, ҳодиса, образ талқинига бўлган муносабатини умумлаштиради. Масалан, асарнинг 27-боби Искандарнинг Доро устидан ғалабаси ва Доро мулкига эга бўлиши тасвирига бағишланган. Демак, бунда ғолиблик кайфияти ҳукмрон бўлмоғи керак. Аммо шу боб охирида Дорони дафн этиш маросими тасвири ҳам бор. Шоир боб якунида соқий ва муғаннийга мурожаат этиб, шундай ёзади: Кетур соқий ул майки, жоне топай, Ғам ичра ўлардин амоне топай. Ки гар давр оғу берди Дорога бот, Скандарга ҳам бермас оби ҳаёт. Муғанний, бугун нағмаи чанг туз, Вале навҳа соз айлаб оҳанг туз. Ки дардимға тортиб фиғон йиғлайин, Даме ўйлаким, шиша қон йиғлайин. (МАТ, 20 томлик, 11-том, 193-бет) Кўринадики, Алишер Навоий воқеалар тасвиридан сўнг фалсафий якун чиқаради. Бу якун эса хожагон тариқатидаги нақшбандия йўналиши тарғиб этувчи ғоялар билан мосдир. Бобдаги икки тасвир – Искандарнинг Доро устидан ғалабаси ва Доронинг мағлубиятию ўлими шу жиҳатдан ниҳоятда ибратли, яъни шоир ҳар бир иш оқибатини ўйлаш лозимлиги ва шунга асосан яшаш, фаолият кўрсатиш кераклигини уқтирмоқда. Шундан-да Алишер Навоий бобни қуйидаги мисралар билан тугатади. Навоий, жаҳонға вафо йўқтурур, Анинг даъбу расми жафо – ўқ дурур. Вафо айлаб, онинг вафосин унут,

Наво истасанг бенаволиғни тут. (МАТ, 20 томлик, 11-том, 194-бет) Бундай ҳолни 56-боб якунида ҳам кузатиш мумкин. Бобда Искандарнинг Равшанак ва Меҳрнозларга уйланиш тўйи ниҳоятда кўтаринки руҳда тасвирланади. Охирда эса ўзига мурожаат қилиб, шундай ёзади: Навоий, чу сарманзилинг Чингадур, Сурудинг доғи сур аро чингадур. Аёлғунг неча ёр-ёр ўлғуси, Менинг йиғларим зор-зор ўлғуси. (МАТ, 20-томлик, 11-том, 401-бет) Қизиқ туюлади- бир томонда тўй, хурсандчилик, иккинчи томонда эса «менинг йиғларим зор-зор ўлғуси», дейди Алишер Навоий. Тўйда азо тутмоқ кайфиятининг боиси недур? Бизнингча, Алишер Навоий бу ҳашамат ва тантаналарнинг боиси бўлган Искандар тақдирининг охири – «холи илгини» -бўш қўлини тобутдан чиқариб қўйишга васият қилгани Алишер Навоийни зор-зор йиғлатади ва, шундан келиб чиқиб, яшашдан асосий мақсад нималигини ўйлаб кўришга даъват этади. Бу замонаси шоҳларига ҳам, амалдорларга ҳам, оддий фуқаросига ҳам, умуман башариятга тегишли даъватдир, хитобдир. Бу эса умумбашарий муаммо бўлиб, уни ҳал қилишга донишмандлар ҳам, адиб ва шоирлар ҳам, мутафаккир ва мутасаввуфлар ҳам асрлар давомида бош қотириб келмоқдалар. Алишер Навоийнинг Искандар образини чизишда, унинг фазилатларини баён этишда ғолиблигининг боиси нимада эканлигига эътибор бериб, уни ҳамиша олиму фузалолар қуршовида тасвирлайди. Искандарнинг рубъи маскун жаҳондори бўлиши, адолати ва ғолибияти туфайли топган шон-шуҳратининг асосий сабабларидан бири илм ва ҳунар аҳлига таянганлигида деб билади. Демак, жамиятнинг қайси босқичида, даврида бўлмасин, уни бошқарувчи сиймо (Алишер Навоий тушунчасига кўра подшоҳ) илм аҳли ва

илмий хулосалар асосида иш юритса, жамиятнинг сиёсий, иқтисодий, маънавий ҳаётида ривожланиш, тараққиёт, ободлик ва осойишталикка эришилади. Шунинг учун машҳур алломалар- Афлотун, Арасту, Суқрот, Буқрот ва бошқалар Искандар билан ёнма-ён тасвирланади, уларнинг билими, панд- насиҳатларидан баҳраманд бўлади. Кашмирдаги сеҳрланган мустаҳкам қалъани забт этиш, яъжуж- маъжужлар йўлини тўсиш учун қурилган девор- садди Искандарий ва бошқа воқеаларда асосан ана шу аллома ва фозилларнинг ҳиссаси улуғдир. Жумладан, Кашмирдаги сеҳрли қалъани олиш учун ишлатилган қуролнинг кашф этилиши, унинг тузилиши ва сифатлари тасвири кишини ҳайратга қолдиради. Бу қурол гўй-катта шар шаклида бўлиб, ичига турли хил моддалар жойлаштирилади. Шарга пилик қўядилар ва отганда пиликни ёндирадилар. Шар мўлжалланган жойга тушгач, ҳалиги пиликнинг олови унинг ичидаги моддаларга ўтади, натижада шар портлайди. Шунда ундан, биринчидан, ниҳоят баҳайбат, қўрқунчли садо-овоз чиқадики, у сеҳрларни бузади; иккинчидан, шундай шўъла- нур-ўт-олов тарқаладики, у қалъанинг эшикларини бузиб ташлайди; учинчидан, ундан қора тутун тарқалиб, ҳамма жойни қорайтиради; тўртинчидан эса ундан ниҳоят зарарли ҳид тарқалади ва одамларнинг сезги аъзоларига зарар етказади (Ким ул дуд ила ис тугансун тамом, Ки нуқсон топар элга андин машом – МАТ, 11-том, 248-бет). Ўйлаб кўрилса, бу қурилма XX асрда ихтиро қилинган атом бомбасининг ўзига хос бир кўриниши-моделига ўхшашдир. Алишер Навоий томонидан тасвирланган бу даҳшатли қурол сеҳрланган қалъани забт этиш, уни золим Маллудан озод қилиш учун ишлатилган. Демак, достонда тасвирланган олиму фозиллар шунчалик нодир имкониятга эга бўлганлар ва Искандарнинг мушкилларини осон қилганлар. Яъжуж ва маъжужлар йўлини тўсиш мақсадида Ķирвонда бино қилинган мустаҳкам девор- садди Искандарий ҳам ўз замонасининг улуғ иншаоти- олимлар ва муҳандислар ақлий меҳнатининг мужассамаси сифатида тасвирланади. Олимларнинг

ихтироларидан яна бири «сутурлоби махфийнома» ва «миръоти гетинамо» (56-боб) бўлиб, уларни кўрган Чин Хоқони Искандарга шундай дейди: Мулозимларинг доғи лойиқ санга, Билик ичра бори мувофиқ санга. (МАТ, 20 томлик, 11-том, 397-бет) Шундай қилиб, подшоҳ ва олиму фузалоларнинг ўзаро ҳамкорлиги барча ишларга муваффақиятларни таъминлайди. Шунинг учун мамлакат бошлиқлари олим ва фозилларга ҳамиша таянмоғи ва уларни ҳар жиҳатдан (маънавий ва моддий) рағбатлантирмоғи лозим, деган фикр Алишер Навоий томонидан доим таъкидланадики, бу жуда муҳимдир. Достонда турли мавзуга бағишланган ҳикоя ва масаллар ҳам келтирилган, деб эслатилган эди. Ҳикоятларнинг айримлари тарихий шахслар ҳаёти ва фаолияти билан алоқадор бўлса (масалан, 21-бобдаги Маҳмуд Ғазнавий ва унинг ўғли Масъуд, 29-бобдаги Султон Абу Саид Курагон ҳақидаги ҳикоя), баъзилари сайёр сужетларнинг қаҳрамони бўлмиш Мажнун (33,66-ҳикоялар), Баҳром (54-боб) билан боғлидир. Бошқалари эса тўқима образлар (икки ёр-25-боб; ғофил йигит-41-боб; икки рафиқ-37-боб…) билан алоқадордир. Шунинг билан бир қаторда булбул (58-боб), балиқлар(62-боб), кабутар (70-боб) билан боғли масаллар ҳам келтирилган. Шуниси ҳам борки, бу ҳикоя ва масаллар бевосита Искандар билан боғли эмас, яъни уларда, хусусан ҳикояларда Искандар қатнашмайди. Аммо битта ҳикоя (Искандар ва гадо ривояти –17-боб) Искандар билан боғли тарзда келтирилади, яъни унда Искандар қатнашади. Бундай ҳолат «Ҳайрат ул-аброр» ва «Сабъаи сайёр» достонларидаги ҳикоят ва масалларнинг уларда тутган мавқеи ва асосий қолипловчи қисса билан ғоявий-бадиий боғлилиги масаласининг «Садди Искандарий»да ўзига хос тарзда умумлаштирилганидан далолат беради. Ҳикоят ва масаллар маълум бир масалага оид (авф, мухолафат…) назарий қарашларни бадиий жиҳатдан тасдиқлаш мақсадида келтирилганликларидан достон умумий йўналишининг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади.

Шундай қилиб, «Садди Искандарий» «Хамса»нинг охирги достони сифатида бу муҳташам бадиий қомусни ҳам ғоявий-мазмун ва ҳам бадиий маҳорат нуқтайи назаридан ниҳоятда салмоқли тарзда якунлайди. «Хамса» бўйича хулосалар: Улуғ ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоийнинг ижодий жасорати сифатида майдонга келган буюк «Хамса»си фақат шоирнинггина эмас, балки туркий-ўзбек адабиётининг юқори тараққиёт босқичига кўтарилганидан далолат берувчи адабий-бадиий яхлит бир қомусдир. Дарҳақиқат, буюк «Хамса» ўзбек адабиёти тарихида шундай улуғ бир кашфиёт, муҳим бир мўъжизавий ҳодисаки, унинг моҳиятини улуғ шоирнинг устози Абдураҳмон Жомий қуйидаги мисраларда ғоятда самимият билан ифода этганлар: Туркий тилга доғи нақш 1 келди ажаб, Ҳатто сеҳргарлар боғладилар лаб. Бундай ёқимли нақш туширган қалам, Бошига офарин ёғдирсин олам. Кечирсин форсийда гавҳар терганлар, Дарий тилида дур, ғазна берганлар. Бунинг тили ҳам гар бўлганда дарий, Мажолсиз қоларди уларнинг бари. («Оинайи Искандарий») Бу- Алишер Навоий «Хамса»си ўша даврда мавжуд бўлган Шарқ хамсанавислиги анъанасида улуғ бир адабий кашфиёт эканининг шу соҳада ўзи ҳам қалам тебратган буюк шоир ва аллома устоз Абдураҳмон Жомий томонидан эътироф этилишидир. Агар буни форсийгўйларнинг эътирофи деб билсак, унда Ҳусайн Бойқаронинг «Хамса» муаллифига кўрсатган буюк ҳурмати ўзи минадиган оқ отга миндириб, жиловдор бўлганлиги, Алишер Навоийни назм мулкининг соҳибқирони ва қаҳрамони деб аташини туркийгўйларнинг эътирофи сифатида қабул қилиш мумкин. Демак, Шарқда- 1 1 нақш-бу ўринда «Хамса» маъносида.

форсий ва туркий тилларда сўзлашувчилар Алишер Навоий «Хамса»сини буюк адабий ҳодиса-кашфиёт деб билганлари диққатга сазовордир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Алишер Навоий. Фарҳод ва Ширин. МАТ. 8-том, Т., «Фан», 1991. 2. Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. МАТ, 9-том, Т., «Фан», 1992. 3. Ғаниева С. «Фарҳод ва Ширин» учун шарҳ ва изоҳлар, Қаранг: Алишер Навоий. МАТ, 8-том, 481-529-бетлар. 4. Ғафуржонова Т. «Лайли ва Мажнун» учун шарҳ ва изоҳлар. Қаранг: Алишер Навоий. МАТ, 9-том, 317-350-бетлар. 5. Алишер Навоий «Хамса» си. Тадқиқотлар. Т., «Фан», 1986. 6. Комилов Н. Тасаввуф. Биринчи китоб. Т., «Ёзувчи» 1996.

O'xshashlar

«Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари

Алишер Навоий (1441 - 1501) жаҳонга танилган шеърият мулкининг султони

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси

«Лисон ут-тайр» фалсафий масал достон

«Лисон ут-тайр» фалсафий масал достон