Rim adabiyoti. Respublika davri Rim adabiyoti - Adabiyot - Referatlar

Rim adabiyoti. Respublika davri Rim adabiyoti

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Rim adabiyoti. Respublika davri Rim adabiyoti Reja: 1. Mil.av.gi III – II as r larda Rim jamiyati. 2. Dastlabka Rim shoirlari.Plavt va Terentsiya komediografyasi 3. Notiqlik san`ati va tarixiy proza taraqqiyoti. 4. Lukretsiyning “Buyumlar xislati” falsafiy dostoni. 5. Neoteriklar va Katull lirikasi .

Rim adabiyoti antik adabiyot tarixidagi yangi bosqich hisoblanadi. Rim asosiy belgilariga ko`ra qadimgi Yunoniston qanday taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan bo`lsa, ana shunday yo`lni bosib o`tdi. Bu yo`l ibtidoiy urug’chilik tuzumidan quldorlik, shahar – davlatiga, undan so`ng esa keyinchalik ichki qarama-qarshiliklar tufayli emirilib, o`z o`rnini yangi ijtimoiy-iqtisodiy, formatsiya – feodalizmga bo`shatib bergan ulkan imperiya tuzilmasigacha bo`lgan yo`ldir. Yunoniston va Rim ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi bunday bir xillik ular mafkurasidagi umumiylikni ham belgilab berdi. Yunon madaniyati Rim madaniyatiga din, falsafa, san`at va adabiyot sohasida juda katta ta`sir ko`rsatdi. SHunga muvofiq Rimda adabiyot nisbatan keyinroq – milod.av.gi III asrda, uning o`rtalarida rivojlana boshladi. Xolbuki, bu paytda Yunoniston uchun tanazzul chuqurlashayotgan bir payt edi. Bu tadrijiylik rimliklar uchun o`tmish Yunon adabiyotida yutuqlaridan keng foydalanish imkoniyatini berdi, biroq bu narsa Rim adabiyotining o`ziga xosligiga va badiiy qimmatiga putur etkazmadi. CHunki, Yunon adabiyoti an`analari Rimning milliy zaminiga, g’oyaviy talablariga, tarixiy sharoitlariga moslashtirib qabul qilindi. Tekshirishlar shuni ko`rsatmoqdaki, ayni chog’da bir qator adabiy janrlar va badiiy usullar rimliklarda Yunon manbalariga bog’liq bo`lmagan holda yuzaga kelgan. Rim adabiyoti Evropa xalqlarining keyingi adabiy rivojida juda katta rol o`ynaydi. Bu adabiyot uchun XVII asrga qadar antik madaniyatdan bahramand etuvchi asosiy manbaa bo`lib qoladi. Bunga sabab, birinchidan, - G’arbiy Evropa madaniyati bevosita Rim madaniyatining vorisi, ikkinchidan, lotin tili katolik cherkovining rasmiy tili bo`lib, u jiddiy o`rgatilar va har bir ma`lumotli odam uchun tanish edi. Vaholanki, ayni paytda Yunon tili unutilib qo`yilgan bo`lib, bu jarayon Renessans, ya`ni XVI asrgacha davom etadi. Mana shu davrga kelibgina antik Yunon madaniyati insoniyat oldida qayta yuz ko`rsatadi va Yunon tilini o`rganish mayli qayta tiklanadi. SHunday qilib, Renessans klassitsizm adabiyotiga Yunoniston adabiyoti ta`siri Rim adabiyoti ta`siridan kuchliroq bo`lgan. Rim adabiyotini tushunishda shak-shubhasiz uning mifologiyasi muhim o`rin tutadi. Bu o`rinda ham qadimgi Yunon mifologiyasidan, o`z

ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda idrok etilib, foydalanildi. Vaqtlar o`tdiyu asosiy Yunon xudolari Rim tuprog’ida quyidagi nomlar bilan qaror topib qoladilar: Yupiter (Zevs), Yunona (Hera), Neptun (Poseydon), Pluton (Aid), TSetsera (Demetra), Minerva (Afina), Venera (Afrodita), Kupidon yoki Amur (Erot), Vulkan (Hefest), Mars (Ares), Apollon yoki Feb (Apollon), Diana (Artemida), Merkuriy (Hermes), Vakx yoki Liber (Dionis), Favn (Pan, Satir) va hokazolar. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, Rim shoirlari uchun Yunon mifologiyasida birinchi planga xuddi Yunon adabiyotining ibtidoiy va mumtoz davridagidek uning dunyoqarash funktsiyasi emas, balki yozuvchining g’oyaviy maqsadidan kelib chiqib, mifologik obraz va rivoyatlarni badiiy – estetik talqin qilish chiqadi. Rim adabiyoti quyidagicha davrlashtiriladi: 1. Yozma adabiyotgacha bo`lgan (fol’klor) davr. Bu davr quldorlik tuzumining yuzaga kelishi – milod.av.gi VIII asr o`rtalaridan III asr o`rtalarigacha bo`lgan davrni qamrab oladi. 2. Respublika davri adabiyoti. a) Ilk Rim adabiyoti (Rimning Italiya janubiga va O`rta er dengizi havzasiga bosqinchilik yurishi, quldorlik respublikasining yuksalishi) – mil.av.gi III asr o`rtalaridan II asr o`rtalarigacha. b) fuqarolar urushi va respublika halokati bosqichi – mil.av.gi II asr o`rtalaridan I asrning 40 – yillarigacha. 3. Avgust imperiyasi va printsipiat davri adabiyoti – mil.av.gi I asrning 40 - yillaridan milodiy 14 yilgacha. 4. Imperiya davri adabiyoti. a) Kumush asr –– I asr va II asr boshlari adabiyoti. b) So`nggi Rim adabiyoti – II asr o`rtalaridan V asrgacha. Mil.av.gi III – II asrlar Rim tarixi Rim tomonidan dastlab Italiyaning, so`ngra avval O`rta er dengizi havzasining g’arbiy, keyin Sharqiy katta qismi, shu jumladan, Yunonistonning istilo etilishi bilan bog’liqdir. Uzluksiz yurishlar natijasida Rim madaniyatining nisbatan yuksak taraqqiy etgan Yunon madaniyati bilan to`qnash kelishi yuz beradi. Natijada Rim va Yunoniston madaniyati elementlarining bir-biriga munosabati masalasida ikki yo`nalish tarkib topadi: 1. ellinlashtirishni yoqlovchilar. 2. ellinlashtirishga qarshilar. Dastlabki rim shoirlari . Liviy Andronik (mil.a. 284-204)

yunonistonlik birinchi rim shoiri , tarjimon, Rim mastaolarida yunon va lotin tilidan dars beradi. Qadimgi saturn vaznida «Odisseya» ni lotin tiliga tarjima qilgan. Ko`p o`rinlarda misralarni qisqartirib, ma`budlarning nomlari bilan almashtiradi. Lotin «Odisseya» si qariyb 2 asr davomida Rim maktablarida asosiy o`quv kitobi bo`lib xizmat qiladi. Liviy Andronik lotin tilida komediya va tragediyalar ham yozgan. SHoir o`z tragediyalari mavzusini evripid asarlaridan, komediya mavzularini esa Meneandr, Filemon hamda Difilning asarlaridan olgan. Liviy Andronik Rim adabiyotini boshlab bergan birinchi qaldirg’ochdir. Geniy Neviy (taxm. m.o. 270-200 y) tragediya va komediyalar ijodkori. Neviy ham Andronik singari tragik asarlari mavzusini yunon yozuvchilari asarlaridan olgan, lekin shu bilan birga, o`z vatani hayotidan olingan mavzularda tragediyalar yaratish mavzusini birinchi bo`lib boshlab bergan. Tragediyalarning qahramonlari sahnaga senatorlar kiyadigan alvon xoshiyali ustki libos, ya`ni protekst kiyib chiqadilar. SHu sababli asarlarni protektstata deb ataydilar. Neviy birinchi marta Rim adabiyoti tarixida kontaminatsiya, ya`ni 2 ta yunon komediyasidan bitta Rim komediyasini yarata boshlaydi. Komediyalarda o`tkir siyosiy satira, zamonasining zo`ravonlarini masxara qilishdan cho`chimaydi. Xullas, Neviy komediyalarida Rim hayotining milliy nafasi sezilib turadi. «Pun urishi» dostoni Neviy istedodining cho`qqisi hisoblanadi. Bu dostonda Rim xalqining troyaliklardan tarqalganligi haqidagi rivoyatga Neviy birinchi badiiy tus beradi. Doston Karfagen urushi voqealariga bag’ishlangan. Asarda o`t ichida qolgan Troya shahri tasvirlangan. Troya urushi qahramoni eney ma`budalarning amri bilan shaharni tashlab ketishga majbur bo`ladi. Mashaqqatlarni engib Karfanen shahriga malika Didona xuzuriga etib keladi. SHundan so`ng troyaliklar Italiya qirg’oqlariga qarab yo`l oladi. e neyning avlodi Romul tomonidan Rimning barpo etilishi tasvirlanadi. Kvint enney shoirlari orasidagi eng yirigi (m.o.239-169) Italiyaning janubidagi Klambriya viloyatida tug’iladi. Rimga ko`chib kelib, Pun urishida ishtirok etadi. Keyinchalik lotin va yunon tillaridan dars beradi. Uning tragediyalari teatr sohasida uzoq umr ko`rdi. («Gekuba», «Ifegeniya»,

«Aleksandr», «Medeya» va boshq.) enniy o`zining «Annallar» («Solnomalar») dostoni bilan shuhrat qozonadi. 60 ming misradan iborat 18 bobli bu asar butun Rim tarixini o`z ichiga oladi. Shoir epitet, o`xshatishlar va boshqa poetik vositalardan ustalik bilan foydalanadi. Lotin she`riyati qurilishini o`zgartirib, eski saturn vaznini yunon gekzametri bilan almashtiradi. «Annanalar» dostoni esa imperiya davrlariga qadar lotin tilidagi yakkayu yagona ulug’ doston bo`lib qoladi. enniy rimliklarni yunon falsafasini namunalar bilan tushuntiradi; masal, latifa, kulguli kichik asarlar, ya`ni «satiralar» (ko`rama) to`plami yaratadi. Tit Makk Plavt (mil.o. 250-184) Italiyaning Umriya viloyatida tug’ilgan. Rimning komediyanavisi hisoblanadi. Plavt Andronik, Neviy, enniy usullarini davom ettirib yunon komediyalarini rim sahnasiga moslashtirish bilan shug’ullangan. Plavt ijodining asosiy hususiyati – Rim madaniyati original ruhiga singdirib yuboradi. Plavt kontaminatsiya usullaridan ham keng foyalangan va o`zidan qiziq-qiziq iboralar, maroqli hodisalar kiritgan. Plavtning «Maqtanchoq jangchi» komediyasi, eng o`tkir va maroqli asarlaridan hisoblanadi. Asarda Pirgopolinik degan shaxs hech qanday janglarda bo`lmasa ham o`zini jang maydonlarida ko`rsatgan baxodirliklarini, surgan ayshu-ishratlarini tasvirlaydi. Shoir ham o`z qahramoniga monand dabdabali nom beradi: Pirgopolinik, ya`ni «shaharlar va minoralar zavoli» demakdir. Asardan ana shu xotinbozning ishqiy sarguzashtlari ham o`rin olgan. Bu asar yunon tilidan ko`chirilib, Prirgopolinikning obrazi orqali og’ir urushlar paytida chetga qochib, urush tugagach, bo`lmag’ur bahodirliklari bilan maqtanib yurgan harbiylarning ustidan kuladi. Plavtning yana bir asari «Xumcha» komediyasi bo`lib, unda Rim jamiyati uchun muhim masala o`rin olgan, ya`ni boylik inson hulqini buzishi tasvirlanadi. Plavt asarida ellinizm zamonasida keng tarqalgan kinik va stoiklar falsafasidan foydalangan. Davlatmandlikning tashvishlariga qaraganda, betashvish kambag’allik yaxshi degan g’oyani ilgari surgan. Xuddi shu asar asosida keyinchalik e.Vohidovning «Oltin devor» asari dunyoga keldi. Plavtning yana bir katta asari - « Psevdol» («Aldamchi qul») hisoblanadi. Bu komediyada muhabbat mojarolari bayon qilinadi. Boshqa shoirlarda bo`lgani kabi,

Plavt komediyalari qahramonlari: - keksa otalar, o`g’illari, ma`shuqa qizlar, sudxo`rlar, askarlar, qullardir. Shular ichida Plavt ko`proq qulga e`tibor beradi. Plavtning nodir poetik mahorati uning asarlarini kattakon tekis yo`ldan Evropa sahnasiga olib chiqdi. Shekspir, Mol’er, Gol’doni, Lope de Vega, Bomarshe, Lessing kabilar uning ijodiga murojaat qilganlar. «Mobodo muzalar lotin tilida so`zlashishni istasalar, ular muqarrar Plavt tilini tanlashar edi» – deb Rim olimlaridan biri bejiz aytmagan. Chunki shoir asarlarining boshidan to oxirgi sahifasigacha ajoyib xalq iboralari bizni o`ziga jalb qilib turibdi. Rim kishisining axloqini ko`tarishda va hayotini yoritishda Terentsiy ijodi katta o`ringa ega. Publiy Terentsiy (mil.o. ( 195-159) Afrikaning Karfagen shahrida tug’ilgan. Uni bolaligida Rimga keltirib sotadilar. YAngi xo`jasi Trontsiy xushyor, serzehn bola ekanligini sezib qolib, unga yaxshi bilim beradi va keyinchalik qullikdan ozod qiladi. Terentsiy zamondoshlar singari komediya yozish bilan cheklangan. SHoir adabiy faoliyati atigi 6 yil davom etadi. Uning «Qaynona», «Androslik qizlar», «Jafokash», «Og’a-ini», «Axta qul», «Formion» komediyalari muhim rol’ o`ynaydi. Terentsiy o`zining ustozi Menandr izidan borib, barcha asarlarida gumanizm g’oyalarini talqin etadi. Terentsiy komediyalari adabiy tilning rivojida, oila munosabatlarini ko`tarishda muhim rol’ o`ynaydi. Ilk Rim shoirlari Liviy Andronik, Gney Neviy, Kvint enniylar asosan Yunon asarlari – tragediya, komediyalarni qayta ishlaganlar. Liviy Andronik (mil.av.gi 284 – 204 yillar) Rim fol’klori an`analari asosida Yunon namunasida yaratilgan tragediya va komediyalarni sahnaga qo`yadi. Ularda xor ishtirok etmas va lotin she`rining xususiyatlari hisobga olinardi. SHuningdek, Homer “Odisseya”sining Yunonchadan lotinchaga tarjimasi ham Liviy Andronikka tegishlidir. U Homer eposini antik saturn vaznida tarjima qiladi. SHoir tarjimaga juda erkin yondashadi va bu tamoyil undan keyin ham bir muncha vaqt saqlanib qoladi. Milod.av.gi 240 yilda “Rim o`yinlari” chog’ida Liviy Andronik piesasining qo`yilishini Rim adabiyotining boshlanishi sifatida belgilash qabul qilingan. Uning “Lotin Odisseyasi” esa ikki asr mobaynida Rim maktablarida asosiy o`quv kitobi bo`lib

xizmat qilgani bu tarjimaning Rim xalqi tarixida nechog’li muhim g’oyaviy hodisa bo`lganligini ko`rsatadi. Ilk Rim shoirlaridan yana biri – Gney Neviy esa (mil.av.gi 270 – 200 yillar) Yunon manbalaridan foydalanibgina qolmay, o`z ijodiga Rim mavzusini ham olib kiradi. U milliy Rim tragediyasining asoschisi sifatida Rim adabiyoti tarixiga kirgandir. Bu asarlarning personajlari sahnaga Rim senatorlari kiyadigan qizil hoshiyali libos – proteksta kiyib chiqishgani sababli ularni protekstata deb atash taomilga kirgan. Gney Neviy protekstatalaridan faqat ikki tasining nomigina bizgacha etib kelgan. Bular “Romul” va “Klastidiy” asarlaridir. U komediya janriga ham murojaat etadi va bu sohada birinchi marta kontaminatsiya – ikkita Yunon komediyasidan bitta Rim komediyasining yaratish usulini boshlab berdi. So`ngra bu usulni Plavt va Terentsiylar davom ettirgani haqida bir muncha ma`lumotlarga egamiz. Gney Neviy komediya sohasida asosan yangi Attika komediyasi vakillariga ergashsa-da, qadimgi Attika komediyasi elementlaridan ham foydalanadi. U o`zi yashagan davr Rim tuzumini siyosiy jihatdan juda qattiq masxara qiladi. Gney Neviyning “Pun urushi” eposi ayniqsa mashhur bo`lib, unda Rimning paydo bo`lishi haqidagi eney afsonasi ishlanadi. Bu asardan bizgacha ba`zi parchalargina etib kelgan. Bu davrning uchinchi yirik shoiri Kvint enniy( mil.av.gi 239 – 169 yillar) ham o`z ijodining ilk bosqichida Yunon dramasini Rim sahnasiga moslashtiradi. Uni tragediya sohasida komediya sohasiga nisbatan mohirroq bo`lgan, deb hisoblaydilar. Kvint enniy ayniqsa evripid asarlariga qiziqish bilan qaragani ma`lum. U evripidning “Hekuba”, “Medeya”, “Ifigeniya” asarlarini Rim tomoshabiniga tanishtiradi. SHoirning “Annallar” (“Solnomalar”) asari 18 kitobdan iborat bo`lib, eneyning Troyani tark etishidan tortib, to shoir zamonasigacha bo`lgan Rim tarixini batafsil yoritgan. Biroq, bu asardan bizgacha 600 misra saqlanib qolgan, xolos. “Annallar” milliy Rim eposining shakllanishida muhim bosqich hisoblanadi. Kvint e nniy lotin gekzametri asoschisi bo`lib, u bu vaznni lotin tili me`yorlariga moslashtirgan. Binobarin, Rim she`riy adabiyotining saturn an`analaridan gekzametrga o`tish bevosita uning nomi bilan aloqadordir. Rim adabiy tanqidchiligi garchi keyinroq bo`lsa ham Kvint

enniy xizmatlarini e`tirof etgan va Horatsiy uni haqli ravishda ikkinchi Homer deb atagan. Bu davr komediografiyasining eng etuk namoyondalari Plavt va Terentsiylar ijodini tavsiflashdan oldin Rim komediyasining o`ziga xos xususiyatlari haqida to`xtalib o`tish zarur. Rimda komediya ikki janrda namoyish etilgan bo`lib, bular palliata va togata atamalari bilan yuritiladi. Palliata Yunon syujeti asosidagi komediya bo`lib, uning personajlari Yunon libosida sahnaga chiqishar va o`zlari ham Yunoncha nom bilan atalishardi. Palliata Yunoncha “Pallium” so`zidan olingan bo`lib, Yunon yopinchig’i degan ma`noni bildiradi. Rim teatri hayoti beistisno mana shu janr, ya`ni palliata bilan boshlanadi. Biz quyida komediyalarni tahlil etishni mo`ljallaganimiz – Plavt va Terentsiylar ham mana shu janr namoyandalaridir. Togata esa mahalliy Rim syujet asosidagi komediya bo`lib, uning personajlari Rim hunarmandlari – to`quvchilar, etikdo`zlar, tegirmonchilar va boshqalardir. Toga ustdan kiyiladigan Rim libosining nomi bo`lib, Rim mavzuidagi komediyalar ana shunga muvofiq togatalar deb yuritilgan. Bu janrlardagi asarlardan arzimas parchalargina etib kelgan, xolos. Biz togata ijodkorlaridan Titiniy, Afranit va Atta nomlarini qayd etish bilan cheklanamiz. Tit Maktsiy Plavt (mil.av.g i 250 – 184 yillar)ga 120 dan ortiq komediyalarni nisbat beradilar. Lekin Varron (mil.av.gi I asr) ulardan faqat 21 tasi Plavtga tegishli ekanligini qayd etgan. Bu asarlar bizga aksariyat to`liq holda etib kelgan bo`lib, ulardan “Maqtanchoq jangchi”, “Psevdol”, “Xumcha” asarlari ayniqsa e`tiborga molikdir. “Xumcha” komediyasi boylikning inson xulqiga salbiy ta`siri masalasiga bag’ishlangan va bu muammo o`sha davr Rim hayoti uchun juda dolzarb hisoblanardi. Plavt bu g’oyani bir xum oltin topib olinishi bilan bog’liq voqealar asosida evklion xarakterini ochish orqali g’oyat ta`sirchan ifodalaydi. Plavt bu motivni Menandrdan o`zlashtirgan bo`lib undan ham keyingi bir qator shoirlar oladilar. CHunonchi, Mol’erning “Xasis” komediyasi ana shunday ta`sir samarasidir. Plavt ta`sirini o`zbek adabiyotida ham uchratish mumkin. Masalan, e.Vohidov “Oltin devor” komediyasida mana shu syujetni yangi milliy – tarixiy zaminga ko`chirib tasvirlaydi.

Publiy Terentsiy (mil.av.gi 195 – 159 yillar) qalamiga esa 6 ta komediya mansub deb qaraladi va ulardan barchasi bizgacha etib kelgan. Plavt asarlari asosan Rim aholisining quyi tabaqa kishilari talabiga moslab yozilgan bo`lsa, Terentsiy asarlarida aksincha aristokrat tabaqalar ehtiyojlari ko`zda tutiladi. U aksariyat yangi Attika komediyasi vakili Menandrning jiddiy, boadab komediyalariga ergashadi. Terentsiy komediyalari – “Qaynona”, “Og’a-inilar”, “Androslik qizlar”, “Jafokash”, “Axta-qul”, “Formion”da gumanistik g’oyalar ilgari suriladi, odamlarga shafqat, ayollarga himmat, gumrohlarga esa muruvvat qilishga chaqiriladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, respublika davri Rim adabiyotining yuzaga kelish davri bo`ldi. Uning o`rniga keladigan ichki urushlar davrida esa Rim adabiyoti juda murakkab ijtimoiy sharoitda rivojlanadi. Rim tarixining milod.av.gi II asr o`rtalaridan I asrning 40 – yillarigacha bo`lgan davri ijtimoiy ziddiyatlarning kuchayishi, Rim quldorilik jamiyati tabaqalanishining chuqurlashishi, ikki partiya – senat partiyasi (optimatlar) hamda xalq partiyasi (populyarlar)ning yuzaga kelishi bilan siyosiy kurashning keskinlashishi davridir. Polis sistemasining inqirozi va respublika tuzumining yaqinlashib kelayotgan halokati sharoitida Rimning mafkuraviy hayoti ham murakkablashadi. “Rimning jahon miqyosida qudratli bir davlatga aylanib borishi natijasida uning eski idora usuli, ya`ni polis sistemasidagi aristokratik respublika tuzumi ortiqcha qo`l kelmay qoladi. Bu ahvol hokimiyatni o`z qo`liga olish uchun intilgan ayrim sarkardalar o`rtasida dahshatli fuqaro urushining boshlanishiga sabab bo`ladi. endigi urushlarga ilgaridek harbiy xizmatga safarbar qilingan Rim dehqonlari emas, balki fuqaroning turli tabaqalaridan, hattoki har xil millatlardan pul baravariga yollangan qo`shinlar qatnashadi”, - deb yozadi A.Alimuhammedov. Milod.av.gi 82 yilda Sulla hokimiyatni o`z qo`liga oladi va uch yil demokratlarga qarshi diktatura yurgizadi. Uning o`rnatgan tartiblari Sullaning milod.av.gi 78 yildagi vafotidan keyin 18 yil uning tarafdorlari tomonidan davom ettiriladi. Biroq milod.av.gi 60 yilda bu tartiblarga xotima berilib, Pompey, TSezar va Krass

o`rtasida uchlik ittifoqi – triumvirat tuziladi. Ko`p o`tmay yakkahukmronlikka intilgan Pompey va TSezar’ o`rtasida jang boshlanadi. Bu grajdan urushi milod.av.gi 49 yilda TSezar’ g’alabasi bilan tugaydi va uning o`ldirilishigacha, ya`ni 44 yilgacha davom etadi. endi Tsezar’ o`rniga uning o`g’li Oktavianlar da`vo qilib chiqadilar. Ular o`rtasidagi janglar esa milod.av.gi 31 yilda Oktavianning g’alabasi bilan yakunlanadi. SHu tariqa Rimda respublika tuzumi emirilib, uning o`rniga imperatorlik idora usuli keladi. Bu davr adabiy hayotining eng muhim xususiyatlaridan biri siyosiy kurashlar sharoitida notiqlik san`atining gurillab rivojlanishidir. Unda mashhur Rim siyosiy namoyondasi TSitseronning notiqlik faoliyati alohida o`rin tutadi. Mark Tulliy TSitseron (mil.av.gi 106 – 43 yillar) 58 ta nutq, bir qator traktatlar va 800 dan ziyod maktubdan iborat juda katta meros qoldirgandir. TSitseron o`z ijodini Sullaning dahshatli hukmronligi davrida – 81 yilda boshlaydi. Uning notiqlik salohiyati Verresga qarshi qaoatilgan 7 ta, Katalinaga qarshi qaratilgan 4 ta va Antoniyga qarshi qaratilgan 14 ta nutqida yaqqol ko`zga tashlanadi. TSitseron nutqlari o`zining keng qamrovli mazmuni va yuksak mahorati bilan ajralib turadi. Uning ham sud, ham siyosiy nutqlarida yuksak axloqiy tamoyillar himoya qilinadi, manfaatparastlik, badbinlik shafqatsizlik qoralanadi. Ichki urushlar davrida tarixiy proza ham TSezar’ va Sallyustiylar ijodi timsolida rivojlanadi. Gay Yuliy Tsezar’ (mil.av.gi 100 – 44 yillar)dan bizga 2 ta tarixiy – memuar asar meros qolgan. Ulardan birinchisi “Galliya urushi xotiralari” deb nomlanib, unda TSezarning milod.av.gi 58 – 52 yillarda olib borgan harbiy yurishlari, ikkinchisi esa “Fuqaro urushi xotiralari” deb nomlanib, Rimda 49 – 48 yillarda Pompeyga qarshi olib borgan janglariga bag’ishlanadi. Bu har ikki asar ham muallifning siyosiy maqsadlari taqozosi bilan yozilgan. Ular orqali TSezar’ Rim ahli oldida o`z xatti – harakatlarining to`g’riligiga ishontirishni ko`zlagan. Xotiralarning uslubi aniq va lo`ndaligi, tili esa engil va ravonligi bilan ajralib tursa, uning mazmuni tarixan qimmatliligi bilan e`tiborni tortadi. Gay Sallyustiy Krisp (milod.av.gi 86 – 35 yillar)dan ham bizgacha 2 ta asar to`liq etib kelgan bo`lib,

bular “Katalina fitnasi” va “Yugurta urushi” asarlaridir. Uning uchinchi asari “Tarix”dan esa bizgacha arzimas parchalar saqlanib qolgan. Sallyustiy obraz yaratish ustasi bo`lib, uning asarlarida Katalina, TSezar’, YUgurta, Mariy va boshqalarning siymolarini uchratamiz. U Rim voqeligini tasviriy vositalar orqali qayta yaratadi. SHuningdek, Afrika, Italiya kabi mamlakatlarning hamda livanliklar, forslar va boshqa xalqlarning koloritli tavsifi chiziladi. Mil.av.gi I asrning o`rtalarida bir qator Yunon falsafiy ta`limotlari, chunonchi epikurchilar nazariyasi yoyiladi. Rim aristokratiyasini bu falsafiy oqimlarning axloqiy tomoni o`ziga ko`proq jalb etadi. Binobarin, epikurchilar falsafasida ham epikur axloqi keng ommalashgan edi. Tit Lukretsiy Karrning “Buyumlar xislati” dostoni ana shunday ma`naviy iqlimda yuzaga keldi. Shoirning o`z e`tirofiga ko`ra, bu asar epikur falsafasining lotin tilidagi she`riy bayonidir. epikur ta`limoti o`z galida Demokritning atom nazariyasiga asoslangan bo`lib, unga ko`ra borliq faqatgina atomlardan va bepoyon bo`shliqdan iboratdir. Mangu atomlar hech qachon butunlay yo`qolib ketmaydi va yangitdan paydo bo`lmaydi. Asar 6 bobdan iborat va ularda shoir bu ta`limotni tadrijiy yoritadi. Bu davr adabiyotining yana bir muhim hodisasi neoteriklar, ya`ni yangi shoirlar ijodidir. Ularning she`riyati uchun xuddi Yunon adabiyotining ellinizm davri singari ijtimoiy hayotdan Chetlanish, individual olamga intilish mayli va shu bilan bog’liq tor shaxsiy tematika xos hisoblanadi. Ular o`z ijodida shakliy – uslubiy izlanishlarga juda katta e`tibor beradilar. Bu oqimga mansub bo`lgan Valeriy Katon, Litsiniy Kalv, Gelviy TSinna va boshqalar safida Valeriy Katull ijodi alohida mavqe kasb etadi. Katull (mil..av.gi 87 – 54 yillar) asarlarida neoteriklar oqimining barcha xususiyatlarini ko`rish mumkin. Aleksandriya shoiri Kallimaxga ergashgan Katull lirik she`rlari asosan Klodiya ismli go`zal ayolga bag’ishlanadi. U Klodiyning singlisi va Metellning rafiqasi bo`lgan va Katull bilan bir davrda Rimda yashagan. Katull o`z ma`shuqasining ismini ochiq aytmasdan, Sapfo vatani Lesbosga qiyosan Lesbiya deb ataydi. Bu she`rlarda lirik sub`ektning rang-barang, goh shod, goh mayus kechinmalari o`z ifodasini topadi.

Ichki urushlar davri Rim adabiyotining yuzaga kelish pallasi – Respublika davri bilan uning gullab yashnashi davri – Avgust asrini bir-biri bilan bog’laydi. Tayanch so`z va iboralar : Mil.ilg. III - II asrlarda Rim jamiyati va madaniyati.Dastlabki Rim shoirlari.“Lotin Odisseyasi” (Liviy Andronik).“Pun urushi” (Gney Neviy). Savol va topshiriqlar : 1. Rim adabiyotining davrlashtirilishi haqida gapiring. 2. Rim adabiyotining yuzaga kelishida Yunon adabiy tajribasining rolini ko`rsating. 3. Dastlabki Rim shoirlari haqida ma`lumot bering. 4. Plavt va Terentsiyni palliata namoyondalari sifatida tavsiflang Adabiyotlar: 1. Alimuhammedov A. Antik adabiyot tarixi. T.: O`qituvchi,1970 2. Homer. Iliada. T., 1988. Mavzu: Avgust davri Rim adabiyoti Reja : 1. Avgust asrida Rimda ijtimoiy–siyosiy hayot. 2. Vergiliy va Horatsiy Metsenat to`garagi vakillari sifatida. 3. Avgustga muxolifotdagi adabiyot va unda Ovidiyning tutgan o`rni. 4. Mil.iy I–V asrlarda Rim jamiyati Stoya falsafasi va uning Seneka tragediyalardagi ifodasi. 5. Petroniyning « Satirikon”, Apuleyning “Metamorfozalar” asa rida Rim hayoti tasviri. Avgust asri Rim adabiyotining xronologiyasi Yuliy TSezar’ vafotidan (mil..av.gi 44 yil) Oktavian Avgust vafotigacha (mil.iy 14 yil) bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davr Rim siyosiy tarixida yangi davlat qurilmasi – Avgust printsipiatining o`rnatilishi va mustahkamlanishi davridir. Printsipiat davrida respublika muassasalari saqlanib qoldi, biroq ular o`z ahamiyatini yo`qotdi.

CHunki senatda Oktavian tarafdorlari asosiy ko`pchilikni tashkil etar, uning o`zi esa senat ro`yxatining 1 – raqamida (printsips) qayd etilgandi. Bundan tashqari, Oktavian imperator unvonini olgan, yana bir qator unvonlar bilan birga senat tomonidan “Avgust” (ma`budvash) deb elon qilingan. Keyinchalik Oktavian Avgustni “xalq otasi” deb ham ulug’lay boshlashadi. SHu tariqa respublika tashqaridangina saqlab qolingani holda amalda monarxik davlat o`rnatilgandi. Oktavian xokimiyati armiyaga tayanardi senatda respublika kayfiyatidagi unga muxolif aristokratiya mavjud edi. Mana shunga muvofiq tarzda adabiyotda ham ikki oqim yuzaga keladi. 1. Rasmiy, Avgust siyosatini yoqlovchi oqim. 2. Unga muxolifotda turuvchi oqim. Printsipiatning rasmiy mafkurasiga yaqin turgan shoirlar asosan Oktavian Avgustning yaqin safdoshi Metsenat to`garagiga birikkan edi. Uning asosiy vakillari esa Vergiliy va Horatsiylardir. Rimning rasmiy siyosatiga muxolifotdagi adabiy kuchlar orasida esa Tibull, Proportsiy va Ovidiylarni keltirish mumkin. Biz quyida ularning eng muhimlariga to`xtalib o`tamiz. Publiy Vergiliy Maron (mil..av.gi 70 – 19 yillar) 3 ta yirik asar yaratgan bo`lib, bular “Bukolikalar” she`rlar majmuasi, “Georgikalar” didaktik dostoni va “Eneida” epik dostonlaridir. “Bukolikalar” yoki “CHo`pon she`rlari” 10 ta eklogadan iborat bo`lib, ularda Vergiliy Yunon shoiri Feokrit (mil..av.gi III asr)ning cho`pon idilliyalariga ergashadi. “Georgikalar” yoki “Dehqonchilik haqida” asari esa 4 ta kitobdan iborat. Ulardan dastlabkisi g’allakorlik, ikkinchisi bog’dorchilik va tokchilik, uchinchisi chorvachilik, to`rtinchisi esa asalarichilik haqida bahs yuritadi. Asarda Vergiliy insoniyat taraqqiyotida mehnatning roli haqidagi kontseptsiyasini ifodalaydi va shu munosabat bilan uning asosiy tezisini “Mehnat har narsadan g’olibdir”, deb belgilaydi. Vergiliyning eng yirik asari uning “Eneida” dostonidir. Bu asar Troya pahlavoni eney sarguzashtlariga bag’ishlanadi. Yunon ma`budlari amriga ko`ra u Troya halokatidan so`ng omon qolishi, Italiyaga kelib, bu erda Rim davlatiga asos solishi lozim edi. “Eneida” dostoni har biri 6 bobdan iborat bo`lgan ikki qismga bo`linadi. Ulardan dastlabkisida eneyning Troyadan chiqib Italiyaga etib kelgunga

qadar boshdan kechirgan sarguzashtlari hikoya qilinadi. Keyingi qismda esa uning Italiya tuprog’ida olib borgan janglari haqida gap boradi. Umummilliy epos yaratishni niyat qilgan Vergiliy o`z maqsadini oxiriga etkaza olmagan ko`rinadi. CHunki, u eneyning Laviniyaga uylanishi, undan Iulning tug’ilishi, Iul naslidan bo`lgan Romul va Rem tomonidan esa Rimning barpo etilishi va nihoyat Rim podshohlarining tarqalishi haqidagi afsonalar ham o`rin olishi kerak edi. Eneida”ning bosh g’oyasi Rimning ulug’ligini, Oktavianning ma`budvashligini madh etishdan iboratdir. Kvint Horatsiy Flakk (mil..av.gi 65 – 8 yillar)ning adabiy merosi quyidagilardan iborat: 1. “Epodlar” (17 she`rdan iborat 1 ta to`plam). 2. “Satiralar” (18 she`rdan iborat 2 ta to`plam). 3. “Qasidalar” (103 she`rdan iborat 4 ta to`plam). 4. “Nomalar” (23 ta she`rdan iborat 2 ta to`plam). Shuningdek , “Bayram gimni” deb atalgan alohida she`r ham saqlanib qolgan. SHoirga uning qasidalari ayniqsa ko`proq shon-shuhrat keltirgan. O`z qasidalarida mil..av.gi VII – VI asrlar Yunon shoirlariga ergashgan Horatsiy fikricha, farog’atni axtargan odam baxtiyor kunlarda quturmasdan bir me`yorda yashamog’i, musibatli damlarda ortiqcha fig’on chekmasdan qanoat qilmog’i, o`zini tetik tutmog’i darkor. Baxt – saodatning asl manbai “oltin mo``tadillik”da, hayotni o`rtacha o`tkazishdadir. Uning “Nomalar” asaridan esa “Pizonlarga maktub” yoki “SHe`riyat ilmi”ni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Horatsiyning bu nomasida keyinchalik N.Bualo “SHe`riy san`at” asarida klassitsizmga nisbatan me`yoriy deb belgilagan juda ko`p nazariy xulosalar ilgari suriladi. Horatsiyning tafakkuri san`atning mazmundorligi, ommaga ta`sir o`tkazishning vositalari, she`riyatning ijtimoiy qimmati va shoirning roli masalalari tadqiqiga qaratiladi. Publiy Ovidiy Nazon (mil..av.gi 43 – mil.iy 18 yillar) Avgustga muxolifotda turgan adabiy oqim vakili o`laroq mil.iy 8 yilda Oktavian Avgust tomonidan Rimdan surgun qilinadi. SHu tariqa u umrining qolgan 10 yilini olis Toma shahrida muhojirlikda o`tkazadi. SHoidan bizgacha bir talay asarlar etib kelgan bo`lib, bular “Sevgi qo`shiqlari”, “Qahramon ayollar yoxud maktublar”, “Ayollar uchun pardoz malhamlari”, “Sevgi san`ati”, “Sevgi da`vosi”,

“Metamorfozalar”, “Fasta”, “G’amgin qo`shiqlar” va “Plontdan maktublar”dir. Ovidiy ijodining cho`qqisi uning “Metamorfozalar”, ya`ni “Turlanishlar” dostonidir. “Metamorfozalar” 15 ta kitob, 12 ming misradan iborat bo`lgan yirik asar. Unda Yunoniston va Rim mifologiyasidagi afsonaviy turlanishlar ma`budlar, suv va o`rmon parilari, shuningdek, insonlarning jonivorlarga, o`simliklar va hatto yulduzlarga aylanib qolishi haqidagi 250ga yaqin rivoyatlar epilliya, ya`ni kichik she`riy qissalar shaklida yoritilgan. Asarning falsafiy asosi bo`lib Lukretsiyning hamma narsa o`zgaradi, biroq hech narsa yo`qolmaydi, degan qarashi va Pifagorning ruhning ko`chib o`tishi haqida nazariyasi xizmat qilgan. Asarda ifodalanishicha, turlanishlar stixiyali tarzda ro`y bermaydi, balki u yoki bu personajning ma`naviy xislatlari sabab bo`ladi. Rim adabiyotining biror bir davri Avgust asri kabi o`lmas adabiy obidalarga boy bo`lgan emas edi. Bu davrning 3 ulug’ shoiri – Vergiliy, Horatsiy, Ovidiy asarlari keyingi barcha davrlarda ham etuklik namunasi bo`lib qoladi. Rimda Avgust printsipiati mil.iy 14 yilgacha, ya`ni Oktavian Avgust vafotigacha davom etadi. Rimning bundan keyingi tarixi imperiya davri bo`lib, u yakkahokimlik idora usuliga tayanadi. Bu hokimiyat qudratli harbiy qo`shinga tayanar va ochiqdan-ochiq istibdod saltanati edi. Imperator hokimiyatiga nisbatan senat aristokratiyasi muxolifoti mavjud bo`lib, ular o`rtasida stoyachilar falsafasi keng yoyilgan edi. Bu ta`limot orqali ular shaxsning ma`naviy kamolotini targ’ib va tashviq qiladilar. Umuman olganda, mil.iy I – V asrlarda Rim jamiyatida orqaga ketish kuzatiladi va bu holat adabiy hayotda ham ko`rinadi. 　 Lutsiy Anney Seneka (mil..av.gi 4 mil.iy 65 yillar) falsafaning stoyachilar maktabi vakili bo`lib, uning asarlari ana shu oqim ta`limotini yoyishga qaratilgandir. Seneka merosi asosan ikkiga bo`linadi. 1.Falsafiy asarlar. 2.Badiiiy asarlar. Seneka badiiy asarlari va ayniqsa tragediyalarida ham hayot ustidan mana shu nuqtai nazardan hukm chiqaradi. A.Alimuhammedovning fikriga ko`ra: “Dramaturg... oddiy faqirona hayotning betashvish sokinligin, badavlat hayotning g’am-kulfatlarini, taqdirning bevafoligin, baxt va saodatning

beqarorligini, ehtiroslarning fojiaviy oqibatlarini… tarannum etadi».seneka dramaturgiyasining o`ziga xos xususiyatlarini uning “Medeya” tragediyasi orqali, bu mifologik rivoyatning evripid talqini bilan qiyosiy tahlil qilish vositasida bilib olish mumkin. evripid Medeya fojiasi sabablarini Afina demokratik polis tizimining tanazzulida ko`rgan bo`lsa, Seneka esa bunga sabab deb Medeyaning betizgin ehtiroslarini ko`rsatadi. Gay Petroniy Arbitr (mil.iy I asr) bu davr adabiyotining eng salmoqdor asarlaridan biri muallifidir. Bu asar “Satirikon” deb nomlanib, 20 ta kitobdan iborat bo`lgan. Ammo uning 15- va 16- kitoblaridan parchalargina bizgacha etib kelgan. “Satirikon” yoki “Satirlar kitobi” menipp satirasi deb yuritiladigan janr asosida yaratilgan bo`lib, unda Petroniy o`z davrining turli-tuman ijtimoiy guruhlarini mahorat bilan tasvirlay olgan. “Satirikon”ning asosiy obrazlari – daydilar (Enkolpiy, Askilt, Giton) bo`lib, ular butun Italiya bo`ylab sarson- sargardon kezadilar. Petroniy o`z qahramonlarini turli sharoitlarda olib tahlil etadi. “Satirikon” asari syujetining asosini ishqiy motivlar tashkil qiladi va ular orasida “Effeslik xonim” qissasini alohida qayd etish mumkin. Imperiya davri adabiyotida jamiyat illatlaridan kulish asosiy pafoslardan hisoblanadi. Fedr ( mil.iy 15 – 60 yillar) Rim adabiyotiga masal janrini olib kiradi. U bu boradagi ijodini mil..av.gi VI1 asrda yashagan Yunon masalnavisi ezop asarlarini lotinlashtirishdan boshlaydi. Fedrning merosi 5 to`plamga jamlangan 135 ta masaldan iboratdir. Fedr asarlarining uchdan biri ezop masallari bilan bog’liq bo`lib, lekin ular tarjima emas, balki qayta ishlashdir. Fedr u yoki bu syujetni o`zlashtirgach, unga yangi ma`no yuklaydi va boshqacha «qissadan hissa” bilan tugallaydi. Uning bir qator masallari uchun siyosiy satira etakchi mavzu hisoblanib, ularda asosan “kuch-qudratli”lar nishonga olinadi. Fedrning “Bo`ri bilan qo`zichoq”, “Sigir, echki va sher”, “Burgut va qarg’a” kabi misollarida shu bilan bog’liq g’oyalar ilgari suriladi. Mark Valeriy Martsial (mil.iy 42 – 104 yillar) 15 kitobga jamlangan epigrammalar muallifidir. Uning ijodida epigramma o`tkir zaharxanda qurolga aylandi. Martsial epigrammalarining bir qismida Rim jamiyatining ma`naviy

tanazzuli o`z ifodasini topadi. CHunonchi, u behad ko`p mol-davlatga ega bo`lgan boylarning xasisligi ustidan kuladi. Umuman olganda, Martsial epigrammalarining ko`pchiligi satirik bo`lib, ularning shon-shuhrat qozonishiga ham eng avvalo mana shu jihat sabab bo`lgandir. Uning asarlarining badiiy fazilatlari sifatida hozirjavoblik, favqulodda tugullanmalar, qisqalik va boshqalarni keltirish mumkin. Detsim Yuniy Yuvenal (mil.iy 60 – 140 yillar) ham mashhur Rim satirigidir. Uning qalamiga mansub satiralardan 16 tasi bizgacha etib kelgan. Ularni o`z xarakteriga ko`ra 2 guruhga ajratish mumkin. 1. 1-9 satiralar. Ularda o`tkir fosh etuvchi xarakterga ega bo`lib, ularda shoir Rim jamiyati yuqori doiralarining illatlarini keskin tanqid ostiga oladi. 2. 10-16 satiralar. Ularda shoir stoyachilar falsafasi ruhida axloqiy mavzularda mulohaza yuritadi. Rim adabiyoti tarixida Yuvenal o`zining fosh etuvchi satiralari bilan qadrlidir. Umumiy tanazzul fonida Apuley (mil..av.gi 124 – 180 yillar) ijodi kishi diqqat-e`tiborini o`ziga jalb etadi. Apuley ham Yunon, ham lotin tilida bab-baravar qalam tebratgan ijodkordir. Uning Yunon tilidagi asarlari unutilgan, lotin tilidagi asarlari esa etib kelgan. Bular “Gulzor”, “Apologiya” va “Metamorfozalar” asarlaridir. Apuley “Metamorfozalar” romani tufayli shon-shuhrat qozongan. Bu asar keyinchalik “Oltin eshak” nomi bilan yuritila boshlagan. Roman syujeti asarning bosh obrazi Lutsiyning fantastik tarzda eshakka aylanib qolishiga asoslanadi. U turli xo`jayinlar qo`liga tushib, odamlarning turli-tuman badkirdorliklariga guvoh bo`ladi. mana shu qoliplovchi hikoya ichida yana bir necha mustaqil hikoyalar mavjud bo`lib, ular orasida Amur va Psixeya haqidagi qissa ayniqsa dilbardir. Unda juda musaffo bir sevgi tarixi bayon qilinadi. Apuley o`z romanida shu davr Rim hayotini g’oyat bo`yoqdor tasvirlaydi. U mayda er egalarining haq-huquqsiz hayotini, boylar va imperator gumashtalarining jabr- zulmini qalamga oladi. Apuley qadimgi Evropa adabiyotining eng so`nggi vakilidir. Mil.iy V asrda Rim imperiyasi qulaydi va u

bilan birga quldorlik tuzumi ham yakunlanadi. endi tarix sahnasiga feodalizm tuzumi va unga asoslangan O`rta asrlar pallasi chiqadi. Tay a nch so`z va iboralar: I asrda Rim jamiyati va madaniyati.Metsenat to`garagi.“Bukolikalar” (Vergiliy).“Georgikalar” (Vergiliy).“Eneida” (Vergiliy).“Maktublar” (Horatsiy).“Metamorfozalar” (Ovidiy).I – V asrlarda Rim jamiyati va madaniyati.Seneka stoitsizmi.“Medeya” (Seneka).“Satirikon” (Petroniy).Fedr masalalari.Martsial epigrammalari.Yuvinal satirlari. “Metamorfozalar” (Apuley).

Adabiyotlar: 1. I.Karimov “Barkamol avlod orzusi”. T.: Sharq, NMK, 1999 , -- 184 bet. 2. Chet el adabiyoti tarixi.Namunaviy dastur va Ishchi dastur.2004, T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2004 3. Alimuhammedov A. Antik adabiyot tarixi. T.: O`qituvchi, 1976 ,-416 bet. 4. Komilov N. Tafakkur karvonlari. T., Ma`naviyat. 1997. 5. Homer. Iliada. T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti, 1988. 6. Homer. Odisseya. Ikkinchi qo`shiq g’g’ “Jahon adabiyoti” 2001,№8, 58 – 66 –bet. 7. F.Sulaymonova. Sharq va G’arb. T.: O`zbekiston, 1999. 8. F. Boynazarov. O`rta Osiyoning antik davri. –T.: O` kituvchi , 1991. 9. F.Boynazarov. Qadimgi davr tarixi . Jizzax, “Sangzor”, 2002.

O'xshashlar

Ilk islom davri adabiyoti

Ilk mustamlakachilik davri adabiyoti

Turkiy qavmlarning shakllanish davri adabiyoti

Qadimiyatga qaytish - muqobil davri adabiyoti

Ispaniyada uyg’onish davri adabiyoti. M.Servantes ijodi