Рам Бхакт шоир Тулсидас ижоди - Adabiyot - Referatlar

Рам Бхакт шоир Тулсидас ижоди

Yuklangan vaqt:

09.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161 KB

Ko'chirib olish

Рам Бхакт шоир Тулсидас ижоди Режа:

Таянч сўз ва иборалар : ҳиндави, Гужорат, Декан мактаби, Ганж ул Илм, 1306-1396, Айнуддин, Гужорат, Бахманид, Чиштий, Гулзар-е Насим, рисола, Шоҳ Миранжи, Хўжа Ашраф Жаҳонгир Сумнани, Иршаднама, Насиҳатлар, Сукх Сахела, Бахтли Сахела, Ахлак-е-тасаввуф, Шайх Ҳамидуддин Нагори, Синд, мўғуллар, мусулмон адабиёти, Бобурийлар, Кҳари боли, Бурхо - ниддин, Малик уш – шуаро, Муҳаммад Нусратий,Хабар нома, Ўрта Осиё, Маъсуд Сад Салмон, Насим боғи, Гулшане ишқ, Муҳаммад Қули Қутб, Одил шоҳ ҳақида қисса, Наорас, Тарих-е Искандар, виргатха, Ғаввоси Пхулбан, Ибн Нишоти, ғазал-е мусалсал, телугу тили, Басант Сабрас, Аурангабади, Қутб Муштари, Маснавий, Мулла Важахи, Пхулбан, Марсия, маснавий, қасида , рубоий, Вали Аурангабади Баба - и рехта, Адам - и урду Ўрта асрнинг таниқли бхакт шоири Тулсидас 1532-1623 йилларда яшаб ижод этган. У яшаган давр Ҳин дистон тарихида жуда катта сиёсий, ижтимоий, иқтисо дий ва маънавий ўзгаришлар юз берган бир давр эди. Сиёсий жиҳатдан бу давр Ҳиндистонда Бобурийлар сулоласи ҳукмронлик қилган давр, мафкуравий жиҳатдан бхакти диний-ислоҳотчилик ҳаракати ҳукм сурган давр бўлган. Бхактини ҳинд мутахассислари - веда ва буддизмдан кейин ҳинд жамияти онгини тубдан ижобий томонга ўзгартира олган ғоя бу бхакти ғоясидир - деб баҳолайдилар. Мана шу даврда яшаб ижод этган Тулсидас 1532 йили Жамуна дарёси бўйида Ражапур қишлоғида обрўли брахман Атмарам Дубе оиласида дунёга келган. Тулсидаснинг отаси қишлоқ оқсоқолларидан бири эди. Ривоятларга қараганда брахманнинг хотини ҳомиласи ўн икки ойлигида бир ўғил кўради. Туғилган бола кўринишидан беш яшар болага ўхшар, унинг ҳатто тишлари ҳам бўлган экан. Унинг дунёга келиб биринчи айтган сўзи «Рам» бўлган экан. Шу сабаб болалигидан уни «Рамбола», яъни «Рам номини тилга олган бола» тахаллуси билан ҳам чақиришар экан. Лекин мунажжимлар бу боланинг оилага бахтсизлик олиб келиши ҳақида башорат қиладилар. Ҳақиқатан ҳам бироз вақт ўтиб унинг онаси бетоб бўлиб оламдан ўтади. Ўлимидан олдин бир хизматкор аёлни чақириб унга бутун қимматбаҳо тақин чоқларини бериб шу ўғлини ўз тарбиясига олишини сўрайди. Бу аёл болани беш ярим йил боқиб, тарбия қилади, лекин кунларнинг бирида уни ҳам илон чақиб олади ва у оламдан ўтади. Буни эшитган отаси бахтсизлик келтирувчи бу болани уйга олиб келишни истамайди. Шундан кейин бола етим қолиб, дайди ва саргардонликда кун кечириб юраверади. Бир куни Рамбола бир ибодатхона олдида садақа сўраб ўтирганида Нархари деган бир дарвеш уни кўриб қолади ва болани боқиб олади. Нархари Рам маъбудига сиғинадиган дарвеш эди. У болани ўз тангриси Рам билан таништиради. Сукаракшетр деган жойга бориб унга Рам ҳаёти ҳақидаги ҳикояларни сўзлаб беради. Йиллар ўтиб Рамбола я қинларини кўриш учун ўз қишлоғи Ражапурга боради. Лекин у ерда унинг яқин лари дан ҳеч ким қолмаган эди. Кўпчилик қариндошлари оламдан ўтган, бошқалари эса кўчиб кетган эди. Ўз уйини эса эски қўшнилар и ёрдамида зўрга таниб олади. Шундан сўнг Тулсидас ўз тақдирини тангриси Рамга топшириб , бутун умрини Рамни куйлашга бағишлайди. Шу сабаб унинг барча асарлари Рам номи билан, унинг ҳаёти ва саргузаштлари билан боғлиқдир. Уни жаҳонга танитган асар и ҳам маъбуд Рам ҳаётига бағишланган. Асар « Рамачаритаманаса » деб номланиб, ўз қадр-қиммати жиҳатидан ҳинд халқи орасида Рам маъбуди номи, унинг ҳаёти ва барча саргузаштлари билан боғлиқ «Рамаяна» эпосидан ҳам ошиб кетади. Тулсидаснинг «Рамачари таманаса» асари «Рамаяна» асарининг қайта ишланмасидир. Тулсидас ижоди га жами ўн иккита асар мансубдир. «Кришна ҳақидаги қўшиқ» асаридан ташқари барча асари Рамга бағишланган. Унинг барча асар лар и назмда яратил ган, уларни ҳинд адабиётида «Рам-кавья », яъни «Рамга бағишланган назм» деб аталади. Улар қуйидагилар: 1. Рамачаритаманаса - Рам саргузаштлари 2. Кавитавали - Мисралар тўплами 3. Винайпатрика - Винайлар тўплами 4. Дохавали - Икки мисра 5. Вейрагья-сандипани - Дарвешлик тарғиботи 6. Кришнагитавали - Кришна ҳақида қўшиқлар 7. Гитавали - Қўшиқлар Рамагья прашана - Рам фикрини бил ва бошқалар.

«Рамачаритаманаса» назмда ўша давр халқ тилларидан бўлмиш авадхи тилида яратилган. Тулсидас Рамни шунчалик севганидан Рамаяна асарини ёддан билар эди. Кейинчалик бу асарни ўз даври халқи тилида янада гўзалроқ ва бхакти ғоялари билан суғорилган ҳолда қайта яратган. У халқ орасида Рамнинг энг севимли маъбуд сифатида танилишини, Рамни ҳамма у севгандек севишини жуда орзу қилган. «Рамачартаманаса» асари билан «Рамаяна» асарларини қиёслаган ҳар бир китобхон Тул сидас асарида меҳр, яъни бхакти таъсирини ўткирлигини тезда англаб етади. У Рамни ўзининг севимли маъбуди, одил шоҳ, ақлли ва содиқ ўғил, меҳрибон ака ва намунали умр йўлдоши сифатида усталик билан тасвирлаган. «Вейрагья-сандипа» асари дидактик характердаги асардир. Унга Тулсидаснинг доҳа, чаупаи (тўртликлар) ва соратҳалари (икки мисрали шеърлар) киритилган. Жами ол т миш икки мисрадан иборат асар дир. Асар тўрт қисмдан иборат: - Биринчи қисм авлиёлар ва дарвешларга бағишланган мақтовлар дан иборат . Иккинчи қисм авлиёларнинг феъл-атворлари, хусусиятлари ҳақида . - Учинчи қисм авлиё ларнинг буюклиги ни куйлашга бағишланган - Тўртинчи қисмда авлиёлар ларнинг сокинлиги ва хотиржамлиги хақида сўз юритилади. - «Рамагья прашана» («Рам фикрини бил») номли назмда яратилган ажойиб асар да бир ривоят ҳам бор. Унда шундай деб айтилади: «Кунлардан бир кун Каши шаҳри ҳокимининг ўғли ўз дўстлари билан овга чиқибди. Бир вақт ҳокимнинг қулоғига овга чиққанлардан бирини йўлбарс ғажиб ташлабди деган овоза етиб кел ибди . Бу гапни эшитган ҳоким қаттиқ ҳавотирланиб. «Бу менинг ўғлим эмасми кин?» - деб ўйла б ди ва мунажжимни чақиртириб унга «Бир кун ичида унга бу хабарни қанчалик тўғри ёки нотўғри эканлигини билиб беришини , нотўғри бўлса совға олишини , тўғри бўлса жони ни олишини айт ибди . Бундай топшириқдан қаттиқ хаяжонланган Ганга Рам исмли мунажжим йўлда Тулсидасни учратиб қол ибди ва кўнглидаги бор гапни унга айтиб бер ибди . Тулсидас унга ёрдам қўлини чўзиб олти соат ичида уч юз қирқ учта доха (икки мисралик шеър) ёзиб бериб ди . Мана шу асарнинг номи «Рамагья прашана» («Рам фикрини бил») деб номлан ган экан. Бу асарга «Рамаяна»нинг қисқартирилган нусхаси деб баҳо берилади. Асар етти қисмдан иборат, ҳар бир қисми етти бобдан ва ҳар бир боб етти дохадан иборат. Шу боис ҳам асарни кўпинча «Дохавали Рамаяна» («Етти мисра ли Рамаяна») деб ҳам номлашади. Доханинг биринчи мисрасида рамз лар билан «Рамаяна» дан бир эпизод келтирилади. Иккинчи мисраси да эса бу нарса яхшиликками ёки ёмонликками шу нарса аниқланади. Масалан, асарни очганда Рам Лакшман ва Ситани саргардон бўлиб қидириб юрган эпизоди тушган бўлса, бу эпизод ёмонликни билдиради, ёки бўлмаса асарни очганида Рамнинг Жатаюни кўмиш маросимини ўтказаётгани тушса , бу хушхабар келтирувчи эпизод саналади. Шундай қилиб, мунажжим эрталабгача мана шу асардан ҳоким ўғли тақдирини аниқлаб ўтиради. Эрталаб эса ҳоким нинг ўғли с о г-саломат уйга кириб келади. Ҳ оким мунажжимга юз минг рупи инъом беради. Мунажжим пулларни Тулсидасга бермоқчи бўлади, лекин у фақат ўн икки минг рупинигина олади ва шу пулларга ўн иккита Хануман ибодатхонасини қурдиради. «Рамагья прашана» асари «Рамачаритаманаса» асаридан бир неча йил аввал яратилган. Бу асарни яратишда Тулсидас нафақат «Рамаяна»га, балки Калида санинг «Рагху авлоди» асарига ҳам мурожаат этган. Тулсидас ҳаққоний тарзда файласуф шоир, шоир ихтирочи дейиш мумкин. Унинг асарлари фалсафий фикрларга тўла. Тулсидаснинг ижодий йўли жуда кенг қа мровли ва хилма-хилдир. У ўз ижодини Ланка оролида, яъни Рам саргузаштлари бўлиб ўтган жойда ҳам давом эттирган. «Рамачаритаманаса» асарида уч олам (жаннат, ер ва дўзах) ҳақида, ўн тўрт олам, етти самовий ва етти ер ости оламлари ҳақида, коинотнинг чексиз, сон- саноқсиз оламлари мавжудлиги ҳақида сўз юритилади. Бу ерда самовий олам кенгроқ тасвирланган. У ерда яшайдиган маъбудлар ҳамда уларнинг аёллари, гандҳаралар ва киннарлар (яъни осмоний мусиқачилар), осмоний раққослар, девлар, апсаралар ҳамда ерда юриб янгиликлар тарқатувчи Нарада каби авлиё лар билан боғлиқ ҳодисалар тасвирланган. «Рамачаритаманаса» Тулсида ижодини энг юкс ак ликка етказган асардир. Асар ўзининг чуқур маънолилиги, бой эстетик завқ берувчи шеърлари билан ҳинд адабиё тининг авадхи шеъриятини жуда бойитган. Вальмикининг «Рамаяна» асари ҳамда Тулсидаснинг «Рамачаритаманаса» асари ўртасида минг йилларча фарқ бор. Бу давр ичида Рам ҳақида санскрит, пракрит, апабҳаранша ва янги ҳинд тилларида турли жанрларда назмда ва насрда жуда кўп асарлар яратилган. Тулсидас ўзининг

«Рамачаритаманаса» асарини яратишда мана шу адабий мерос ҳамда Вальмикининг «Рамаяна» эпосига таянган. «Рамачаритаманаса» етти китобдан иборатдир. - Биринчи китоб «Болалик» деб номланади. Бу китоб Рамнинг ҳаёти, ўспирин даври воқеалари, унинг авлиёларни девлардан озод этиш мақсадида ўрмонга бориб , уларни енги ши, у ердан шоҳ Жанака эълонига кўра қиз танлов кўригида иштирок эти ши, танловда ютиб Ситани ўз юрт и га олиб кел иши ҳақида сўз боради. Биринчи китобда кириш қисми жуда катта. Унда муаллиф юқоридаги воқеалар билан бир қаторда ўзининг диний-фалсафий қарашлари , маънавий-этик ва социал принцип лари, ҳамда Рам маъбудининг, Вишнунинг тажассуми сабабларини очиб беради . Биринчи китобда брахманлар қарғишига учраб кейинги туғилишида ёвуз девзот бўлиб дунёга келган буюк шоҳ Пратачабхану ҳақида ҳам ҳикоя қилинади. - Иккинчи китоб «Айодхья» деб номланади. Кошала шоҳлигининг пойтахти Айодхьяда ёшлар қайтганидан кейин шоҳ Дашаратха қарилик яқинлашгани туфайли тахт ворислиги масаласини ҳал қилиш мақсадида тўртала ўғлини йиғиб, маслаҳатлашиб энг катта, ақл ва одоб да тенги йўқ ўғли Рамни тахт вориси деб эълон қилдириши , б унинг натижасида саройда рўй берган нохушликлар ҳақида ҳикоя қилинади. Рам Дашаратханинг биринчи аёли Кошалянинг фарзанди эди. Иккинчи аёли Кекеянинг ҳам икки ўғли Бҳарата ва Лакшманлар бўлиб, онаси ўз ўғилларини тахт вориси бўлишини истайди ва ёвуз энагасининг гапига кириб шоҳдан Рамни ўн тўрт йилга ўрмонга сургун қилиб Бҳаратани тахт вориси деб эълон қилишини талаб қилади. Бир вақтлар Кекеяга икки истагини бажаришга ваъда берган шоҳ боши берк кўчага кириб қолиб, нима қилишини билмай сиқил ишдан қаттиқ касал бўлиб қолади. Бу касаллик сабабини билган Рам ўз хоҳишига кўра ўн тўрт йилга ўрмонга кетади. Бош фарзандини ноҳақ хафа қилган ва айрилиққа чидай олмаган Дашаратха дунёдан кўз юмади. Бҳарата эса ўз онаси қилмишидан уятда қолиб онаси билан уришиб ўрмонга севимли акси Рамни тахтга қайтариш учун йўл олади. Бу хабарни эшитган Рам отасининг ваъдаси ҳар қандай ҳолатда ҳам амалга оширилиши кераклигини айтиб тахтга қайтишдан ьош тортади ва Бҳаратани ўн тўрт йил давлатни бошқариб туришини сўрайди. Рам билан бирга ўрмонга унинг аёли Сита, укаси Лакшман ҳам кетадилар. Улар ўрмонда ўзларига бир кулба қуриб, шу ерда яшай бошлайдилар. - Учинчи китобнинг номи «Ўрмон» деб аталади. Бу қисмда маълумки , ўн тўрт йиллик ўрмон саргузаштлари баён этилади. Рам бу ерда жуда кўп авлиё ва дарвешлар (жумладан, Атри, Шарабханги, Агастьи ва бошқалар ) билан учрашиб , улардан ҳаёт сабоқларини ўрганади, унинг олам , инсон , руҳ ва Яратган ҳақидаги диний-фалсафий қарашлари бойиб боради. Рам турли девзотлар билан ҳам тўқнашади, улар билан бўлган курашларда енгиб ўз куч қудратини синовдан ўтказиб боради. Жумладан, Шурпа накха, Кҳару, Душан, Тришир каби девзотлар номи айтиб ўтилади. Лекин энг катта тўқнашув ёвузлар сардори Ланка юрти шоҳи Раван билан бўлади. Раван Ситани ўғирлаб уни ўз аёли қилиш ниятида юртига олиб қочади. - Тўртинчи китобнинг номи «Кишқиндха». Бу маймунлар мамлакати пойтахтининг номи. Бу ерда Рам маймунлар шоҳи Сугрив ва унинг бош маслаҳатчиси Хануман билан учрашади. Сугрив эса бу вақт акаси билан тахт талашиб юрган эди. Рам унга тахтни қайта қўлга киритишга ёрдам беради ва ўз навбатида Сугрив ҳам Рамга Ситани Раван қўлидан озод этишда ёрдам беради ва маймунлар сардори Хануманни Рам билан Ланкага жўнатади. - Бешинчи китоб «Гўзал» деб номланган. Бу қисмда Хануманнинг қандай қилиб Ланка оролига кириб боргани , у ердан Ситани топгани ҳақидаги хушхабар билан қайт иш и ҳикоя қилинади. - Олтинчи китоб «Ланка» деб аталади. Маймунлар ўрмондан то Ланкагача занжир бўлиб бирлашиб Рам ва унинг одамларини Ланкага бостириб киришига ёрдам берадилар ва у ерга бориб Ситани озод қиладилар. Шу билан бир қаторда ёвуз Раван қўл остида эзилаётган Ланка халқини ҳам озодликка чиқариб ёвуз куч лар тимсоли бўл ган Раванни яксон қилади лар. - Еттинчи китоб «Охирги» деб номланиб , унда Рамнинг зафар билан ўз юрти Айодхъяга кириб бориши тасвирланган. У яна тахтни укаси Бҳаратадан ўз қўлига олиб мамлакатни одилона бошқариб, бутун Айодхья халқини бахтли-саодатли турмуш кечиришини таъминл ай ди. Ҳиндистон тарихида Рам энг одил шоҳ сифатида ном қолдирган бўлиб, адолатли жамият ва одил шоҳ ҳақида сўз борганда ҳамиша Рам образи рамз сифатида қўлланилиши анъанага айланиб кетган. Ҳиндистонда хатто айрим партиялар « Рам ражак дин » , «Рамдек ҳукмронлик» шиорини партия шиорига ҳам айлантириб олганлар. Тулсидас ўз асарини Вальмикининг «Рамаяна»сидек етти китобга ажратган ҳолда яратган. Ҳар бир китоб санскрит тилидаги шлока билан, яъни маъбудларни мақтовчи шеър билан

бошланади, сўнг асосий матн авадхи тилида давом этади. Тулсидас кўпинча илмлар маъбудаси Сарасвати, ақл маъбуди Ганеша, Шива ва Парвати мабуд ларига, Рам ва Сита ҳамда Хануманларга мақтов қўшиқ ларини бағишлаган. Тулсидас «Рамаяна» асарини худди бир кемага ўхшатади. Мана шу кема инсониятни сансарадан, яъни бу дунё ташвиш ва гуноҳларидан нариги гуноҳсиз дунёсига олиб ўт ади, инсон ни озодлик қирғоғига олиб чиқади деб ҳисоблайди. «Рамаяна» бу дунёнинг илони деб қаралади ган «Калюг», яъни «Темир аср»ни ютиб юборувчи товусдир деб баҳолайди Айниқса бхактлар учун бу энг катта маънавий озуқадир деб ҳисоблайди. Тулсидас Рам ҳақидаги ҳикояларни инсоният ҳаёти учун оқар сув, адашган инсонлар учун нажот манбаи, инсониятни куйдираётган оловни (яъни, ёвуз кучларни тугатувчи) ўчирувчи ёмғир, ёмғирни ёғдирувчи булут, қоронғиликни ҳайдовчи қуёш деб баҳолайди. Тулсидас ҳаёти ва унинг асарлари ҳақида жуда кўп изланишлар амалга оширилган. Уларнинг сони юздан ошади. Ҳиндистонда унинг ижодини ўрганиш учун бир неча махсус илмий тадқиқот гуруҳлари ҳам ташкил этилган. Тулсидас даври биздан қанча узоқлашмасин унинг аҳамияти шунчалик ортиб бормоқда. Ҳинд адабиётида Тулсидаснинг «Рамачаритаманаса» асаридан руҳланмаган, ундан таъсирланиб ижод этмаган, ҳеч бўлмаса бирон бир шеър яратмаган шоир ёки ёзувчини топиш қийин. Оммабопликда Тулсидаснинг «Рамачарит ма наса» асари ҳинд адабиётининг энг йирик мероси бўлмиш «Рамаяна» эпосининг ўрнини тўлиқ эгаллаган десак ҳақиқатга яқин бўлади. Чунки «Бхагавадгита»дан кейинги ҳинд халқининг муқаддас диний китоби бугунги кунда айнан Тулсидаснинг авадхи тилида яратилган «Рамачаритаманаса» асари ҳисобланади. Рам ва Кришна маъбудлари бугунги кунда ҳинд халқи ибодат қиладиган маъбудлар саналади. Рам маъбудининг аҳамияти эса Тулсидаснинг «Рамачаритаманаса»сидан кейин жамият орасида янада ортиб кетган. Юқорида таъкидлаганимиздек, ҳинд халқи «Рамнавми» (Рам туғилган куни)ни байрамини октябрь ойида Раван тимсоли акс этган рамзий қўғирчоқни ёқиш билан нишонлайди.. Тулсидас асарининг сюжети асосида ҳинд адабиётида жуда кўп бошқа асарлар ҳам яратилган. Жумладан, М. Гуптанинг «Сакет» асари, Б. Шарманинг «Урмила» асари, Айодхьясинха Упадхьяйнинг «Вайдехи ўрмонлари га сургун» асари, С.Т. Нираланинг «Рам маъбудининг Шакти маъбудига ибодати» ҳамда «Тулсидас» номли асарларини тилга олиш мумкин. Замонавий ёзувчиларни Тулсидас ижодида айнан нима қизиқтиради? Рус ҳиндшунос олими Е.П.Челышев ўзининг Сурьякант Трипатхи Нирала китобида: «Нирала нинг ўттизинчи йиллар асарларининг бош қаҳрамони - кучли, олижаноб, ҳар қандай ёвузлик билан ёлғиз кураша оладиган, ҳеч кимга бўйсунма йдиган шахсдир. Ёзувчи ботир, қўрқ м ас инсонлар образини яратишни истайди ва бундай қаҳмонларни эса у кў п инча Тулсидас асарларида учратади – дейди. Нирала нинг «Тулсидас» асарининг бош ғояси ўз халқига, ватанига хизмат қилишдир. Адабиётнинг бош вазифаси жамият онгига ижобий таъсир этиб , уни тар биялаш дан иборат деб ҳисоблаган Нирала ўз асарларида замондошларини Тулсидасдек ва унинг асарларида яратилган қаҳрамонлардек бўлишга даъват этади. Тулсидас ижодий меросига на фақат ҳинд ёзувчилари балки чет эл ёзувчилари, бошқа турда ижод қилувчилар, хатто социологлар ҳам мурожаат этганлар. Англиянинг Ост-Индия компанияси вакили Х.Х. Виль сон Тулсидас ижодига мурожаат этиб , у ҳақда 1828 - 1832 йилларда иккита мақоласини чоп эттирган. Тулсидас ижодининг ҳинд халқига кўрсатган таъсири ҳақида гапириб , у ўз мақолаларида «ҳинд халқига Тулсидас ижодининг таъсири бутун санскрит адабиёти таъсиридан кўра кўпроқ бўлган» деган хулосага кел ган . Ундан кейин француз ҳиндшуноси Гарсен де Тасси ўзининг икки томлик «Ҳинд адабиёти тарихи» китобида Тулсидаснинг «Рамачаритаманаса» асаридан парчалар келтирган ва бир қанча мақолалар ҳам нашр эттирган. Асримизнинг бошларига келиб Тулсидас ижодини ўрганувчи мутахассислар орасида унинг диний-фалсафий дунёқараши борасида турли баҳсларга бағишланган илмий мақолалар ҳам пайдо бўла бошлади. Айримлар уни кастачилик тизим ини ҳимоя қилувчи, феодал-брахманлар манфаатини к ўз ловчи шоир десалар, яна бошқалар ҳинд адабиётига демократик фикрларни олиб кирган шоир деб баҳолайдилар. Жумладан, адабиётшунос олим Рамчандра Шукла фикрича («Госвами Тулсидас» китобида, 1933 йил) Тулсидас ҳинд халқини жипслаштиришга ҳамда кастачи лик тизим ининг инқирозга юз тутиши оқибатида ерга урилган юқори каста вакилларининг мавқеини тиклашга катта ҳисса қўшган. «Тулсидас - деб ёзади П. Гупта , - ўз мақсадини халққа хизмат қилишда деб билган». Рус ҳиндшуноси Е.П. Челышевнинг айтишича: «ҳеч бир ҳинд шоир

ижодида Тулсидас ижодичалик халқ-демократик ва феодал-брахман тенденциялари бир-бири билан чатишиб кетмаган». Тулсидаснинг ижтимоий- фалсафий қарашлари да узлуксизлик ва қарама-қаршиликларнинг кўплиги ҳақида рус ҳиндшунос олими А.П. Баранников ҳам ўз вақт и да айтиб ўтган эди. Шундай қилиб, Тулсидас ижоди ўрта асрлардан бери ўрганилиб келинмоқда ва у ҳақда турли хил фикрларнинг пайдо бўлиши ҳалигача давом этиб келмоқда. Чунки унинг диний- фалсафий дунёқараши, у кўтар ган ғоялар ва манфаатлар шунчалик хилма-хил ва бойдирки, у ҳақда ҳали яна кўп фикрлар келгуси изланув чилар томонидан ихтиро қилиниши ҳақиқатдан ҳоли эмас. «Рамачаритаманаса» асари бир қанча ҳинд тилларига ҳам таржима қилинган. Ҳозирги кунда барча ҳинд тилларида, яъни шимолий ва жанубий штатлар халқлари нинг тилларида ҳам шу халқ миллий руҳи билан суғорилган Тулсидас «Рамаяна»лари мавжуд. Улар ўз «Рамаяна»ларини яратишда қадимги санскрит тилдаги «Рамаяна»га эмас балки Тулсидаснинг «Рамачартаманаса» асаридан таъсирланган ҳолда яратганлар. «Рамаяна» асари рус ва ўзбек тилларига ҳам таржима қилинган. Ўзбек тилидаги «Рамаяна» асарининг таржима сини шоир Муҳаммад Али рус тилида н ўзбек тилига ўгирган. Хулоса қилиб айтганда, Тулсидас ҳинд адабиётида бой ўлмас мерос қолдирган ўрта аср бхакт шоиридир. У Рам маъбудига бўлган ўз муҳаббатини ўз шеърлари орқали ифода этиб, уни халқ тил ларидан бири авадхи тилида яратиб авадхи тилини ҳам адабий жараёндаги мавқеини мустаҳкамлаган, бхакти ғояларини халқ орасида кенг ёйган ва шу орқали ўрта аср ҳинд адабиёти шеъриятини бойитган шоир ҳисобланади. Бугунги кунда унинг ижодидан таъсирланиб ижод йўлига, адабиёт саҳнасига кириб келаётган шоир ва ёзувчилар ҳам сон-сано қсиздир. Урду адабиётининг шаклланиши Urdu Sahitya Иккинчи минг йилликнинг бошларига келиб Ҳиндистонда шундай бир воқеалар юз бердики, улар Ҳиндистоннинг иқтисодий ва маънавий жиҳатдан янги поғонага кўтарилишига, янги-янги ўзгаришларнинг ҳар соҳага кириб келишига сабабчи бўлди. Гупта ва Ҳарша давлатларининг (VI- VII аср) қулаши Ҳиндистоннинг бир бутун давлат сифатида ривожланиш имкониятидан маҳрум этди. Ҳиндистоннинг сиёсий жиҳатдан кучсизланиши кўпгина чет мамлакатлардан босқинчиларнинг кириб келишига қулай шароит яратиб берди. Мусулмонларнинг Ҳиндистонга биринчи босқинчилик юришлари VII асрда араб ҳалифалигининг Ҳиндистоннинг жанубига кириб келишидан бошланди. Улар 712 йили Синд бўйига кириб келиб, маҳаллий халқнинг кўпчилик қисмини ислом динига киришга мажбур этадилар. Лекин улар Ҳиндис тонда узоқ вақт бўлмадилар. Ундан кейинги босқинчилар қаторига эронликлар, ундан сўнг эса Ўрта Осиёлик лар нинг кириб келиши Ҳиндистонда ислом динининг мустаҳкам ўрнашиб олишига шароит яратиб берди. Ушбу юришлар орқасида, албатта, икки мамлакат ўртасида савдо ва маданий алоқалар доимий равишда давом этиб келди. Айниқса, турк шоҳи Ғазнавийнинг XI асрда Ҳиндистонга бостириб кириши ва унинг кетидан Ўрта Осиёлик шоҳ Бобур нинг Ҳиндистонда йирик бир давлатнинг барпо этиши Ҳиндистонда Ислом динининг тўла ғалабасини таъмин лади. Бу даврга келиб, Ҳиндистонда мусулмон динига ўтганларнинг сони анча кўпчиликни ташкил этиб қолди. Бобур ташкил этган мўғуллар империяси XVI асрдан то XVIII охиригача, Ҳиндистонга инглизлар кириб келгунга қадар давом этди ва Ҳиндистоннинг ҳар томонлама ривожланишига катта ҳисса қўшди. Демак, мусулмонлар Ҳиндистонга VII асрдан бошлаб келиб XVI асрга келганда ўзининг катта бир давлатига эга бўлиб, Ҳиндистонда мусулмон адабиётининг шаклланишига асос бўлди. Мусулмон давлатида давлат тили ҳам, адабий тил ҳам аввалига форс тили бўлиб келди. Кейинчалик секин аста форс тили маҳаллий ҳинд тиллари билан чатиша бошлади ва бунинг натижасида урду тили шакллана бошлади. Бобурийлар империясида Ўрта Осиёдан келган шоир ва ёзувчилар саройда аавал форс тилида ижод этдилар. Бу адабиёт фақат сарой аҳли учунгина тушунарли бўлиб, оддий халқ бу адабиётдан бебаҳра эди. Сарой тили юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, секин-аста маҳаллий халқ тили билан муомалага киришиб, у билан чатиша бошлади. Мусулмонлар кириб келган даврда Ҳиндистон жанубида кўпгина маҳаллий тиллар шаклланиб бўлган эди. Улар орасида Бобурийлар империяси ҳудудида яшов чи халқ асосан кҳари-болида сўзлашар эди, бу даврдаги адабий тиллар ҳам ҳудудига қараб баъзи ерларда кҳари боли, баъзиларида эса браж ҳамда яна бошқа бир ерда авадхи тили ҳукм сурар эди. Кҳари боли ва браж

тиллари асосида кейинчалик бугунги ҳинди тили ҳамда авадхи тили асосида эса мусулмонлар тили бўлмиш урду тили шаклланди. Форс тилининг маҳалий тилларга таъсири асосан янги сўзларнинг кириб келиши ва янги ёзувнинг кириб келиши билан бошланди. Ўша давр маҳаллий тиллари авадхи ва кҳари болига форс тилининг лексик таъсири секин аста ёзувнинг ўзгаришига ҳам олиб келди. Мусулмонлар Ҳиндистонда янги тил яратмадилар, фақат маҳалий тилга ўз сўзлари ва ёзувларини киритиб, уни секин аста адабий жараёнга ҳам кирита бошладилар, натижада янги турдаги ҳинд тилини шаклланишига сабабчи бўлдилар. Ислом динини қабул қилган ўтган мусулмон ҳиндулар ўзларига мана шу тилни ўзлаштириб, ўзларини мусулмон дини вакили санаб араб ёзувини қабул қилдилар. Натижада араб ёзувида ёзиладиган, кҳари боли, авадхи ва форс тиллари лексикаси чатишувидан ташкил топган янги бир тил вужудга келди. Бу тил, аввал оғзаки нутқда шаклланди, кейинчалик унда ёзма адабиёт ҳам шакллана борди. Бу тилни маҳалий халқ, даставвал, сўзлашувда бозорларда ишлатгани боис уни «урду», яъни «бозор тили», «аралаш тил» номи билан атайдилар, вақт ўтиши билан урду сўзи ҳинд мусулмонлари тилининг номига айланиб кетади. Форс лексикасининг таъсири айниқса адабиётда ёзма адабиёт шаклланганидан кейин кучайди. Урду тили, аввалига, «рехта», яъни «аралаш» деган маъносида тилнинг номи бўлиб келди. Кейин бу ном «ҳиндустани» атамаси билан алмашди. Урду сўзи эса асосан XVII- XVIII асрдагина адабий жараёнга кириб келди. Янги тилнинг кенг тарқалишига кўпроқ бхакти ва суфизм ғоялари тарғиботчиларининг фаолияти сабаб бўлди. Икки дин – ҳиндуизм ва исломнинг мутаассибли гига қарши шаклланган бу диний ғоялар диннинг асл моҳияти йўқолиб, унинг шаклий томонларига риоя қилиш кучайиши оқибатида шакллланган. Бунда адабиётнинг аҳамиятини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Чунки ғоя асосан адабий асарлар воситасида кенг ёйилиши мумкин. Бу ғояларнинг кенг тарқалишига асосий сабаб, уларнинг халқ манфаатига мослиги, уларнинг муаммоларига хайри хоҳ лик билан суғорилганлиги бўлди. Бу ғояларнинг тарғиботи асосан халқ тилларида амалга оширилди. Айниқса мусулмон адабиётида суфиёна ғоялар кучайиб борди. Суфизм ғоялари нафақат ҳинд адабиётидан балки форс адабиётида шу давр адабиётининг етакчи ғояларидан бири эди. Форс адабиётига эса суфиёна ғоялар кўпроқ Ўрта Осиё, Эрон , Афғонистон ва бошқа бир қанча мусулмон давлатлар вакиллари томонидан олиб кирилди. Ҳиндистонга мусулмонларнинг кириб келиши на фақат ғоявий янгиликларга балки тил ва адабиётда ҳам янги – янги йўналишлар, мактаблар, жанрларнинг шакл ланишига сабабчи бўлди. Мусулмон адабиётининг, хусусан урду адабиётининг шаклланишида икки мактаб – Деҳли ва Декан мактаблари вакилларининг ижоди катта аҳамият касб этди. Даставвал Бобурийлар салтанатида шакллана бошлаган урду адабиёти секин-аста ён-атрофдаги урду тили марказларига ҳам ёйила борди. Ўша даврда Агра Бобурийлар салтанатининг пойтахти бўлиб, салтанатда форс адабиёти билан бир қаторда урду адабиёти ҳам ривожлана боради. Салтанатадаги кўпгина шоир ва ёзувчилар асарларининг мазмуни суфиёна мазмун касб этиб, уларнинг сюжети форс адабиётига мансуб асарлар таъсири остида шаклланди. Бу давр адабиёти ўзининг ёзувда, мазмунда, жанрда ва тилда хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Бу даврда форс тилида ижод этган кўпгина ҳинд мусулмонларини ёки урду тилида ижод этган кўпгина форс ёзувчи ва шоирларининг асарлари билан танишиш мумкин. Шу сабаб икки адабиёт, форс ва ҳинд адабиётининг синтези ҳинд адабиётига янги образлар, жанрлар, ғоялар кириб келишини ва ўз навбатида форс адабиётига ҳам ҳинд адабиётидан янги – янги сюжетлар, образлар, қаҳрамонлар ва ғоялар кириб борганини кузатиш мумкин. Жумладан, ҳинд мусулмонларидан Муҳаммад Жаяси (XVI аср) ўзининг «Падмават» асарини ҳинди тилида яратган ёки бўлмаса пандит Дия Шанкар Кауль (1811-1843) Насим тахаллусида ижод этган. Унинг урду тилида яратган «Гулзар-е Насим» («Насим боғи») асари XIX аср урду адабиётининг энг юксак намуналаридандир. Кўпгина форсийзабон шоир ва ёзувчилар ўз рисола ларини ўша давр тили бўлган ҳиндавида яратганлар. Ўрта аср тазкирачиларидан ҳам кўпгин а вакилларнинг номини тилга олиш мумкин. Булардан Маъсуд Сад Салмон (1059-1121) ҳиндавида ижод этган биринчи форсийзабон шоирлардандир. У Лаҳорда кўп йилларгача саройда каттагина мансабда ишлаган. Лекин чақув натижасида қамалиб ўн тўққиз йил қамоқда ўтирган. Шу даврда у ўзининг уч асосий рисоласини яратган. Бири форс тилида, иккинчиси араб ва яна бир ҳиндави тилларида яратилган. Бу уч девондан, яъни шеърлар тўпламидан фақат биттаси форс тилидагиси бизга етиб келган. Унинг асл нусхаси Теҳронда сақланади. Асарларидан маълумки, у ҳинд халқи ҳаёти, уларнинг урф-одатлари ва муаммоларини жуда яхши билган. Салмон асарларининг сюжети ҳинд сюжет лари билан безалган.

Хўжа Ашраф Жаҳонгир Сумнани (ХII аср) кҳари болида насрда ижод этган биринчи ёзувчи. У ўзининг «Ахлак-е-тасаввуф » («Суфий ахлоқи») рисоласини ярат ган. Ушбу асар фалсафий мазмундаги рисоладир. Суфий шоирлар сирасига Шайх Ҳамидуддин Нагори (1356 вафот этган) ҳам киради. Унинг сақланиб қолган байтларидан маълум бўлади ки , у маҳаллий тилда ижод этган. Унинг байтларида араб ва форс сўзлари кўп ишлатилган. Шу сабабли бу тилни ҳиндави деб аташган. Ҳ индави тили кейинчалик урду тили номи билан ривожлан ган . Урду тилининг бадиий жиҳатдан шаклланишида катта аҳамият касб этган шоир Aмир Хусрав Деҳлавийдир (1253-1325). Амир Хусрав Ўрта Осиёлик турк Сайфуддин Maxмуд нинг фарзанди бўлган. У Ҳиндистонга Шаҳрисабз дан борган бўлиб, у ерда қолиб бир ҳинд аёлига уйланган. Ҳинд аёлидан ўғил фарзанд кўрган ва унга Амир Хусрав деб ном берган. Амир Хусрав соф ҳинд шоири бўлган. У биринчи бўлиб халқ тилига мурожаат қилган шоирлардан. Унинг ижодида ҳинд шеъриятининг бой мероси ва форс тили шеъриятининг гўзал оҳанги мужассамлашган. Деҳла вий ўзи ижод этган тилни «ҳиндави» деб номлаган. Амир Хусрав асарларининг кўпгина сюжетлари ҳинд сюжетлари асосида яратилган. Ўз асарларида жуда кўп халқ мақол ва маталлари, иборалар ва фразеологизмлардан фойдаланган. Унинг ижодининг ўзига хос томони шундаки, унинг шеъриятида ҳам форс, ҳам ҳиндави тиллари баб-баробар ишлатилган. Бир мисраси форс тилида ва бир мисраси ҳиндавида ёзилган шеърлари жуда кўпдир. Ҳинд халқининг урф-одатлари, мақол ва маталлари ҳамда халқ фразеологизми Хусрав ижодининг энг бой ва гўзал томонидир. Бу шундан далолат берадики, шоир ҳинд халқига қанчалик яқин бўлган ва уни севиб ўз асарларида ҳинд образларининг гўзал намуналарини яратган. Урду адабиётининг Декан мактаби. (1400-1700). Феодал тузумининг инқирози, тинимсиз босқинчилик уруш лари, кетма-кет шоҳлар нинг алмашинуви натижасида мамлакатнинг сиёсий ва иқ ти содий аҳволи ёмонлашиб борди. Деҳли салтанати ҳам ҳар жиҳатдан сустлашиб борар эди. Айниқса, 1398 йили Тимурнинг Ҳиндистонга қилган юриши мамлакатга жуда катта талофат етказди. Оқибатда адабиёт намояндалари Деҳлидан четларга қочишга мажбур бўладилар. Шу боис урду шеърияти ҳам чекка - чеккаларда ривожланишда давом этди. XIII-ХIV асрларда мусулмон раҳбарлари Деканга юриш қилдилар. Улар Деканни Деҳлига қўшиб олдилар. Натижада Бахманидлар ва Гужорат давлатлари барпо этилди. Урду адабиёти эса яна жанубга қараб йўл олди. Декандаги мусулмон давлатлари нафақат ҳиндулар давлатлари билан балки ўз ҳукмронликларини мустаҳкам лаш мақсадида қўшни мусулмон мамлакатлари билан ҳам кураша бошладилар. Ўз мустақиллигини таъминлаш мақ садида улар маҳаллий мусулмонлар билан тил бирикти ришга мажбур эдилар. Халқ билан умумий тил топишиб , улар ўз мавқеларини қутқармоқчи бўлдилар. Шу сабабли саройда форс тили билан бир қаторда маҳаллий тил ҳам ишлатилар эди ва уни «дакхни», яъни «жанубий» тил деб юритар эди лар . Гужорат ва Бахманидлар давлатидаги кўпгина илм аҳли ва зиёлилар Шимолдан келган ҳиндавида сўзлаша диганлар эди. Улар кўп жиҳатдан шимол анъаналарини жанубга олиб келдилар. Уларнинг кўпчилик қисми келиб чиқиши жиҳатдан Ўрта Осиё ва Эрондан бўлиб, ўз миллий анъаналарига содиқ шахслар эди лар . Улар маҳаллий урф-одат ва расм-русумларни қабул қила олма д илар. Лекин вақт ўтиши билан ерлик халқ билан чатишув уларни маҳаллий анъаналарга кўникишга мажбур этди. Бу ерда эрон, турк ва ҳинд анъаналарининг чатишуви юз беради. Мусулмон раҳбарлар кўп жиҳатдан мусулмон адабиёти нинг ривожланишига яхши шарт-шароит яратиб бердилар. Бу адабиёт асосан ҳиндавида яратилган. Шундай килиб, Ҳиндистон жанубида урду адабиё ти нинг ривожланиш марказлари бу жанубий давлатлар бўлиб қолди. Улар Деҳлида шаклланган адабиётнинг давом чи си сифатида жанубий урду адабиётига асос соладилар. Бугунги кунда у Урду адабиётининг Декан мактаби деб номланади. Шимол ва жануб адабий алоқа лари ҳам ўз вақтида давом этиб келди. Айниқса суфизм ва бхакти тарғиботчилари бу анъаналарни сақланиб янада ривожланиб боришига катта ҳисса қўшганлар. Суфий ғоялар тарғиботчиси Айнуддин Ганж ул Илм (1306-1396) Гужоратдаги биринчи адиблардан. У кейинчалик Бахманидлар давлати адабиёти шаклланишига катта ҳисса қўшган. У асосан диний-мистик ғоялар билан суғорилган асарлар яратган. Унинг асарлари Деҳли салта - натида ҳам машҳур эди. Шоир ва ёзувчи Хожа Банданавоз Гейсудароз (1320-1422) машҳур суфий Насируддин Чироғ нинг шогирди, ундан кейин эса Чиштий нинг шогирди бўлиб Деҳлида яшаган. Фақат Тимур

бостириб кирганидан кейин Деҳлини тарк этиб Ҳиндистонда саёҳат қилиб юришга мажбур бўлган. Фирузшоҳ Бахмани таклифига биноан у Гулбаргга бориб яшай бошлайди. Шу ерда у ўзининг насрда яратган асарлари: «Мираж ул Ашиқин» («Ошиқлар макони»), «Хафт асрар» («Етти сир»), «Ҳидоятнома» («Hacиҳат лар»), «Шикарнама» («Ов ҳақида ҳикоя») каби асарла рини яратган. У форс ва араб тилларини жуда яхши билган. Унинг ҳиндавида ёзилган ушбу асарларида халқ мақоллари, маталлари, кинояли ҳикояларни кўп учратиш мумкин. Ушбу жанрлар ёрдамида у маълум бир суфиёна ғояни очиб беришга ҳаракат қилган. Унинг асарлари тарби явий аҳамият касб этадиган асарлардир. Декан мактабида Шоҳ Миранжи ўз ижоди билан кўпчиликнинг ҳурматини қозонган шоир ва ёзувчидир. Унинг назм ва насрда яратган асарлари ҳам суфиёна ғоялари билан суғорилган бўлиб, ўз даври талаби ва муаммоларини ёрқин тасвирлаб берган. У 1496 йили оламдан ўтган. Унинг ўғли Шоҳ Бурхониддин Жанам ва набираси Аминуддин Аъло лардир. Уларнинг ижодида маснавий жанри ўз ривожига етади. Улар яратган масна вийлар: «Иршаднама» («Насиҳатлар»), «Сукх Сахела» («Бахтли Сахела») ва бошқалардир. Бу икки асар Бурхо ниддин қаламига мансубдир. Аминуддиннинг «Муҳаббат нома» си мистик севгини куйловчи асардир. У Я ратганга бўлган муҳаббатни ифода этиб, билиш сирларини очиб берган. Улар ўз олдиларига адабий асар ёзишни мақсад қилиб қўймаганлар. Аксинча, давр талаби бўл ган суфиёна ғоя тарафдори бўлиб , уни ўз асарларининг асосий бош ғояси қилиб ол ган лар. Бу мақсадда , албатта , адабий шакл лардан кенг фойдалан ган лар. Улар халққа яқин асарлар яратиш, уни халқ оммаси орасида тарғиб этиш мақсадида маҳаллий диалектлардан ҳам фойдалан ган лар. Ҳ инд мифологиясига мурожаат қил ган ҳолда ҳ инд улар ва мусулмон лар бирлигига чақир ган лар. Барчани нг яратувчи Худо олдида тенглигини асосий ғоя қилиб олганлар. Бижапур ва Голконд а давлатларида , даставвал , форс тили адабиёт ва давлат тили бўлиб келди. Ёзувчи ва шоирлар бу даврда кўпроқ форс адабиётидан таъсирланиб ижод этдилар. Лекин секин- аста ривожланиб келаётган урду тилидаги адабиёт форс тилини сиқиб чиқариб адабий жараёнга ўзи кириб кела бо шлади . Ёзувчи ва шоирлар энди икки тилда ижод қила бошладилар. XV асрда ижод этган Гейсудароз Абдулла Хусейни « Н ишат ул-ашикин» ( «Севги лаҳзалари» ) номли асарини яратди. Бу асар форс шоири Абдул Қодир Гилани нинг севгига бағишланган асарига жавобан яратилган асардир. Урду тилида ижод этган Декан мактаби вакилларидан бири Мулк Қалами дир. У Низоми й Ганжави й “Х амса ” сига кирувчи «Маҳзан ал-асрор» («Сирлар хазинаси») асарига жавобан ўз асарини яратган. Малик Хушнуд ўзининг форс тилидаги маснавийлари нинг таржималари билан урду адабиётига катта ҳисса қўшган. У Амир Хусравнинг « Ҳ ашт бе ҳишт» («Саккиз жаннат боғи»), «Юсуф ва Зулайхо» асарларини форс тилидан урду тилига ўгирди. Бижапурлик машҳур шоир Рустам ҳам урду ҳам форс тилларида ижод этган бўлиб, у Чанд Бардаи (ХII аср)дек қаҳрамонлик шеъриятини яратди. Чанд Бардаи ҳинд адабиётида қаҳрмонлик шеъриятининг йирик намояндаси бўлса, урду адабиёти қаҳрамонлик шеъриятининг йирик вакили Рустамидир. Унинг «Ха б ар нома» («Шарқ ҳақида поэма») асари форс эпик поэмаси сюжети асосида яратилган. Унда , асосан , қаҳрамонлик курашлари тасвири, маъбудларнинг қайта – қайта янги образларда турли кароматлар кўрсатиши каби ғайри табиий воқеалар тасвирланган. Ҳинд ва форс адабиётининг чатишмаси урду адабиё ти нинг саҳифаларида яққол кўзга ташланади. Бу чатиш мани , айниқса , ҳинд адабиётига кириб келган янги – янги назм жанрларида кўриш мумкин. Бижапур давлатининг охирги сарой шоирларидан бири Муҳаммад Нусрати й бўлиб , у ўзининг гўзал шеърияти учун «Малик уш – шуаро» («Шоирлар султони») унвонига эга бўлган. У 1684 йили оламдан ўтган бўлиб, умрининг асосий қисми сарой шеъриятига хизмат қилиш билан ўтган. Нусрати барча шеърий жанрларда ижод этган ва уларни тўлиқ эгаллаган шоир. Унинг қаламига «Гулдаста-и ишқ» («Ишқ гулдастаси») номли ғазаллар тўплами, Одил шоҳга атаб ёзилган қасидалар тўплами , «Гулшане ишқ » («Ишқ гулшани») номли маснавийси ҳамда «Одил шоҳ ҳақида қисса», ҳамда «Тарих-е Искандар» («Искандар шоҳ тарихи») каби тарихий асарлари ҳам машҳурдир. Тарихий асарлари худди ҳинд адабиётидаги «виргатха» («вир» – «қаҳрамон», «гит» – «қўшиқ») қўшиқ ларидек қаҳрамонлик қўшиғи сифатида яратилган. Бу қўшиқларда адабиёт билан бирга тарих ий воқеалар ҳам мавжуд бўлиб , у тарихий манба сифатида ҳам катта аҳамият касб этади. Қаҳрамонлик қўшиқларида Бобурийлар империяси давридаги Қутб шоҳнинг тахт учун курашлари, ҳамда маратхлар билан бўлган тахт учун курашлар тасвирланган. Нусрати ижоди Декан мактабида шаклланган шеърият назарияларининг, қонун-

қоидалари нинг яққол намунасидир. Унда табиат ва тарихий воқеалар тасвири ҳамда ўша давр турли урф-одатлари ва анъаналарининг тасвирини кузатиш мумкин. Ўша давр адабиётида Бижапурлик шоир Иброҳим Одил шоҳ (I580-I627) ижоди катта аҳамият касб этади. Айниқса , унинг «Наорас» («Тўққиз мусиқа») асари қадим ги Ҳиндистон қўшиқларига тақлид қилиб яратилган. Бу қўшиқларда шоир анъанавий ҳинд адабиётидаги Вишну, Индра, Сарасвати, Ганеша Ганга дарёси маъбудларини, ҳиндларнинг диний расм-русумларини куйлай ди. Ҳ инд анъанаси урду тилида яратилади. Иброҳим Одил шоҳнинг қўшиқларидаги мусиқавийлик ва мазмундорлик унинг қўшиқларини халқ орасида севимли бўлишига сабабчи бўлган. У санскрит шеърияти услубларидан ҳам усталик билан фойдаланган. Иброҳим Одил шоҳ ижоди албатта форс адабиёти таъсиридан ҳам ҳоли эмас. Суфий ғоялари форс адабиёти қаҳрамонларига мурожаат қилиш, унинг ижодига араб ва форс тиллари сўзларининг кириб келишига асос бўлган. «Наорас» асари Декан мактабининг урду тилидаги дастлабки асарлари қаторига кириб унда форс – ҳинд адабиётининг чатишуви ни яққол кузатиш и миз мумкин. Деканда урду адабиётининг ривожланишига катта ҳисса қўшган адиблардан яна бири XVI- ХVII аср адабиёти намояндаси Голконда давлатида яшаган Муҳаммад Қули Қутб (1580-1611) шоҳдир. Шу давр адибларидан яна бир и Важахи бўлиб , у 1660 йили вафот этган. Уларнинг замондоши бўлмиш Ғ аввоси ва Ибн Нишоти лар ҳам урду адабиёти ривожига катта ҳисса қўшган адиблардир. Голконда шоҳи Муҳаммад Қули Қутб шоҳ жуда кенг дунёқарашли, ўткир заҳнли ҳамда шеъриятга қобилиятли шоҳ бўлган. У сиёсат борасида ҳам жуда ўткир ақли билан ажралиб турар эди. Ўз замондошлари Акбаршоҳ ва Иброхим Одил шоҳларга ўхшаб динда тенгликни хуш кўрувчи шоҳлардан бўлган. Унинг асарларида ҳинд улар ва мусулмон лар бирлигига чақириқ ҳамда гўзаллик ва суфиёна фикрлар ҳам ўз аксини топган. У шоҳ сифатида ҳам жуда хал парвар шоҳлардан бўлиб, унинг даврида Голконда ҳар томонлама ривожлан ган. У ҳиндулар ва мусулмонлар тенглигини фақат сўзда эмас, амалда ўз сиёсатида ҳам қўллар эди. Жумладан, ҳиндулар байрами Ҳоли ни у ўз мамлакатида жуда катта тантана билан нишонлашни аньанага айлантирган эди. У шоҳлик қилган даврда илм фан, архитектура ва бошқа барча соҳалар ўзининг ривожланиш чўққисига етган. Унинг кўп шеърлари халқ байрамларига бағишланган. Масалан, «Басант» номли шеъри Ҳиндистон баҳорини тасвирлаб беради. Ҳинд адабиётида севишганлар мавсуми ёмғир ойи бўлган «барсат» ҳақида ҳам кўпгина шеърлар ёзган. Қули Қутб шоҳ жанубий Ҳиндистон тилларида ҳам ижод этган. У асосан урду форс ва телугу тилларида ижод этган. Шуларнинг ўзи унинг қанчалик кенг дунёқарашли, зиёли ва одил шоҳ бўлганлигидан далолат беради. Қули Қутб шоҳ Ҳиндистонда биринчи Девон - шеърлар тўпламининг муаллифидир. У форс адабиёти шеърий жанрларини ҳам чуқур эгаллаб уларда ижод этган жуда қобилиятли шоир ва шоҳдир. Унинг девонидаги ғазаллар, рубоийлар, қасидалар, маснавий ва марсиялар ўзининг сермазмунлиги билан ажралиб туради. Шоир биринчи бўлиб «ғазал-е мусалсал», яьни «тематик ғазаллар» тўпламини яратган. Қули Қутб шоҳ ўз шеъриятида табиатга, ҳинд урф-одатларига, диний расм-русумларига кўп мурожаат қилган. Унинг асарларининг тили содда ва равондир. Унинг ижодида демократик ғояларни кўриш мумкин. Шу сабаб ҳинд халқи уни биринчи ҳинд халқ шоири деб аташади. Декан мактаби шоир ва ёзувчилари урду адабиётини янада такомиллашиб ривожланишига катта ҳисса қўш ган лар. Улар яратган шеърлар доим бозорларда, майдонларда, кўчаларда халқ томонидан айтиб юрилар эди. Шоирлар ҳам халқ олдида кўпинча ўз ижодларини намойиш этиб , у ларни халқ орасида кенг тарқалишига сабабчи бўлар эдилар. Ҳ инд демократик ғояларини ижодида кенг қўллаган шоирлардан Ибн Нишотининг номини тилга олиш мумкин. Унинг ҳаёти оддий халқ орасида ўтган. У ҳеч қачон саройга ёки шон шуҳратга интилмаган. У яратган шеърият фақат ўз дил сўзлари ва халқ муаммолари дан иборат бўлиб, уларни шеъриятда ифода этиш унинг учун энг севимли иш бўлган. У ўзининг «Пхулбан» («Гулшан») номли асари билан эл оғзига тушган шоир. Уни урду адабиётининг Декан мактаби шеъриятининг дурдонаси сифатида баҳолайдилар. Асар билан яқиндан танишиш муаллифнинг форс адабиёти билан яқиндан танишлигини кўрсатади. У турли бадиий услублар, ғоялар ва сюжет - ларни чуқур эгаллаган шоирдир. Қутб шоҳ замондоши Мулла Важахидир . У Голконданинг йирик шоир и ва ёзувчисидир. Унинг масна вийсининг асосий қаҳрамони Қули Қутб шоҳдир. Маснавий «Қутб Муштари» деб номланади. Важахи поэмаси лирик ва романтик тарих дан иборат . Унда тарихий воқеалар асосида ажойиб бир тўқима сюжет яратил ган. Асар жанубий Ҳиндистон урду тилининг адабий услубининг шаклланишида катта аҳамият касб этади. Маснави й одатдагидек Оллоҳг а мадҳия билан

бошланади. Кириш сўзи араб ва форс тилларида ёзилган. Кейинги қисмларида севги воқеалари акс эттирилган. Айрим жойларда араб ва форс сўзлари ў р нини санскрит ва маҳаллий диалект сўзлари эг а ллаган. Муштари «Деканга аталган гимн» деса ҳам бўлади. Ўз юртига меҳр ва садоқат асарда кучли ифода этилган. Голкондада урду тилида назм билан бир қаторда наср ҳам ривожлана борди. Важахига шуҳрат олиб келган асосий асар унинг насрда яратган асарларидир. «Сабрас» асари унинг энг юксак асарларидан ҳисобланади. Бу асар Султон Абдулла Қутб шоҳ (1624-1672) талабига кўра яратилган. Бу асар форс тилидаги «Ҳусн-о дил» (Муҳам мад Яхьё Себак Фатахи Нишапури асари) асарининг қайта ишланмасидир. Бу асар форс тилида 1473 йили яратилган эди. Форс адабиётида жуда катта шуҳрат қозонган ушбу асар кейинчалик урду тилида «Сабрас» номи билан ўз нусхасига эга бўлди. Асарнинг турк, ўзбек ва бошқа бир қанча тилларга таржималари мавжуд. Ғарб тилларидан инглиз ва немис тилларига ҳам таржима қилинган. «Сабрас» урду тилидаги биринчи насрий асардир. Бундан аввалги насрда яратилган асарлар, жумладан, Гейсудароз Сумнанининг ва бошқа бир қанча адибларнинг асарлари, асосан, суфиёна ғоядаги рисолалардир. «Сабрас» эса биринчи бадиий асар ҳисобланади. Суфиёна руҳдаги рисолаларнинг айрим жойларида суфий образларни учратиш мумкин, лекин улар бадиий асарлар қаторига кира олмайди. Уларда ҳали урду тили бадиий тил сифа тида шаклланиб улгурмаган эди. Унда асосан фалсафа, дин ва бошқа co ҳ aлapгa оид атамаларни кўриш мумкин. Важахининг «Сабрас» асари биринчи бор китобхон талабини қондирган бадиий асардир. У нда форс ёзувчиси асари ҳинд адабиёти гўзалликлари билан без ган ҳолда ярат ил ган. Асар бош қаҳрамони Ақл ва Ишқдир . Бу икки кучли ҳиссиёт ўзаро кураш давомида дунёвий ҳиссиётлар кураши асосида ишқ ва ақлнинг куч қудрати нималарга қодир эканлиги ҳамда натижада қай бири кучли чиқиши мумкинлиги масаласини ҳал қилади. Ақл ғарб ҳукмдори Ишқ эса Шарқ подшоси этиб тасвирланган. Ақл юртини Систон ва Ишқ юртини Шарқ да деб олинган. Ишқ фарзанди сифатида г ў заллик ва Ақл фарзанди ю рак олинган. Ўғ ли у лғайганидан к ейин Ақл уни Бадан мамла ка тининг шоҳи этиб тайинлайди. У ерда эса дил ҳаёт ичимлиги борлигини эшитиб ў з вакили Назарга шуни олиб келишни буюради. Во қ еага Номус аралашади, дарвеш Буюклик, шоҳ Қ а ҳ рамонлик ( Ҳ иммат) Ра қ иб Г ў заллик Зулф, вазир Ва ҳ м ва бош қ алар аралашиб во қ еалар секин- аста ў з ривож нуқтаси ва ечимига боради. Бу воқеалар турли ерларда шаҳарларда , яъни Муваффа қ ият ёки Зу ҳ д (дарвешлик шаҳарчаси) ҳамда Бойлик жойларида воқеалар бўлиб ўтади. Шу йўсинда Ақл ва Ишқ ўртасида кураш бориб Ақл Ишққа тан беришга мажбур бўлади. Лекин Важаҳи Ишқ олови вақтинча деб ҳисоблаб олов ўчгандан кейин Ақл ўз талабасини қўлга киритишини тасвирлаб берган. Асар қаҳрамонлари охирида Хизр даргоҳида учрашадилар ва у уларга турли сир асрорларни очи қ сўзлаб беради. Важаҳи асарда ги тарбиявий аҳамиятга эга бўлган томонларни очиб берган. Унинг айтишича, и шқнинг бемаъни оловига , яъони нафсга берилиш инсонга берилган жуда кўп яхши хислатларнинг йўқолишига, у нинг ёмонлик й ў лига кириб , к ў п хатоликларга й ў л қў йиши г а олиб келади . Важаҳи Ақл ғалабасини тўғри деб ҳисоблайди. Асар ҳам бошдан охиригача ақл қўшиғидир. Ҳиндистонда турли майда давлатларнинг тахт учун курашлари натижасида халқнинг иқтисодий ва сиёсий аҳволи ёмонлашган бир даврда у Ақлни ишга солиш лозимлигини давъат этиш мақсадида ушбу асарини яратган. Важахи Голконданинг охирги шоир ва ёзувчила ридандир. XVII асрга келиб Ҳ индистондаги Бобурийлар империяси ин қ ирозга юз тута боради. Улар Деканга ҳам ҳужум қ ил адилар ва бу ерда тинчлик ва осойишталик б у зи ли б , жамиятнинг ҳар бир соҳа си га катта зарар етказа бошлайдилар. У ндан кейинги давр адабиёти д а кўпроқ тушкунлик ва фожеавийлик кайфияти куча й ган асарлар - нинг яратил ганлигини ку затиш мумкин. Декан шоҳликлари га Акбаршоҳ бошлаган юришларни Аурангзеб якунлади (1658-1707) . У Голкондани босиб ол иб , у ни ўз империясига қўшиб олади. Урду адабиё ти нинг маркази яна инқирозга юз т у тади. Кўп шоир ва ёзувчилар Аурангободга к ў чиб кетадилар. Ҳиндистон жанубида урду тилидаги адабиёт ривожланиш и сустлаша ди. Декан мактабининг охирги шоири ҳам Аурангободда ижод қилган ва у тарихда Аурангабади номи билан машҳур. Вали Аурангабади Баба - и рехта ёки Адам - и урду , яъни «Урду шеъриятининг отаси» тахаллуслари билан ҳам машҳурдир. Унинг асарлари «Диване Вали» (Вали Девони) тўпламида сақланган. Унинг ҳаёти ва ижоди ҳақида кўпгина маълумотлар мавжуд, лекин уларнинг аксарияти бизгача етиб келмаган. У XVII асрнинг 40- йилларида У Ахмадободда туғилган бўлса-да, ҳаётининг кўп қисми Аурангободда ўтган, лекин Декан мактаби вакили ҳисобланади ва унинг ўзи ҳам бу билан фахрланган. Унинг ижодига форс адабиётининг таъсири кучли бўлиб, асосан ғазал, қасида,

маснавий ва рубоий жнрларида ижод қилган. Айниқса урду тилида шеърият услубининг шаклланишида унинг ижодининг аҳамияти каттадир. Форс адабий анъаналарига мурожаат этиш урду адабиётига биринчи бўлиб аруз тизимини ўрганишни олиб кирди. Арузни ўрганиш урду тилини услуб жиҳатдан янада такомиллашувига сабабчи бўлди. Аруз урду адабиётига шеъриятни безаш қоидаларини олиб кирди ва урду шеърияти мисли кўрилмаган даражада ривожланиб кетди. Форс адабиёти шеърий жанрлари бўлмиш ғазал, марсия, рубоий ва қитъа кабиларни секин-аста урду шеъриятининг етакчи жанрларига айлана борди. Урду адабиётини бойитган энг йирик шеърий жанрлардан бири бу ғазал жанридир. Ғазал жанри форс адабиётидан урду адабиётига аруз тизимининг кириб келиши натижасида шаклланди. Ғазал жанри ўрта асрда нафақат Арабистон, Ҳиндистон, Эрон каби мамлакатларда, балки Ўрта Осиё ва бошқа шарқ мамлакатлари адабиётида кенг тарқалган жанр сифатида мавжуд. Мусиқага тез тушиш ҳамда кичик ҳажмдаги шеърда катта бир маънони мужассамлаштириш ғазал жанрининг ижобий хусусиятла ридан биридир. Шу боис китобхон диққатини ўзига тез жалб эта олади. Бу жанрга мурожаат қилмаган шоир ёки ёзувчини топиш қийин. Урду адабиётидаги дастлабки ғазаллар таниқли форсий ва урдузабон шоир Амир Хусрав Деҳлавий қаламига мансубдир. У аввалига форс тилида кейинчалик эса урду тилида ғазаллар битган . Бугунги кунда унинг ғазаллари куйга солиниб ҳинд ғазалчи қўши қ чилари томонидан к уйланиб келинади. Урду адабиётига форс адабиётидан кириб келган шеърий жанрлардан яна бири рубоийдир . Рубоий жанри ҳам , маълумки , Ўрта Осиё , Эрон ва Аф ғ он истон адабиётларида кенг қўлланиладиган жанрлардан. Лекин урду адабиётига ҳам бу жанр ўрта асрлардаёқ чуқур кириб бориб, урду шеъриятининг етакчи жанрлари қаторидан ўрин олган. Марсия, маснавий ва қасида жанрлари ҳам урду адабиётига мусулмон адабиёти орқали кириб келган. Марсия қайғули воқеалар куйланадиган қўшиқ жанри. Ўша давр таниқли имом ва муллалар ёки бўлмаса курашларда қаҳрамонларча ҳалок бўлганларни хотирлаб марсиялар яратилган. Урду адабиёти намояндаларидан Гейсудароз Банданавоз, Қули Қутб Шоҳ, Вали ва бошқа бир қанча шоирлар мана шу жанрларда ижод қилганлар. Умуман олганда, юқорида санаб ўтилган барча шеърий жанрлар урду адабиёти, ва умуман, ҳинд адабиёти учун бутунлай янги жанр бўлиб, улар ҳозирда ҳам урду шеъриятининг асосий жанрлари сифатида қўлланиб келинади. Айнан мана шу жанрларда форс адабиётининг мусиқийлиги ва ҳинд адабиётининг бой мазмуни уйғунлашиб, ҳинд-форс адабий анъаналарининг чатишуви кучли намоён бўлади. Урду адабиётида бу жанрлар, айниқса, XVIII асрдан кейин яна ривожланиб, бугунги кунда нафақат урду, балки ҳинд шеъриятида кенг қўлланиладиган жанрларга айланган. ,

Адабиётлар рўйхати 1. Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970 2. Адабий тур ва жанрлар. Т., 1992. 3. Анализ литературного произведения Л., 1976 4. Ашурбоева. Дж. Саадат Хасан Минто и его новелистика. Автореферат диссертации. Т.,1969 5. Баранников. А.П. Образы современной прозы Ҳиндустана 4., II А. 1930 6. Брагинский. И.С. Проблемы востоковедения. М., 1974 7. Бычихина. Л.В., Дубянский А.М.. Тамильская литература. М., 1987 8. Вопросы истории, экономики и культуры народов Средней Азии. 9. Взаимодействие культур Востока и Запада. М.,1987 10. Гамаюнов Л.С.. Индия. М., 1972 11. Гаврюшина Н., Паевская Е.. Очерк развития индийской литературы нового времени в книге «Новая история Индии». М., 1996. Литературы Индии. М., 1958 www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Шоир Бҳаратрихари ижоди

Ҳинд суфий адабиёти

Тавалло – тараққийпарвар шоир

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Табиат тасвири ва шоир маҳорати