Qadimiyatga qaytish - muqobil davri adabiyoti - Adabiyot

Qadimiyatga qaytish - muqobil davri adabiyoti

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2068 KB

Ko'chirib olish

Qadimiyatga qaytish - muqobil davri adabiyoti REJA: 1. Davrga umumiy xarakteristika. 2. Ushbu davrdagi asosiy adabiy janrlar. 3. Davrning shoir va adiblari.

IX asr adabiyot, ijtimoiy hayot, fanda qadimiy an`analarga qaytish davri sifatida tarixda iz qoldirdi. Aniq fanlarni o`rganishga intilish kuchaydi. Adabiyotda qadimiy an`analarga muhabbat paydo bo`ldi hamda johiliya davri shoirlari merosini o`rganishga kirishildi. She`riyatning rivojlanishi bilan yangi fan- balog`at ilmi nazariyalar paydo bo`ldi. Bu davr vakillaridan biri Xabib Abu Tammom (796-843), Damashq yaqinidagi Jasim qishlog`ida tavallud topdi. Uning otasi (Taddus yoki Feodosius) xristian diniga mansub bo`lib, shoir islomni qabul qilgach, Otam Aus, arablarning Tayy qabilasidan deb ta`kidlaydi. Otasi bilan Damashq shahriga kelib, to`quvchi bo`lib ishlay boshladi. O`zining birinchi she`rlarini Damashdan, Xoms shaxriga ko`chib o`tganda yoza boshladi. Uning ijodiga o`sha yerlik shoir Dik al-Jinniyning ta`siri katta bo`ldi. 17 yoshida ish qidirib Misrga boradi, u yerda Masjidda suv tashuvchi bo`lib ishlay boshlaydi. Masjid ilm- ma`rifat o`chog`i bo`lgani tufayli u yerda har sohaning olimlari o`z shogirdlari bilan suhbatlar, baxs munozaralar olib borar edilar. Abu Tammom esa muntazam bu suhbatlarda eshituvchi bo`lib qatnashib, o`z bilimlarini yanada oshiradi. U Misr amiri, Suriya amiri, Bag`dod xalifasi al- Mamun sharafiga qasidalar yozadi. Ular e`tibor qilmagach, hajv qilib, o`zi Mosulda yashay boshlaydi. She`riy asarlar yozishni davom ettirib, sekin asta atrofdagilarning e`tiborini qozonadi. U haqidagi xabar al-Mu`tasimga borib yetadi. Xalifa uni saroyga taklif qiladi. U saroy shoiri sifatida al-Mu`tasimni maqtab,uning janglardagi jasoratini ko`klarga ko`tarib asarlar bitadi. Shoir juda ko`p safarlarda bo`lib ko`p do`st yoronlar orttiradi. Shunday safarlarning birida u «Kitab al-Xamosa»ni yaratadi. Abu Tammom asarlarini as-Suliy devon shakliga keltirgan u Qohira va Bayrutda nashr qilingan Devonda madh,riso, vasf, g`azal, faxr, hijo, zuhdiyot janriga oid asarlar to`plangan. «Kitab al Ixtiyor min ash-shu-ara il-qaboil»(“Qabilalar shoirlarining saylanma asarlari”)-bunda har xil arab qabilalari shoirlarining asarlari to`plangan.

«Kitab al-ixtiyor min ash`ori shuaro» (“Shoirlar she`rlaridan tanlangan kitob”). «Kitab al-fuxul»(“Ulug` shoirlar kitobi”)-bu kitobga Islomdan ilgarigi va keyingi ulug` shoirlarning tanlangan asarlari jamlangan. «Kitab al-Xamosa»(“Shon shavkat kitobi”) «Muxtarot min ash`or al-muhadisina» (“Zamondosh shoirlarning tanlangan asralari”). «Ixtiyor al-mukattot»(Tanlangan asarlar.) “An-Naqoid Jarir val-Axtal”(«Jarir va Axtal naqoidlari»). Bu to`plamga ikki shoirning bir- birini hajv, tanqid qilib yozgan 20 ta asari to`plangan va shu bilan birga 1 ta Farazadaqning asari ham kiritilgan. Yuqoridagi asarlardan faqat «Devonul- Xamosa» va «an-naqoidlar» asarlari bizgacha yetib kelgan. Abu Tammom asosan madx, xijo, riso, g`azal, faxr, zuhdiyot, vasf janrlarida ijod qildi. Abu Tammom vasf janrini mustaqil janr darajasiga ko`tardi. Uning vasfi ikki qismga bo`linadi. Tabiat vasfi. Tabiat uni bir umr o`ziga jalb etgan, u doimo tabiatning maftunkor, jozibador go`zalligini qalban his qilgan, shu bois tabiatda ro`y beradigan xodisotlar, ular sirlarining mag`zini chaqish, uning ajoyib go`zalligini o`ziga kashf etib yashagan va asarlarida ifoda etgan. Janglar vasfi. U ko`proq Kichik Osiyodagi Amoriya shahri uchun bo`lgan janglar vasfini ustalik bilan o`z she`rlarida ta`rif etadi. Abu Tammomning falsafiy hikmatlari mavjud. Abu Tammom she`riyatdagi yangi yo`nalish asoschisi. Bu yo`nalish vakillari she`riyatni sayqallab yangi cho`qqilarga ko`tarishdi, arab tilini ajoyib hikmatlar, qanotli so`zlar va nozik she`rlar bilan boyitishdi. Abu Tammomning shoir-mutafakkir Abul Ala al-Ma`arriy va dono hikmatlar muallifi al-Mutanabbiy kabi izdoshlari mavjuddir. Al-Buxturiy (821-897).

Abu Ubada al-Valid ibn Ubayd ibn Yax`yo al-Buxturiy 821 yili Xalab va Yefrat oralig`iga joylashgan Manbij qishlog`ida tug`ildi. Al-Buxturiy tug`ilib o`sgan qishloq o`zining go`zal tabiati bilan shuhrat topgan edi.Shoir ham butun umri davomida ona qishlog`iga bo`lgan sog`inch va arab tilini to`g`ri va chiroyli gapiradigan o`z Tay qabilasiga bo`lgan samimiy muhabbati bilan yashadi. Al- Buxturiy tug`ilgan davrda Abu Tammom ijodi gullab yashnagan davri edi. Birinchi marta al-Buxturiy Xoms shahrida shoirlar mushoirasida Abu Tammom ko`rigidan o`tadi va uning nazariga tushadi. Ular ustoz va shogird bo`lib qoladilar. Buxturiy ustozi vafotiga atab marsiya yozgan. U ustozi Abu Tammom to`plamiga kiritilmagan shoirlar ijodiga bag`ishlab ikkinchi «Kitob al- Xamosa» to`plamini yaratdi. Bu asar 174 bobdan iborat bo`lib, johiliya va ilk islom davrida yashab o`tgan shoirlar ijodini qamrab olgan. “Salosil az-zaxob” devoni Kohira, Bayrutda nashr bo`lgan qator madhiyalari mavjuddir. U xalifa davrida saroy shoiri bo`lib xizmat qildi. Shoirning “Badiiy tafakkurlar” kitobi yetib kelmagan. U asosan g`azal, riso, faxr, hikmat, madx, xijo vasf janrlarida ijod qilgan. Taraqqiyot va tanazzul davri adabiyoti Al-Johiz (775-868) Abu Usmon Amr ibn Baxr-al-Johiz 775 yili Basrada tug`ilgan. Uning vatani Basra Bag`doddan keyingi katta adabiy markazlardan edi. Johiz yoshligidan kitobga muhabbati zo`r bo`lib, har bir narsani bilishga qiziqardi. Basradagi masjid atrofi o`sha davrdagi mashhur olimlar, adiblar, tilshunoslar guruhi bilan gavjum bo`lar edi. Ular «masjidiylar» nomini olgan allomalar o`z shogirdlari bilan suhbat, bahs munozaralar o`tkazishar edi. U yerda Johiz o`ziga kerakli bo`lgan ilmlarni oldi, notiqlik san`atini o`rgandi. Bag`dodga o`tib arab tilining sarfi naxvini al-Axfashdan, lug`atshunoslikni al-Asma`iydan, diniy ilmlarni an-Nazzom Ibrohim ibn Sayyor al-Balxiydan,

tabobatni Solix ibn Junayx al-Laxmiydan o`rgandi. U juda ko`p davlat arboblari bilan yaqin aloqada bo`lgan. Johizning 170 ga yaqin asari bo`lib, ular ensiklopedik xarakterga ega. U falsafa, siyosat, iqtisod, axloq, odob, tarix, jug`rofiya, tabiiy, aniq fanlarga doir, etnografiya, adabiyotshunoslik, she`riyat, tilshunoslik, lug`atshunoslikka oid asarlar yaratdi. «Kitob al-bayan vat-tabyin». «Kitab al-maxosin, val-adad, val-ajoyib, val-g`aroyib» 3) «Kitab al-anosir al - adab» 4) «Kitab al- ixvan» 5) «Kitab al- arab val -ajam» 6) «Kitab al-xayavan» 7) «Kitab fi tabaqat al-mug`annina» 8) «Kitab al- kilab» 9) «Kitab al-asad va-z-zib» 10) «Risola fi-l-kimyo». Qudoma ibn Ja`far. (888-948).Uning asarlari «Naqd an- nasr»( «Nasr tanqid va «Naqd ash-she`r»( «she`r tanqidi»). Bulardan tashqari uning geografiyaga oid asarlari ham bor. Qudoma o`zining «Naqd ash- she`r» asarida poetik fazilatlar bilan bir qatorda poetik nuqsonlar haqida ham ma`lumotlar beradi. Ibn al-Mu`tazz ta`riflagan «Ifrat fis- sifani olib, o`rniga «Mubolag`a»degan nom beradi. Mana shu istilox davrimizgacha yetib keldi. Ibn al-Mu`tazz (863-908) Xalifa al-Mu`tazz al-Mutavakkil oilasida Samarrada 863 yili o`g`il farzand tug`ildi. Bu Abul-Abbos Abdulloh ibn al-Mu`tazz edi. U yoshligidan Basra va Kufa ilmiy maktabining mashhur olimlaridan darslar oldi. Adabiyotni - Basra maktab tilshunos va adabiyotshunos olim al-Mubarraddan (825-898), Kufa

maktabi rahnamosi Abu-l- Abbas Saalabdan(815-908), adabiyotchi va faylasuf olim Ahmad ibn Said ad- Dimashqiydan taxsil oldi, hayoti saroyda, Abu-l-faraj al- Isfaxoniy yozishicha, «gullab - yashnagan ajoyib muhitda, sodiq ayonlar qurshovida o`tdi». U o`z amakivachchasi xalifa al-Mu`tadid saroyida mashhur olimlar, ulug` adabiyotchilar orasida bo`ldi. U siyosatdan uzoq edi, biroq xalifa al- Muqtafi (902-908) o`limidan so`ng saroydagi qozi va olimlar uni xalifa deb e`lon qilishdi. Al Muqtadir(908-932) tarafdorlari esa 29 dekabr 908 yili, bir kundan so`ng ibn al-Mu`tazzni o`ldiradilar. Ibn al-Mu`tazzdan katta she`riy devon qolgan. U 1891 yili Misrda, 1913 yili-Bayrutda nashr qilingan. «Kitab al-adab». 3. “Kitab tabaqat ash-shuaro” nomli asari 1942 yili Yevropada nashr qilingan. 4 «Rasoil» (“Risolalar”) 1949 yili Muxammad Abd Al- Mun`im al- Xafajiy tomonidan nashr qilingan. 5. Asarlari ichida eng muhimi - bu «Kitab al-badi`» (“Yangilik haqidagi kitob”)dir. U 1935 yili rus arabshunosi I. Y.Krachkovskiy tomonidan ingliz tiliga tarjima qilinib chop etilgan. Ibn al- Mu`tazz asosan vasf janrida ijod qilgan. U qasidalarida ko`proq mayni, ovni hamda tabiat manzaralarini, o`simlik va hayvonot dunyosini vasf etgan. Uning 2-ta urjuzasi mavjud bo`lib, birinchisi xalifa al-Mu`tadid (892-902) hukmronligi tarixiga bag`ishlangan bo`lib, 420 baytdan iboratdir. U 1913 yili Misrda, 1882 yili - Leypsigda, 1886 yili nemis arabshunosi Lang tomonidan nemis tiliga o`girilib, nemis sharqshunoslik jurnalida bosilib chiqqan. O`zining «Kitab al-badi`» asarida Ibn Mu`tazz birinchi bo`lib nasr va nazmda ishlatiladigan badiiy tasvir vositalariga nom berib, ularni sharq badiiyati istilohi darajasiga ko`tardi. Xar bir istiloxga Quro`ni Karimdan, Axodisi Nabaviyadan, sahobalarning hikmatli so`zlaridan va arab she`riyatidan misollar keltirgan. Ular Tashbix, Istiora, Mujonasa, Mutobaqa, al-Mazxab al-Kalomiy, Ruju`, Iltifot, E`tiroz, Tajoxul al-orif, Tadmin va boshqalar.

Abu Firas al-Xamadoniy (932-968). U 932 yili Mosulda tavallud topdi. Uning otasi-arab,onasi esa yunonlik edi.Yoshligida otasini o`ldiradilar shuning uchun u amakivachchasi Sayfud - Davla xalif panoxi ostida yashaydi.u davrlarda Sayfud Davla xalif xizmatida bo`lib Bag`dod, Mosul, Diyer rabialarda yashardi.Keyinchalik Xoms va Xalabda mustaqil amirlik tuzib,poytaxtni Xalab shahri deb e`lon qildi.U atrofiga shoirlarni,olimlarni to`plab ilm fan va madaniyat rivojiga hissa qo`shdi.u harbiy san`atga ham e`tiborni qaratdi.Abu Firas bir madxiyasi uchun Sayfu-Davla uni Manbij va Xarronga amir etib tayinlaydi. u vizantiya- liklardan Sayfu Davla hokimiyatini qo`riqlashi kerak edi. Biroq u qamalda qolib 2 marta dushmanlarga asir tushadi.Birinchisida Sayfu Davla tezda sotib oladi. Ikkinchisida kechro qamoqda yozgan asariga «Rumiyat»deb nom qo`yadi.Sayfud Davla vafotidan so`ng taxtga Saadu-Davla o`tiradi.968 yili 4 - apreldagi jangda Abu Firse xalok bo`ladi.Uning she`rlar devoni 1973 y Bayrutda,1900 y.1910 y.uchunchi nashri 4- 1944 yili nashr bo`lgan.Shoir g`azal, ixvoniyat, riso, vasf, faxr,janrida ijod qildi. Sharif ar-Rodiy (970-1016)(359-406). Sharif ar-Rodiy nomi bilan mashhur bo`lgan Muxammad ibn al-husaynning nasabi Ali ibn Abu Tolibga borib taqaladi.U Bag`dadda tug`ulib o`sdi.u Bag`dod olimlari fozillaridan ko`pgina ilmlar adabiyot,odob - axloqdan dars oldi.Shariat ilmini ulug` faqih Shayx Ab Abdulloh Muxammad ibn an-Nu`mondan,arab tilini Shayx Abu-l-Fatx Usmon ibn Jinniydan o`rgandi. Natijada u islom huquqshunosligi xossatan faroiz ilmi -ya`ni meros bo`lish ilmi,adabiyot va ilmlarning chuqur bilimdoni blib yetishdi. Biroq u yashagan davr keskin g`ala- g`ovurli blib,Bag`dodda o`zgarishlar yuz berayotgan edi.Otasini Fors qala`laridan biriga qamab,mol mulkini musodara qiladilar.Yosh shoir ko`ngli ancha aziyat chekadi,otasiga bir necha asarlar bag`ishlab yozadi.U yashagan vaqtda Abbosiylar uch vakili;al - Muti va al-Tayi va

$al - Qodir hukmronlik qildilar.Bulardan at-Tayi davrida u ancha asarlar yaratdi. Uo`z asarlarini shaxsiy boylik ortirish uchun emas,balki Eron va Iroq o`rtasidagi ziddiyatni siyosiy yo`l bilan yumshatishga o`z hissasini qo`shish uchun yozar edi.Shoir Xijoz va Iroq, Eron va Iroq, Suriya va Iroq o`rtasidagi muxim siyosiy muammolarni hal qilishdagi vositachilik vazifachini o`tadi.Shoir 1016 yil 16 iyulda vafot etdi va Bag`dod tashqarisidagi qabristonga qo`yildi. Uning qator asarlari bo`lib, ularning ko`plari bizgacha yetib kelmagan. Asarlari quydagilar; 1. Kitab majozoti-l-osori an-nabaviya. Bu asar birinchi Bag`dodda, keyin Kohirada professor Maxmud Mustafo rahbarligida chop etildi. ( «Nabiy asaridagi majoz kitobi»). 2. Kitab haqoiq at-tavil fi mutashobiha-t-tanzil»(“Qur`onning noaniq qiyin oyatlarini to`g`ri talqin qilish”). Bu asar Najafda nashr etilgan. 3. “Kitab talxis al-Bayon an- majozot al-Qur`on” (“Qur`ondagi majoz haqida lo`nda bayon kitobi”) 4. Kitab al-Xasoris(“Imtiyozlar haqidagi kitob”). “Kitab axbor Kudoti Bag`dod”- “Bag`dod qozilari haqidagi ma`lumotlar kitobi”. “Nahj al- balog`a”- “Balog`at san`ati bo`yicha ko`rsatma”. Uning she`riy devoniga Abu hakim al-Xayriy boshchiligidagi adabiyotchilar tartib berib, 1889 \ 1307 yili Bayrutda nashr qilingan. Uni muqaddas qadamjolar-Makka va Madinada ilxomlanib yozgan she`rlari «Xijoziyot»nomini olgan. Unda 40 qa yaqin qasida mavjuddir. Shialarga bag`ishlab asarlari “Shiot”nomini olgan. Shoirning marsiyalari mavjud. Ular yaqinlariga, do`stlariga va Karbaloda o`ldirilgan Xusayn ibn Aliga bag`ishlab yozilgandir. Faxriyalari asosan ikkiga bo`linadi: 1.Nasl-nasabi ulug` bo`lgan oilasi, ajdodlari ularning axloq- odob borasidagi oliyjanob fazilatlariga bag`ishlangan. 2. O`z o`zini faxr bilan sharaflashi ham ota-bobolarining ulug` zotlardan bo`lganligiga borib taqaladi. Shoir ular bilan mag`rurlanib, ularning xayri - saxovati, mehr -oqibatini faxr bilan kuylaydi.$

Shoir madhiyalar-o`z otasiga 40 qa yaqin qasida yozgan, xaliflariga at- Tayga, al-Qodirga, Buvayxiylardan Adud ad-Davla, Baxa ad-Davla va ba`zi qarindoshlariga yozgan. O`z qasidalarida qadimiy an`nalarga murojaat etadi. Shoir vasfida ko`proq tabiat manzaralari, saxroning o`simlik, xayvonot dunyosi: arslonlari, burgut, ilonlari aks etgan. Shu bilan birga xojilar karvoni, tabiat hodisotlari vasfiga ham o`rin bergan. Ibn al-Farid (1181-1234). Ibn al-Farid Abu Xafs Umar ibn Ali as-Saadiy Qohirada tug`ildi.U o`zining xudojo`y taqvodor ota-onalari bag`rida katta bo`ldi. U fiqxi Shofeiy bilan shug`ullandi, xadis ilmini Ibn Asokirdan oldi. Keyinchalik so`fiylar bilan yaqinlashib, o`zini yolg`izlikka, faqat alloh yo`liga xizmat qilishga bag`ishladi. Uavval Mukattam tog`i yon bag`ridagi «Ojizlar vodiysi»da makon topdi. Bu yerdan ketib u otasi oldida yashay boshladi. Otasi vafotidan so`ng hech yerda qo`nim topolmay, Makkai Mukarramaga yo`l oldi. U yerda 15 yil umrini o`tkazadi. O`tgan kunlari zoye ketmaydi. Misrga qaytgach sulton al-Komil unga katta izzat- ikrom ko`rsatadi. Shoir 1234 yili Kohirada vafot etadi va vasiyatiga ko`ra Muqattam tog`i etagiga jasadi dafn etiladi.Shoirdan bir kichik devon qolgan. U bir necha bor sharhlangan bo`lib, sharxlovchilar 2 guruhga blinadi. Birlari uning she`rlarini zoxiriy tomonini tushunib uni Abu Nuvosga o`xshatatadi.Bu shayx al-Xasan al-Buraniydir(1615y). Ikkinchilari uning so`fiy she`riyatiga to`g`ri baxo berib chuqur botiniy mazmunini ochib beradi.(Bu-Shayx Abdulg`aniy Nabulusiydir (1730). Bu ikki sharx bir kitob holiga keltirib, Rashid al-°olib tomonidan bir necha bor chop etilgan. O`sha davr shoirlaridan yana biri- Abu Bakr as-Sanovbariy (334) Antakyeda tug`ilgan. U Sayfud-Davla kutubxonasi qo`riqchilaridan biri edi. Sayohatni,tabiatni sevar uning go`zalligini she`rlarida tarannum etgan. Uning “ar- Ravdiyat”- “Bog`lar” nomli she`rlari to`plami mavjud.

$Kushajim (970) \K-kotib, Sh-shoir, A-adib, J-avod-saxiy, M-Munajjim\. Abul-Fatx Muxammad ibn Xusayn ibn Shoxiq kelib chiqishi hindlardan. U Sayfud-Davla saroyi oshpazi bo`lgan. Shoirning she`rlar devoni mavjud. U Bayrutda 1895 yili nashr qilingan. Yana «Kitab al adab an-Nadim» nomli asari mavjud. U asarlarida ko`proq tabiat manzaralarini vasf etgan. 3.Mix`yar ad-Daylamiy (1036/428). U Bag`dodda tug`ilgan. Sharif ar- Godiyning shogirdlaridan. Uning katta she`riy devoni mavjud. Arab she`riyati barcha janrlarida ijod qilgan. Uning g`azal, madh,vasf riso, risolalari ham mavjud. Badiiy nasr. Bu davr badiiy nasri badiiy tasvir vositalariga boy, ko`proq qofiyali nasr yoki saj` san`atida yozilgan asarni tashkil etdi. Shu davr mashhur yozuvchilaridan Ibn al-Amid va al-Koziy al-Fozilni ko`rsatish mumkin. Ibn al-Amid(979/360)nomi ibn bilan mashhur bo`lgan Abu- l- Fazl Muxammad ibn al- Xusayn,asli nasli fors bo`lib Qum shahrida tavallud topgan. U adabiyot muxibi bo`lgan oilada katta bo`ldi. 939 yildan Buvayxilar saroyida vazirlik mansabini egalladi. Avval amir Rukn al-Davla saroyida umrining oxrigacha xizmat qildi. Ibn al-Amid zamonasining barcha ilmlardan xabardor edi. Bu falsafa, huquqshunoslik, tabiiy fan, me`morchilik, adabiyot va b. Uni - Ikkinchi Johiz deb ta`riflashar edi. U badaviylarga Arastu va Iskandarni ko`rgani, Ptlomey ma`ruzalarini eshitgani, barcha o`tgan ulug` kishilar suxbatidan baxra olganligini hikoya qilib berar edi. Ibn al-Amidning qator risolalari She`riy asarlari ham mavjud. 1.U asosan kofiyali nasrda ijod qilgan. 2.Fasoxat va balog`at ilmi badiiy tasvir vositalariga go`zallik liboslarini kiydirib berilgan. 3.Sinonimni ko`p ishlatgan. Uning o`quvchilaridan Abu Bakr al- Xorazimiyni ko`rsatish mumkin. Uning ham risolalar to`plami mavjud. Al-Qadi al-Fodil (1134-1199). Fozil Kozi nomi bilan shuxrat topgan. Vazir Mujirad ad-din Abd ar-rahim al-Baysaniy Falastinning Asqalon shaxrida$

tug`ulgan. U Misrga kelib avval Fotimiy, keyin Ayubiy saroyida vazir vazifasini ado etgan.Amir Saloxiddinga u ham maslahatchi bo`lgan. Shu bois Saloxiddin- «Men davlatimni sizning shamshiringiz bilan emas,Fozil Kozi qalami bilan idora etaman” deydi. Fozil Kozining bir she`riy devoni va risolalari to`plami bor. Bu davrda Nasriy janrlaridan - qissa, xabar, xikoya, rivoyat, latifa sira va maqomalar rivoj topdi «Siratu-l- Antara»- «Siratu-l-Antara»- bu jamoa mehnatining samarasi.Chunki u ko`p asrlik tarixni o`z ichiga oladi.Uni 10 asrda fotimiylar amiri iltimosiga binoan Yusuf ibn Ismoil al-Misriy to`plagan.Ba`zi fikrlarga ko`ra boshlang`ich qismini 9 asrda al- Asma`iy va Abu Ubayda to`plashgan.Ammo oxirgi varianti - ko`rinishini X11 asrda yashab ijod etgan ibn as-Sanchu to`plagani- bizgacha yetib kelgani bo`lsa kerak-degan fikrlar bor.Romanning xijoz versiyasi - eng keng va to`lig`i. Suriya va Iroq versiyalari o`zaro oz farq qiladi. Asarning asosiy g`oyaviy mazmuni -bu 6-asrda yashab ijod etgan joxiliya davri shoiri Antara; uning Ablaga bo`lgan muxabbati, Ablaga yetishish uchun ko`rsatgan qahramonliklari, janglardagi jasorati haqidagi hikoyalardan iborat. Bu nasriy asarda ko`plab she`rlarni uchratish mumkin. Saxroviy jangchi - shoir Ablaga yetish uchun boshidan ko`p qiyinchiliklarni o`tkazadi.Va nihoyat uch fazilat va shon - shuxratni tan oladi. Romanda Abla - samimiy sevgi soxibasi,shu bilan birga u mag`rur ayol. Romandagi Shaybu obrazi bu Antaraning sodiq birodari va maslahatchisi. U hamma vaqt yordamga tayyor. «Siratu-l-Antara» romani juda tez shuxrat topdi.Uni sharqshunoslar tarjima qildilar! «Ming bir kecha». «Ming bir kecha»da 264 ta hikoya bor. U forscha «Xazor afsonaye»asosida yaratilagan degan fikr bor.Chunki u eski paxlaviy tilidan arabchaga tarjima qilingan. Keyinchalik unga Bag`dod va Misr hayotini aks ettiruvchi qator arabiy rivoyatlar qo`shilgan. Ba`zi adabiyotshunoslar fikricha,

Muxammad Abdus al Jaxshiyoriy kitobiga arabiy-forsiy va yunon hikoyatlari ham kiritilgan. Ular hammasi arabiylashtirilib, aralashib ketgan. Bizgacha yetib kelgani XYI (X) asr birinchi yarmiga taalluqlidir. U bir necha bor Sharq va °arbda nashr qilingan. Birinchisi, 1814 yili Kalkuttada, keyinroq Bayrutda chop etilgan. U dunyoning ko`p tillariga tarjima qilingan. “Ming bir kecha” Sharq va °arb yozuvchilari ijodiga barakali ta`sir ko`rsatdi. Maqomalar. - bu qisqa latifalardir. Qadimda arablar makoma deb qabila yig`iladigan joyni atashgan. Keyinchalik mazkur istilox jamoatyig`iladigan joydagi suhbatlarni angatgan. Islomdan keyin xalifa va uning yaqinlari bilan bo`ladigan suxbatlar ham maqom deb atala boshladi. Adabiy ilmiy to`garaklarda olimlar, shoirlar o`z maxoratini namoyish etganlar. X asrga kelib axli-ilm, axli adab va axli she`r o`rtalarida o`tkazilgan oliy darajadagi suxbatlar ham maqom atalgan. Shu bilan birga juda nozik ta`b bilan yozilgan hikoyachalar (latifa-novella)nomini ham makoma deb aytitila boshladi. Bu adabiy janrga Badiu-z-Zamon al-Xamazoniy asos soldi. Abul Fadl Ahmad ibn husayn Badiu-z-Zamon (969-1007/358-398) nomi bilan mashhurdir. Badiu-z- Zamon maqomalari adabiyot, til, din va tarixga oid mavzularga ega. Uning maqomalarini sayyox va savdogar Iso ibn hishom hikoya qilib beradi. Maqomalarning qahramoni Abu-l- Fath al Iskandariy- aqlli, o`qimishli kishi. U tarix, adabiyot, she`riyatni tushunadigan, mustaqil fikr yuritadigan, hayotni achchiq-chuchuklarini totigan donishmand. U xalifatning barcha shahar, viloyatlariga sayohat qiladi. har bir maqomada har xil kishi qiyofasida namoyon bo`ladi. Masalan: “May maqomasida” kishilarni toat-ibodatga chorlovchi imom, “Kaspiy maqomasida” u odamlarni Vizantiyaliklarga qarshi jangga chorlovchi lashkarboshi, “Maymun maqomasi”da u maymun o`ynatuvchi, “Mosul maqomasida” u ayyor shaxs sifatida gavdalanadi. Badiu-z-Zamon o`z maqomalarida kishilarni yaxshilikka, ezgulikka chorlaydi, pand-nasihatlar qiladi. Muallif saj` san`atida yaratgan maqomalarida badiiy tasvir vositalaridan mohirona foydalanadi. Uning maqomalari birinchi bor Istambulda, 1889 yili Bayrutda nashr qilingan.

Uning 400 ga yaqin makomalari bo`lib,51 tasi bizgacha yetib kelgan Al-Mutanabbiy. Al-Mutanabbiy (915-965)-nomi bilan mashhur bo`lgan Abu-Tayib Axmad ibn al-Xusaynning kelib chiqishi Jufiy arablarining Kaxtan qabilasi kaxlan urug`iga borib taqaladi. U Kufa shaxrining Kinda daxasida tug`ildi. Otasi Kinda daxasi axolisiga o`z tuyasida suv tashib keltirar, shu bois uning «ubdan as- sakka(«suv tashuvchi quli»nomli laqabi bor edi. Onasi erta vafot etib ketgani uchun uni buvisi tarbiyalagan edi. Ma`lumki, Kufa shahri u davrda fan-madaniyat o`chog`laridan biri edi. Yoshligidanoq aqlli, ziyrak, xotirasi kuchli, she`r yozishga bo`lgan qobiliyati, har bir ishga jiddiy yondoshishi atrofdagilarning e`tiborini tortdi. Biroq Kufada hokimiyat tepasiga qarmatlarning kelishi- ular oilasining Kufa va Damashq oralig`idagi saxroga- Sharqiy Samauga qochishga majbur qildi. Badaviylar orasida 2 yil yurib u asl arab tilini mukammal o`rgandi. 927 yili Kufaga qaytib, bir obro`lik Kufalik Abu-l-Fad bilan tanishdi va undan qarmatlar dinini qabul qildi. 928 yili otasi bilan Bag`dodga kelib she`rlarida Muxammad Ubaydullox al-Alaviyni maqtadi, biroq tezda Bag`doddan Suriyaga qaytadi. Yosh shoir she`rlarida xayotdan nolishi, isyonkor kayfiyat, hamda mag`rurlik va kibr - xavo ufurib turardi. 933 yili shoir Latakyaga kelib bir necha shaxslar bilan aloqa o`rnatadi. So`ngra Samau saxrosiga kelib, badaviylar orasida isyonga da`vat etadi. Bu da`vati va isyoni tufayli u 2 yilga qamaladi va Mutanabbiy degan laqabni ya`ni «u o`zini nabiy deb atadi»-degan laqab, keyinchalik taxallus tusuni oladi. Shoir o`z ijodida bir necha davrini boshidan kechiradi. 928-948 yillari Suriyada ijod qildi. Ko`proq faxr, madh va xajviya janrlarida ijrod qildi.Arab tilini mukammal bilganligi sabaabli asarlari nihoyatda murakkab majoziy iboralarga boydir. Suriyada ijod qilgan asarlari to`plamini «Shomiyot»deb nomlanadi. 948 yili shoir Xalabda-amir Sayfu-d-Davla saroyida yashab ijod qiladi. Amirni maqtashidan maqsadi biror yaxshi martaba egallash edi. Biroq bir saroy shoiri Ibn Xalaveyx bilan bo`lgan baxsda amir Mutannabiyga yon bosmaydi.Shu

bois amirni tanqid qilib Misrga - amir Kofur saroyiga ravona bo`ladi. Xalabdagi 948-957 yildagi she`rlari to`plami «Sayfiyat»deb nom oladi.Misrda Kofur saroyida ishlab, biror viloyatga hokim bo`lish orzusida yashaydi.Biroq orzusi amalga oshmagach, amir Kofur ustidan kulib, zaxarxanda she`rlar bitadi-da, oxirgi yillarini Iroq va Eronda o`tkazadi. 957-962 yillardagi asarlar «Kofiriyot» deb atala boshlandi. 962-965 yillar Sherozda-Adud ad-Davla saroyida yashab ijod qildi.Bu yerdagi asarlari to`plami- «Adudiyot» nomini oldi. Shoirning o`limi fojiali. U Sherozdan Iroqqa qaytayotganda yo`lda bir vaqtlar singlisi shoir tomonidan xajv qilingan shaxs shoirdan qasos olib o`ldiradi. Shoir Mutannabiyning falsafiy qarashlari, chuqur badiyyat bilan sug`orilgan she`riyati kelajak shoirlarga ta`siri katta bo`ldi. Abu-l-Ala- al-Ma`rriy (973-1057). Shoir shimoliy Suriyaning Maa`rrat an-Nu`mon qishlog`ida faqix- huquqshunos oilasida tug`ildi. Uning otasi tanux qabilasidan bo`lib,tilshunos va huquqshunos olim edi.u dastlabki ta`limni uyda otasidan oldi. Uyda olgan bilimini mustahkamlash maqsadida Xalabda, so`ng Latakiyada taxsil oladi. Antioxiyada monastirda o`qiydi. Barcha dinlar tarixi bilan qiziqadi. Keyin o`sha davr Xalifalik poytaxti - ulug` olimlar, adibi- shoirlar, yig`ilgan joy - Bag`dodga boradi.U yerda ko`pgina allomayu - zamonlar bilan uchrashib suxbatlaridan baxramand bo`ladi. Biroq onasi betobligidan xabar topgani shoir o`z ona qishlog`iga qaytadi. Onasi o`limi tufayli shoir endi bir umr shu yerdan hech yerga chiqmay o`tadi.Uni «ikki zindon ba`zan uch zindon maxbusi»deb atashgan. Ko`zining ojizligi(Abu-l-Ala 3 yoshida chechak kasaliga chalinib;ko`zi ko`rmay qolgan). Va 50 yil mobaynida o`z qishlog`idan hech yerga chiqmasdan umrining oxirigacha o`sha yerda umr guzaronlik qilgan.(1009-1057y). Shoirning birinchi asari Bag`dodda yozilgan bo`lib, «Saqt az- zand»(«Olovdan uchqun»deb ataladi). U 11 ming baytdan iboratdir. Mutanabbiyning she`rlariga sharhlar yozilgan.

Maa`arrat an-Nu`monda shoir «luzumiyot» nomli she`rlar to`plamini «Risolatu-l-g`ufran» (“Kechirimlilik haqidagi risola”) va boshqa ko`pgina asarlarini yaratdi. Buyuk alloma va shoirni yo`qlab xalifatning har chekkalaridan o`quvchilari muridlari kelishar,u bilan bo`lgan suxbatlardan baxramand blishar edi.Ba`zi ko`pgina mashhur kishilar xat orqali maslahatlar olishar edi. Ba`zi amirlar o`z poytaxtlariga shoirni taklif qilishar edi. Biroq Abu-l- Alodan faqat rad javobini olishgan. Shoir «Olovdan uchqun» asari muqaddamasida yozadi. «Men hech qachon oliy martabali shaxslarga madxiyalar»yozmaganman. Abu - l -Ala al-Maa`arriy o`z zamonasining eng o`qimishli kishisi, Islom huquqshunosligi va aqidalarining bilimdoni, buyuk faylasuf, tilshunos va tarixchi olim hamda arab she`riyati qonun - qoidalarini mukammal biluvchi edi. Shoirning quvvai xofizasida qator she`riy va ilmiy asarlar yodda saqlagan. Shoirning yetmishga yaqin she`riy va ilmiy asarlari mavjud bo`lib,undan ba`zilari bizgacha yetib kelgan .Uning «Mulk as-sabil» nomli pand-nasihatnromasi mavjud, shoirlar asarlariga sharxlari bor.1. «Mo`jiz Axmad»(«Axmad sexri»)al-Mutanabbiy asarlari sharxiga bag`ishlangan. 2. «Zikra xabib»( «Xabibni eslab»),Xabib Abu Tammom she`riyati sharxi. 3. Abas al - Valid - al - Buxturiy asarlari sharxiga oid asarlaridir. Shoirning “Risolatul - maloika” («Farishtalar haqidagi risola» )asari bordir. Mazkur asarlari shoirga katta shuhrat keltirdi. Uning ijodiga baho berishda har xil fikrlar bo`lsa-da, u buyuk shoir va faylasufdir. Uning durdona asarlari arab adabiyoti rivojida muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: 1. Xanna al-Faxuriy. Istoriya arabskoy literaturi. 1 - tom, 273- 362- betlar. 2. “Kalila va Dimna” asarining muqaddimasi. 3. www.ziyonet.uz 4. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Rim adabiyoti. Respublika davri Rim adabiyoti

Ilk islom davri adabiyoti

Ilk mustamlakachilik davri adabiyoti

Turkiy qavmlarning shakllanish davri adabiyoti

Ispaniyada uyg’onish davri adabiyoti. M.Servantes ijodi