“Sab’ayi sayyor” va “Saddi Iskandariy” dostonlari - Adabiyot - Referatlar

“Sab’ayi sayyor” va “Saddi Iskandariy” dostonlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.779296875 KB

Ko'chirib olish

“Sab’ayi sayyor” va “Saddi Iskandariy” dostonlari Reja: 1. Bahrom Go’r va Iskandar Zulqarnayn haqidagi sujet tarixiga oid ma’lumotlar. 2. Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviyning shu mavzudagi dotonlari. 3. “Sab’ayi sayyor” dostonining o’rganilishi, kompozitsiyasi va sujeti. Navoiyning “Saddi Iskandariy” dostonida an’ana va o’ziga xoslik.

Alisher Navoiy "Xamsa"sining to’rtinchi dostoni "Sab`ai sayyor" (yetti kezuvchi) deb ataladi. Asarning nomlanishi sababini shoir shunday izohlaydi: Lutf bu nazm aro bag’oyatdur, G’araz ammo yetti hikoyatdur. Chunki qoyil yetti musofir edi, Ki alar sayr ishiga mohir edi, Bo’ldi chun bu raqam ishi tayyor, Qo’ydum otini "Sab`ai sayyor". (10-tom, 409) Alisher Navoiyning bu masalaga alohida urg’u berishi bejiz emas. Chunki bu bilan, ya`ni asarga nom qo’yish bilan o’z dostonining shu mavzuda bitilgan boshqa asarlardan ham shakl va mavzuning talqini jihatidan farq qilishiga ishora qiladi. Darhaqiqat, Alisher Navoiy salaflaridan Nizomiy Ganjaviyning shu mavzuga bag’ishlagan asari "Haft paykar" (“Yetti go’zal”) deb atalgan bo’lsa, Xusrav Dehlaviy uni "Hasht bihisht" (“Sakkiz bihisht”), zamondoshi Ashraf Marog’aviy esa "Haft avrang" (“Yetti taxt”) deb nomlagan edilar. Ularda asosiy diqqat Bahrom qissasiga qaratilgan bo’lsa, Alisher Navoiy asosiy e`tiborni musofirlar tomonidan aytilgan hikoyalarga qaratdi va Bahrom qissasini ana shu hikoyalarning aytilish vositasiga aylantirdi. Demak, Alisher Navoiy an’anaviy mavzuni yangicha talqin, yangicha tahlil bilan boyitib, nazirai benazirni (o’xshash-o’xshamas) maydonga keltirgan edi. Alisher Navoiyning "Sab`ai sayyor" dostoni hijriy 889 yilning jumodiyussoniy oyida-melodiy 1484 yilning iyun oyida yozib tugatilgan: Garchi tarixi erdi sekiz yuz, Sekson o’tmish edi yana to’qquz. Oyi oning jumodiyussoniy, Panjshanba yozildi unvoni. Varaqu satrin aylabon ta`yin. Baytini besh ming ayladim taxmin. (10-tom, 411)

Shunisi ham borki, doston to’rt oyda, ya`ni 1484 yilning mart-iyun oylari oralig’ida yozilgan bo’lsa-da, ammo boshqa ishlar bilan band bo’lmaganda, uni to’rt hafta-bir oyda yozish ham mumkin edi, deydi shoir: Menga ayyomi garchi yod emas, Lek to’rt oydin ziyod emas. Bo’lsam o’zga umurdin emin, Bor edi to’rt hafta ham mumkin. (10-tom, 409) 38 bob, 5008 baytdan iborat bo’lgan asarning shu muddat ichida yaratilishi shoirning qaynoq buloqdek ijodiy ilhomi jarayonini anglash va tasavvur etishga imkon beradi. Alisher Navoiy dostonni yozishga kirishishdan oldin Bahrom qissasi bilan bog’li bo’lgan tarixiy-adabiy manbalarni sinchiklab o’rgandi. Bu haqda asar oxirida Bahrom tilidan shunday yozadi: Sanga navbat chu yetti sa`y etting, Qissaning harf-harfig’a yetting… Sen bu ishning payig’a chun bording, Eski daftar base ko’p axtarding. Lojaram ko’p g’aroyib o’ldi ayon, Ki bu afsona ichra topti bayon. (10-tom, 393-394) Demak, Alisher Navoiy Bahrom qissasini, xususan, undagi yetti hikoyani shunchalik mahorat bilan yaratadiki, natijada, hatto, Bahromshoh ham o’zi haqidagi bu dostondan hayratda qolib, shunday deydi: Bu ki tariximiz bayon qilding, Elga ahvolimiz ayon qilding. Til aning vasfidin erur ojiz, Sehr xud bor, agar emas mo’jiz . (10-tom, 393) Bahrom qissasiga bag’ishlangan bu doston o’zbek tilida, aruzning xafifi musaddas vaxbuni mahzuf vazniida yozilgan: Ey siposing/demakda el/ tili lol, Elga til sen/din o’ldi til/ga maqol. – v – – / v – v – /v v ––

Foilotun mafoilun failun Shoh Bahrom haqidagi qissa tarixiy asosga ega. Chunki Bahrom ibn Yazdijurd (Bahromi Go’r, Varaxran V) sosoniylar xonadonining vakili bo’lib, 421-439 yillarda Ajamning podshohi edi. Alisher Navoiy o’zining "Tarixi muluki Ajam" asarida o’sha davrdagi tarixchilar dunyoqarashi asosida Bahrom binni Yazdijurd haqida ma`lumot bergan [16-tom, 234-237]. Garchi Bahrom tarixiy shaxs bo’lsa-da, ammo u og’zaki va yozma adabiyotda tarixiy shaxslikdan ko’ra badiiy obraz-timsol sifatida ko’proq mashhurdir. Shuning uchun uning "sarguzashtlari" shunchalik badiiylashtiriladiki, natijada, tarixiylik o’rnini badiiylik egallab boradi. Bu holni Abulqosim Firdavsiy "Shohnoma"sidagi Bahrom va Ozoda haqidagi, Nizomiy Ganjaviy "Haft paykar"idagi Bahrom va Fitna, Xusrav Dehlaviy "Hasht bihisht"idagi Bahrom va Dilorom to’g’risidagi qissalarda ham kuzatish mumkin. Alisher Navoiy ham o’z dostonida ana shu badiiy timsolga aylangan Bahromni o’zining g’oyaviy-estetik aqidalariga mos tarzda tasvirlab, asarini "afsona" (tarixiy emas!), "qissa" (badiiylashtirilgan talqin) deb tavsiflaydi. Alisher Navoiyning "Sab`ai sayyor"i tuzilish jihatidan oldingi dostonlaridan farq qiladi. Bu farq dostonning qoliplovchi qissa va turkum hikoyalar usulida yozilganidan ham bilinadi. Bu ham xamsanavislik an’anasining muhim detallareidan biridir. Ammo oldingi dostonlarda qoliplovchi qissa va etti hikoya alohida-alohida bo’lib tuyuladi. Alisher Navoiy esa o’z dostonida ettinchi musofir tomonidan aytilgan hikoyatni qoliplovchi qissa voqealari (Dilorom sarguzashti) bilan bog’laydi. Natijada doston qurilishida yaxlitlik maydonga keladi. "Sab`ai sayyor"ning qoliplovchi qissasi Bahrom va Dilorom sarguzashtlaridan iborat. Qissa Bahrom yoki Diloromning tug’ilish voqealari bilan emas, balki voyaga etgan shoh Bahromning ov jarayonida rassom Moniy bilan uchrashuvi, undan Dilorom tavsifini eshitib, suratini ko’rib, unga oshiq bo’lib qolish voqeasi bilan boshlanadi. Bundan ko’rinadiki, "Sab`ai sayyor"dagi qoliplovchi qissaning, ya`ni Bahrom va Dilorom qissasining boshlanishi "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun"larning boshlanishidan farq qiladi. Chunki ularda voqealar Farhod va Majnunning tug’ilishidan boshlanadi.

Demak, Alisher Navoiy har bir dostonni undan kuzatgan g’oyaviy-estetik mazmun mohiyatidan kelib chiqib asardagi voqealar bayonining qurilmasini belgilayli. Yazdijurd o’g’li Bahrom otasidan so’ng o’zining qahramonligi – sherni yenggani bilan podshohlik toju taxtini qo’lga kiritadi. Mamlakatda adolat va osoyishtalikni o’rnatishga intiladi va shuning bilan birga go’r-qulon oviga ham beriladi. Shundan uni Bahromi go’r deb atash ham odat bo’lib qoladi. Ov jarayonining birida Bahrom rassom Moniy bilan uchrashib, go’zal Dilorom va uning ta`rifi hamda Moniy chizgan rasmni ko’rib, unga oshiq bo’lib qoladi. Diloromni Xojasidan Xito mulki evaziga sotib olib, saroyiga keltiradi. Dilorom go’zallikda, xulqu atvorda hamda chang cholishda nodirai davron bo’lganidan Bahromni o’ziga maftun etadi. Natijada, Bahrom mamlakatdorlik ishlari bilan shug’ullanishdan ko’ra ko’proq aysh-ishratga beriladi, Diloromning suhbati, musiqasi, san`atisiz tura olmaydigan bo’ladi. hatto ov jarayonida ham bu hol davom etadi. Ana shunday ov jarayonlaridan birida Bahromning kiyik ovlash- otishdagi mahoratini Dilorom "mashqning kamoloti natijasi" deb baho berishi mast mag’rur podshoh Bahromning g’azabini keltiradi. Bahrom Diloromni jazolaydi: qo’l-oyog’ini sochlari bilan bog’lab, dasht-sahroda tashlab ketadi. Mastligi tarqalgan Bahrom Diloromni yonida ko’rmay, uni so’raganida, unga bo’lib o’tgan voqeani bayon qiladilar. Bahrom o’sha dasht-sahroga boradi, ammo Diloromni topa olmay qaytib keladi. Shundan so’ng Bahrom Diloromni qumsab, kasal bo’lib qoladi. Uni davolashga harakat qildilar, natija bermaydi. Nihoyat yetti go’zal qasr bino qilib, unga etti malikani keltiradilar. Bahrom shanba kunidan boshlab, haftaning har kuni bir qasrda bo’lib, turli o’lkalardan kelgan musofirlarning qiziqarli, shuning bilan birga katta ma`rifiy ahamiyatga molik hikoyalarini eshitadi. Yettinchi qasrda musofir tomonidan aytilgan hikoyada Diloromning dasht-sahroda tashlab ketilgandan keyingi sarguzashtlari bayon qilingach, Bahrom Dilorom daragini topib, uni Xorazmdan olib keltiradi va yana ayshu ishrat hamda ovga beriladi. Ana shunday ov jarayonining birida botloq er ularning hammasini yutadi. qoliplovchi qissa ana shunday yakunlanadi.

Bahrom va Dilorom sarguzashtlaridan iborat bo’lgan qoliplovchi qissada ikki masala badiiy tarzda hal qilingan. Ulardan biri podshoh-oshiq masalasi bo’lsa, ikkinchisi podshoh-hukmdor masalasidir. Bu masala, ya`ni Bahrom kim bo’lishi kerakligi masalasi qissaning qahramoni Bahromning o’zi tomonidan ham muhokama qilingan. Bu haqda Alisher Navoiy dostonning o’n beshinchi - "Bahromning ishq tug’yonidin bexirad…" deb nomlangan bobida alohida to’xtaladi. Unda Bahromning o’zi bu ikki yo’ldan birini - yo haqiqiy hukmdor - podshoh bo’lish yoki haqiqiy oshiq bo’lishni tanlashi lozimligini tushunadi. Shunday bo’lsa-da, Bahrom podshoh bo’la turib, oshiq bo’lishni ham istaydi. Ki: "Agar bo’lsa shohlig’ boqiy, Topilur bo’yla mohvash soqiy. Buki, vaslini topmisham payvast, Shohlig’ o’lmasa, bermas erdi dast. (10-tom, 106) Bu esa uning har ikkala sohadagi fojiasini – podshohlikda mamlakatni xarobalikka yuz tutishi, adolatsizlikning avj olishi oshiqlikda esa komillik darajasiga etmaganiga bois bo’lib, bu holat, ikki kemaning uchini tutgan g’arq bo’ladi, deganlaridek, Bahromning botqoqlikka botib ketganligi bilan fojiaviy nihoyasiga etadi. Alisher Navoiy Bahrom obrazini chizayotganda uning "ishq" so’zi - ishqdagi kuyish - yonishlari - iztiroblarini qalamga olajagiga ishora qiladi. Bu esa Alisher Navoiyning asosiy diqqatni Bahromni oshiq sifatida tasvirlashga qaratganidan dalolat beradi. Ammo podshoh Bahrom Alisher Navoiy tasvirlamoqchi bo’lgan oshiq Bahrom bo’lishni emas, balki ham podshoh-hukmdor va ham oshiq bo’lishni ixtiyor qiladi. Demak, tasvirlanayotgan obraz shoir istagiga bo’ysinmaydi. Bu esa nihoyatda muhim bir adabiy hodisa. Shoir ham o’zi tasvirlayotgan obrazning, bu o’rinda podshoh Bahromning qarorini (ham hukmdor podshoh hamda oshiq bo’lishni) o’zgartira olmaganidan iztirobda qolib, uni to’g’ri yo’lga boshlash yo’llarini qidiradi va o’zining maqsadini birinchi musofir tomonidan Bahromga aytgan hikoyada ifoda etadi. Mazkur hikoyada Alisher Navoiy Sarandeb shahzodasi Farrux bilan sevgilisi Gulchehra o’rtasidagi munosabatlarni boshqacha hal qiladi, ya`ni shahzoda Farrux sevgilisining tarixini

bilgach, uni o’z "singlisi" deb e`lon qiladi va shundan so’ng Sarandebning odil podshosi bo’ladi. Demak, Farrux oshiqlikdan voz kechgandan so’ng adolatli podshohga aylanadi va baxt-saodatga erishadi. Bu hikoyani eshitgan Bahrom esa o’zining ham hukmdor-podshoh va ham oshiq bo’lish qarorini o’zgartirmaydi. Natijada o’z qilmishlarining fojiali yakuni tomon qadam tashlayveradi. Oqibatda Bahromning taqdiri nihoyatda ayanchli tarzda yakunlanadi. Alisher Navoiy o’zi tasvirlayotgan obraz taqdirining bunday bo’lishini istarmidi? Bu savolga Alisher Navoiy bunday bo’lishini istamas edi, uning oldini olish uchun shoirligining barcha imkoniyatlarini ishga solgan edi, deb javob berish mumkin. Ammo tasvirlanayotgan Bahromda joh, mansab, shohlik g’ururi oshiqlikdan ustun bo’lganligidan shoirning pand-nasihatlariga quloq solmadi va oqibatda fojiaga uchraydi. Bunda qiziq bir hol ham kuzatiladi: Alisher Navoiy zamonasida shoh-"zillillohi fi-l-arzi" -"Allohning erdagi soyasi" tarzida ulug’lanib, hurmat-ehtirom qilinardi. Ana shunday ruhda tarbiyalangan Alisher Navoiy ham shoh ray`iga qarshi bora olmasdi, ammo uni xatarli yo’l va faoliyatdan ogohlantirish va saqlanishga da`vat-nasihatlarini nihoyatda ehtiyotkorlik bilan bayon etardi. Bu hol, xususan, Bahrom obrazini tasvirlashda yorqinroq ko’zga tashlanadi. Shunday qilib, dostondagi qoliplovchi qissaning bosh qahramoni Bahrom murakkab timsollardan bo’lib, Diloromi Changining ham fojiali taqdiriga sababchi bo’ldi. Shoir tomonidan juda katta samimiyat va mahorat bilan tasvirlangan hunarmand va oqila Dilorom mag’rur shoh Bahrom injiqliklariga duch keldi, ammo uni tark etmadi, aksincha, uning fojiali taqdirini baham ko’rdi. Dostondagi qoliplovchi qissa voqealari bayonida musofirlar tilidan aytilgan yetti hikoya mazmuni, g’oyasi, badiiyati va qiziqarliligi bilan alohida ajralib turadi. Ulardagi voqealar Sarandeb (Shri Lanka-Seylon) dan tortib, Misr, Rum, Hindiston, Xorazm, Shahrisabzgacha bo’lgan katta jug’rofiy hududda sodir bo’ladi. Xuddi ana shu hikoyalardan ikkinchi musofir tilidan bayon qilingan voqealar tasvirida Alisher Navoiy muhandislikning mukammal namunasi bo’lgan o’zi yurar taxt, o’zi harakat qiluvchi zinalarni aks ettiradi.

Eng muhimi shundaki, barcha hikoyalar ezgulik va olijanoblikning tantanasi bilan nihoyasiga etadi; sevishganlar murod-maqsadlariga erishadilar, adolat g’olib keladi, yovuzlik va adolatsizlik engiladi. Hikoyalarda romantik tasvir usuli (taxayyul) etakchi o’rinni egallaydi. Hikoyalardagi Farrux, Axiy, Gulchehra (1-hikoya), Zayd Zahhob (2-hikoya), Sa`d, Gulrux (3-hikoya) Mas`ud (4-hikoya), Mehr, Suhayl (5-hikoya), Muqbil (6- hikoya) kabi qahramonlarning surat va siyrati, faoliyat va sarguzashtlari shu darajada maroqli va jozibaliki, ularni o’qigan kishi Alisher Navoiyning she`riy hikoya yozishdagi ulkan mahoratidangina hayratda qolmay, balki umumbashariy ahamiyatga molik nihoyatda muhim masalalarni falsafiy va axloqiy yo’nalishda qalamga olganining guvohi ham bo’ladi. Ular insonni komillikka da`vat etguvchilardir. Shunday qilib, "Sab`ai sayyor" o’zining qoliplovchi qissasi va go’zal yetti hikoyasi bilan "Xamsa"dan o’rin olgan o’ziga xos va Alisher Navoiy mahoratiga mos dostonlardandir. "Saddi Iskandariy". Mazkur asar "Xamsa"ning beshinchi-yakunlovchi dostoni bo’lib, u 1484 yilning ikkinchi yarmida (taxminan noyabr oylarida) yozib tugatilgan. Bu holni Alisher Navoiyning shaxsiy kotiblaridan biri bo’lmish Abduljamilning yaxlit "Xamsa"ni 1484 yilda ko’chirgan va hozirda O’z RFA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutiga saqlanayotgan nusxasi ham tasdiqlaydi. Bunga ilova tarzida shuni ham eslatish joizki, Abdurahmon Jomiy o’zining "Xiradnomai Iskandariy" dostonini 1484 yilning 28 dekabrida yozib tugatgan edi. Ayni ana shu dostondan Alisher Navoiy "Xamsa"siga Abdurahmon Jomiy tomonidan berilgan yuksak baho (Ba turki zabon naqshe omad ajab, Ki jodu damonro buvad muhri lab) o’rin olgan. Demak, "Saddi Iskandariy" dostoni 1484 yilning ikkinchi yarmida yozib tugatilgan va "Xamsa" to’liq holatda Abdurahmon Jomiy nazaridan o’tib, yuksak bahoga sazovor bo’lgan. Bu masala Alisher Navoiy tomonidan "Saddi Iskandariy" dostonining oxirgi 89-bobida ham alohida bayon etilgan. Chunki u yaxlit "Xamsa"ni Abdurahmon Jomiy nazaridan o’tkazgandan so’ng bitilgandir.

"Saddi Iskandariy"dostoni "Xamsa"ni yakunlovchi bo’lganidan "Xamsa"ga kiruvchi dostonlarning qurilish va mazmun - g’oya jihatidan bo’lgan xususiyatlarini o’zida mujassam etadi, ya`ni unda ham nazariy-axloqiy doston ("Hayrat ul-abror") yaxlit sujetli dostonlar ("Farhod va Shirin", "Layli va Majnun"), turkum sujetli dostonlar ("Sab`ai sayyor") tuzilma xususiyatlarining qorishuvi - birlashuvi ko’zga tashlanadi. Shuning uchun har bob to’rtta qismdan iborat: 1. Ma`lum bir masala haqidagi nazariy mulohaza. 2. Shu mavzuni tasdiqlovchi hikoya yoki masal. 3. Iskandar va Arastuning shu masalaga oid savol-javobi. 4. Iskandar faoliyatining bir lavhasi. Buning natijasida, Alisher Navoiy "Saddi Iskandariy"da shu mavzuda asar yozgan Nizomiy, Xusrav Dehlaviylar hamda Abdurahmon Jomiy qo’llagan bayon uslublari an`analarini yangicha tarzda davom ettirib, o’ziga xos dostonni maydonga keltiradi. Bu haqda Alisher Navoiyning o’zi shunday yozadi: Skandar jahondori kishvarsiton, Ishidin chu nazm o’lsa har doston. So’zidin dog’i yaxshi taqrib ila, Hamul doston zaylida zeb ila. Suray hikmatoso maqolotini, So’z ichra ajoyib xayolotini. Berib doston zebi elga fireb, So’zidin fireb o’lg’ay ortuqsi zeb. Ki farzonalar deb ko’p afsona ham, So’zin nazm etibdur bu farzona ham. Qadam ursam ushbu iki yo’lg’a men, Nekim borcha debdur, demish bo’lg’amen. (11-tom, 62). "Saddi Iskandariy" dostonining asosiy mazmun-g’oyasini adolat, odil podshoh va insonning komillikka erishuvi bilan bog’lq masalalar tashkil etadi.

Ma`lumki, Iskandar - makedoniyalik Aleksandrning Sharqdagi nomi bo’lib, aslida u eramizdan oldingi IV asrda yashagan mashhur sarkarda va jahondordir. Ammo Sharqda Iskandar o’z tarixiy "qolipini"gina saqlab qolib, adib va shoirlar asarlarida badiiyat qonuniyatlari hamda yozuvchi adabiy-estetik niyatlari asosida yaratilgan badiiy obrazdir. Bu badiiy obraz-Iskandar qaysi davrda yaratilgan bo’lsa, ana shu davr talab va ehtiyojlari asosida o’ziga xos tarzda yaratiladi. Natijada, Firdavsiy ham, Nizomiy ham, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy ham o’zlari istagan Iskandar badiiy obrazini chizdilar. Alisher Navoiy ham ana shu uslubni davom ettirdi. Shuning natijasida, Alisher Navoiy Iskandarni XV asrda yashab ijod etgan shoir nuqtai nazaridan qalamga oldi va talqin etdi. Alisher Navoiy uchun Iskandar qissasi bir vosita bo’lib, unda ulug’ mutafakkir shoirning ijtimoiy va ma`naviy hayot haqidagi qarashlari badiiy obrazlar ba`zan maqolot- hikmatlar, masal va hikoyalar vositasida ifoda etilgan. Dostonda tasvirlangan voqealar va ularning talqini bilan tanishish shundan guvohlik beradiki, Alisher Navoiy Ikandarni tasvirlashda ham nihoyatda murakkab bir uslubni qo’llagan. Bu o’ziga xoslik shundan iboratki, zohiran qaraganda Iskandar odil podshoh sifatida talqin etiladi, ammo tasvir va talqinlar botiniga nazar tashlaganda o’zi tasvirlayotgan Iskandarning barcha xatti-harakatidan ham shoirning qoniqish hosil qilmaganini sezish mumkin. Bu hol, xususan, boblarning soqiy va mug’anniyga bag’ishlangan qismlarida ko’zga tashlanadi. Chunki ularda go’yo shoir tasvirlayotgan voqea, hodisa, obraz talqiniga bo’lgan munosabatini umumlashtiradi. Masalan, asarning 27-bobi Iskandarning Doro ustidan g’alabasi va Doro mulkiga ega bo’lishi tasviriga bag’ishlangan. Demak, bunda g’oliblik kayfiyati hukmron bo’lmog’i kerak. Ammo shu bob oxirida Doroni dafn etish marosimi tasviri ham bor. Alisher Navoiy voqealar tasviridan so’ng falsafiy yakun chiqaradi. Bu yakun esa xojagon tariqatidagi naqshbandiya yo’nalishi targ’ib etuvchi g’oyalar bilan mosdir. Bobdagi ikki tasvir - Iskandarning Doro ustidan g’alabasi va Doroning mag’lubiyati-yu o’limi shu jihatdan nihoyatda ibratli, ya`ni shoir har bir ish oqibatini o’ylash lozimligi va shunga asosan yashash, faoliyat ko’rsatish kerakligini uqtiradi:

Navoiy, jahonda vafo yo’qturur, Aning da`b-u rasmi jafo - o’q durur. Vafo aylab, oning vafosin unut, Navo istasang benavolig’ni tut. (11-tom, 194) Bunday holni 56-bob yakunida ham kuzatish mumkin. Bobda Iskandarning Ravshanak va Mehrnozlarga uylanish to’yi nihoyatda ko’tarinki ruhda tasvirlanadi. Oxirda esa o’ziga murojaat qilib, shunday yozadi: Navoiy, chu sarmanziling Chingadur, Suruding dag’i sur aro chingadur. Ayolg’ung necha yor-yor o’lg’usi, Mening yig’larim zor-zor o’lg’usi. (11-tom, 401) Qiziq tuyuladi - bir tomonda to’y, xursandchilik, ikkinchi tomonda esa "mening yig’larim zor-zor o’lg’usi", deydi Alisher Navoiy. To’yda aza tutmoq kayfiyatining boisi nima? Akad. B.Valixo’jayevning fikrlaricha, “…bu hashamat va tantanalarning boisi bo’lgan Iskandar taqdirining oxiri - "xoli ilgini" - bo’sh qo’lini tobutdan chiqarib qo’yishga vasiyat qilgani Alisher Navoiyni zor-zor yig’latadi va shundan kelib chiqib, yashashdan asosiy maqsad nimaligini o’ylab ko’rishga da`vat etadi. Bu zamonasi shohlariga ham, amaldorlarga ham, oddiy fuqarosiga ham, umuman bashariyatga tegishli da`vatdir, xitobdir. Bu esa umumbashariy muammo bo’lib, uni hal qilishga donishmandlar ham, adib va shoirlar ham, mutafakkir va mutasavvuflar ham asrlar davomida bosh qotirib kelmoqdalar”. Alisher Navoiyning Iskandar obrazini chizishda, uning fazilatlarini bayon etishda g’olibligining boisi nimada ekanligiga e`tibor berib, uni hamisha olimu fuzalolar qurshovida tasvirlaydi. Iskandarning rub`i maskun jahondori bo’lishi, adolati va g’olibiyati tufayli topgan shon-shuhratining asosiy sabablaridan biri ilm va hunar ahliga tayanganligida deb biladi. Demak, jamiyatning qaysi bosqichida, davrida bo’lmasin, uni boshqaruvchi shaxs ilm ahli va ilmiy xulosalar asosida ish yuritsa, jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, ma`naviy hayotida rivojlanish, taraqqiyot, obodlik va osoyishtalikka erishiladi.

Shuning uchun mashhur allomalar - Aflotun, Arastu, Suqrot, Buqrot va boshqalar Iskandar bilan yonma-yon tasvirlanadi, ularning bilimi, pand- nasihatlaridan bahramand bo’ladi. Kashmirdagi sehrlangan mustahkam qal`ani zabt etish, ya`juj-ma`jujlar yo’lini to’sish uchun qurilgan devor - Saddi Iskandariy va boshqa voqealarda asosan ana shu alloma va fozillarning hissasi ulug’dir. Jumladan, Kashmirdagi sehrli qal`ani olish uchun ishlatilgan qurolning kashf etilishi, uning tuzilishi va sifatlari tasviri kishini hayratda qoldiradi. Bu qurol go’y- katta shar shaklida bo’lib, ichiga turli xil moddalar joylashtiriladi. Sharga pilik qo’yadilar va otganda pilikni yondiradilar. Shar mo’ljallangan joyga tushgach, shar portlaydi. Shunda undan, birinchidan, nihoyat bahaybat, qo’rqunchli sado-ovoz chiqadiki, u sehrlarni buzadi; ikkinchidan, shunday sho’`la (nur, o’t-olov) tarqaladiki, u qal`aning eshiklarini buzib tashlaydi; uchinchidan, undan qora tutun tarqalib, hamma joyni qoraytiradi; to’rtinchidan esa undan nihoyat zararli hid tarqaladi va odamlarning sezgi a`zolariga zarar etkazadi (Kim ul dud ila is tugansun tamom, Ki nuqson topar elga andin mashom). O’ylab ko’rilsa, bu qurilma XX asrda ixtiro qilingan ommaviy qirg’in qurollarining o’ziga xos bir ko’rinishi - modeliga o’xshashdir. Alisher Navoiy tomonidan tasvirlangan bu dahshatli qurol sehrlangan qal`ani zabt etish, uni zolim Malludan ozod qilish uchun ishlatilgan. Demak, dostonda tasvirlangan olimu fozillar shunchalik nodir imkoniyatga ega bo’lganlar va Iskandarning mushkillarini oson qilganlar. Ya`juj va ma`jujlar yo’lini to’sish maqsadida Qirvonda bino qilingan mustahkam devor- Sadd ham o’z zamonasining ulug’ inshaoti - olimlar va muhandislar aqliy mehnatining mahsuli sifatida tasvirlanadi. Olimlarning ixtirolaridan yana biri "suturlobi maxfi samo" (?) va "mir`oti getinamo" (56-bob) bo’lib, ularni ko’rgan Chin Xoqoni Iskandarga shunday deydi: Mulozimlaring dog’i loyiq sanga, Bilik ichra bori muvofiq sanga. (11-tom, 397) Shunday qilib, podshoh va olimu fuzalolarning o’zaro hamkorligi barcha ishlarga muvaffaqiyatlarni ta`minlaydi. Shuning uchun mamlakat boshliqlari olim

va fozillarga hamisha tayanmog’i va ularni har jihatdan (ma`naviy va moddiy) rag’batlantirmog’i lozim, degan fikr Alisher Navoiy tomonidan doim ta`kidlanadiki, bu juda muhimdir. Dostonda turli mavzuga bag’ishlangan hikoya va masallar ham keltirilgan. Ularning ayrimlari tarixiy shaxslar hayoti va faoliyati bilan aloqador bo’lsa (Mahmud G’aznaviy va uning o’g’li Mas`ud, Sulton Abu Said Kuragon), ba`zilari sayyor sujetlarning qahramoni bo’lmish Majnun (33, 66 - boblar), Bahrom (54) lan bog’liq. Shuningdek, ular ikki yor (25), ikki rafiq (37), g’ofil yigit (41) haqida. Hikoyatlar orasida bulbul (58), baliqlar (62), kabutar (70) bilan bog’liq masallar ham mavjud. Bu hikoya va masallar bevosita Iskandar sarguzashti bilan bog’lanmagan. Hatto “Iskandar va gado” hikoyati (17) da ham Iskandar Kashmirni qo’lga kiritgan shoh sifatida qatnashadi. Vaholonki, dostonning asosiy sujetida u hali Yunoniston taxtini ham egallamagan edi. Demak bu hikoyat zohiran asosiy sujet bilan bog’langan bo’lsa-da, aslida u Iskandar emas Gado (darvesh) haqidadir. Hikoyat va masallar ma`lum bir masalaga oid (himmat, avf, muxolifat…) nazariy qarashlarni badiiy jihatdan tasdiqlash maqsadida keltirilgan, Shu jihatdangina ular doston umumiy yo’nalishining ajralmas qismi bo’lib hisoblanadi. Shunday qilib, "Saddi Iskandariy" "Xamsa"ning oxirgi dostoni sifatida bu muhtasham badiiy qomusni ham g’oyaviy-mazmun va ham badiiy mahorat nuqtayi nazaridan nihoyatda salmoqli tarzda yakunlaydi. Ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning ijodiy jasorati sifatida maydonga kelgan buyuk "Xamsa"si faqat shoirninggina emas, balki turkiy- o’zbek adabiyotining yuqori taraqqiyot bosqichiga ko’tarilganidan dalolat beruvchi adabiy-badiiy yaxlit bir qomusdir. Uning mohiyatini shoirning ustozi Abdurahmon Jomiy g’oyatda samimiyat bilan ifoda etgan. Husayn Boyqaroning "Xamsa" muallifiga ko’rsatgan buyuk hurmati - o’zi minadigan oq otga mindirib, jilovdor bo’lganligi, Alisher Navoiyni nazm mulkining sohibqironi va qahramoni deb atashi ham yuksak e`tirof namunasidir

Adabiyotlar: 1. Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyoti tarixi (O‘quv qo‘llanma). II qism. – Sam.: SamDU nashri, 2002. 2. Vohidov R., Eshonqulov H. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (O’quv qo’llanma) –T.: Yangi asr, 2006. 4. Hasanov S. Navoiyning yetti tuhfasi. -T.: G‘.G‘ulom nomidagi NMB, 1991. 5. Muhiddinov M. Nurli qalblar gulshani. - T.: Fan, 2007. 6. Komilov N. Hikmat va ibrat dostoni // «Tafakkur» oynomasi, 2003 yil, 2-3- sonlar. 7. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari (Majmua, Tuzuvchı: N.Rahmonov). 1-2 jild. – T.: Fan, 2005; 2006. 8. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 10-tom. – T.: Fan, 1995. 9. Alisher Navoiy. MAT. 20 tomlik. 11-tom. – T.: Fan, 1996.

O'xshashlar

Saddi iskandariy dostoni

Sharq adabiyotida masnaviylar va ularning vazn tarkibi

Xamsanavislik tarixiga bir nazar Alisher Navoiy “Xamsa” sining yaratilishi “Hayrat ul-abror” dostoni

Xamsa dostonlari

Sab`ai sayyor