Табиат тасвири ва шоир маҳорати - Adabiyot - Referatlar

Табиат тасвири ва шоир маҳорати

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Табиат тасвири ва шоир маҳорати Миллий мустақиллик бахш этган маънавий эркинлик халқимиз дилида неча ўн йиллардан бери йиғилиб ётган дардларни тўкиб-солиш, энг тўғри, адолатли, эзгу ва покиза сўзларни баралла айтиш имконини берди. Истиқлол туфайли ҳаётимизга кириб келган руҳий ҳурлик айниқса, шеъриятда ойдин туйғулар нинг қанотланишига туртки бўлди. 70-йилларнинг охири 80-йиллар бошида адабиётимиз остонасида пайдо бўлган навқирон ижодкорлар авлоди-шеърият баҳорининг шиддаткор қалдирғочлари ҳаммани сергак торттирди. Бу авлод шоирлари кўз ўнгимизда содир бўлаётган воқеаларни синчковлик билан кузатиб, бағоят таъсирли мисраларга тизиб бердилар. Улар ижтимоий ҳаётдаги биз ҳар кун кўриб туриб, тушуниб ололмаган муаммоларни сеҳрли сўз ёрдамида ҳал этиб, халқимизнинг келажакка ишончини мустаҳкамлашга катта ҳисса қўшдилар. Шеъриятдаги эркинлик – бу бадиий қадриятларга муносабатни ўзгартириш, уларни қайта баҳолаш, маънавий ҳурлик нуқтаи назаридан қайта кўздан кечириш, поэтик тафаккурнинг янги уфқларини очиш демакдир. Бу авлод ижодий қиёфасини Рауф Парфи, Омон Матчон, Усмон Азимов, Чўлпон Эргаш, Миразиз Аъзам, Тилак Жўра, Шавкат Раҳмон, Хуршид Даврон, Йўлдош Эшбек, Садриддин Салимов, Муҳаммад Юсуф каби шоирларнинг бетакрор сатрларисиз тасаввур этиб бўлмайди. Маълумки, янгиланиш жараёнини ўз бошидан кечираётган ҳар бир миллий адабиётнинг сифати ва савияси у кўтариб чиқаётган муаммолар моҳияти чуқурлигига, тасвир объектининг нечоғлик кенглигига, яратилган характерларнинг маънавий бойлиги, ранг-баранглиги, ижтимоий қадр-қиммати, у ифодалаган ҳаёт ҳақиқатининг теранлиги билан белгиланади. Шу жиҳатдан олганда 70-80- йиллар ўзбек шеъриятининг бадиий қиммати ана шу навқирон авлоднинг ижодий ўзига хослиги билан ўлчанади.

Ижодкорлар поэтик маҳоратининг ўзига хослиги уларнинг табиатга муносабати, табиатни тасвирлашдаги бадиий иқтидори билан белгиланади. Ҳаётий муаммолар, табиат лавҳалари ва улар ҳосил қилган ҳис-туйғуларни бадиийлаштириш доимо ижодкор диққат-марказида туради. Шоир муайян табиат лавҳасини тасвирлаб, ундан тегишли поэтик умумлашма чиқаришни китобхоннинг ўзига ташлаб қўймайди. Табиат манзаралари шоир ҳис- туйғуларини ифодалаш воситаси сифатида қўлланилди. Лирик қаҳрамон руҳиятига таъсир кўрсатган табиат лавҳасини бадиийлаштириб, воқеликни поэтик идрок этиш воситасига айлантириш, табиат ва жамият ҳодисаларини қиёслаш бугунги ўзбек шеъриятининг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Муайян табиат ҳодисаси ёки манзара ҳар бир ижодкорда ўзига хос бадиий фикр туғилишига туртки бўлиши табиий. Биз қуйида ўзбек шеъриятининг ана шу жиҳати - табиат ҳақидаги бадиий изланишларнинг камолотга эришувида поэтик маҳоратнинг аҳамияти масаласига тўхталиб ўтмоқчимиз. Зеро, бадиий маҳоратсиз ҳеч қандай поэтик фикр том маънодаги шеърий асарга айланмайди. Профессор С.Мамажонов жуда тўғри таъкидлаганидек, «илҳом уфқнинг кенглиги, тематик ранг-баранглик, ҳозиржавобликнинг ўзи, яъни темани қуруқ кўтариб чиқишнинг ўзи шоир талантининг юксаклигидан далолат бера олмайди. Илҳом уфқи маҳорат уфқи билан чамбарчас қўшилиб, олинган янги теманинг моҳияти чуқур ва ҳаққоний очилган тақдирдагина ёзувчининг юксак таланти ҳақида сўз бориши мумкин» 1 . Табиат. Биз уни ардоқлаб она-Табиат деймиз, ризқу насибамиз, ҳаётимиз асоси деб биламиз. Бир умрга биз уни севиб, саховатли бағрида яшаймиз.Табиатда мавжуд ноз-неъматлардан имконимиз борича фойдаланишга интиламиз. Бироқ табиат гўзаллиги, унинг эҳсони, нозу неъматлари чексизми? Биз фақат уни топтаб, кемириб яшашимиз керакми? Бу ҳақда кам ўйлаймиз. Тўғрироғи, буни кўпчилигимиз ҳис қилмаймиз. Ана шундай пайтда шеърият ёрдамга келади: 1 Мамажонов С. Шоир ва замонавийлик.-Тошкент. 1963, 76-бет.

Гўё шу ер, шу безабон ер кўрмайди деб ўйламоқ хато. Гўёки ер улкан бир кўздур, илғаб турар ўйингни ҳатто. Гўё шу ер, шу хокисор ер фарқлар яхши, ёмон-барини таниб олар бир кун барибир ўзин асл жаллодларини,- деб ёзади Шавкат Раҳмон. Шоир бу мисраларга олам дардларини жо этган. Мафкуравий қуллик даврида табиатга беписандлик билан муносабатда бўлиб, не-не гўзал гўшаларнинг асрий осудаси бузилди. Табиатимиз экологик жиҳатидан озор чекди. Инсон ва табиат ўртасидаги мураккаб ўзаро таъсирлар диалектик характерга эгадир. Инсон табиат билан узвий алоқада бўлар экан, уни ўзгартиради ва шу билан ўзининг табиатга нисбатан маданийлик даражасини намойиш қилади. Бинобарин, инсоннинг табиатга қандай муносабатда бўлиши унинг дунёқараши, маданияти, ахлоқи билан белгиланади. Шеърият ўқувчи дилидаги мудроқ туйғуларини уйғотиб, руҳий оламида рангин лаҳзаларни жиловлантира олади. Яхши шоир кишиларнинг тил учида, аммо айта олмаган ёрқин фикрларини баён қила билиши билан кўпчилик назарига тушади. Шу боис айрим шеърларни ўқиганда шоир айтмоқчи бўлган поэтик фикр кўнглимизга яқинлигини беихтиёр ҳис этамиз. Шавкат Раҳмон ҳам шеърларида шундай табиат лавҳаларини чизадики, шеър уйғотадиган сезгиларнинг тиниқлигидан ҳайратланасиз: Боғлар шивирлайди Асад ойида , Дув-дув тўкилади пишган олмалар,

Қовжираб ётишар офтоб пойида, Олмалар тўлиб Оқар солмалар... 2 Шоир олмалар тили билан нола қилаётган асад ойидаги боғларнинг саҳар чоғидаги ҳолатини жонли лавҳа сифатида ўқувчи кўнглига кўчиради. Асад боғларининг ноласи –табиатнинг бетакрор ва рангин оҳангларини тинглаб, она-диёр қалбидан чиқаётган садоларни эшитгандек бўласиз. Бу садолар замирида тақдир сабоқлари, инсоний кечинмалар ва туйғулар туғёни, борлиқнинг абадиятига дахлдор ҳиссиётлар мужассамлашгандир. Шавкат Раҳмоннинг поэтик мушоҳадалари самимийлиги, табиатни ўзига хос талқин қилишга интилиши бежиз эмас. Чунки у табиатни тушунишга, япроқлар хотиржамлигидан тортиб майсалар фарёдигача барини қалбига жо қилишга интилади. Шу боис унинг: Мен қўшиқ бўламан дарёдай, Юракнинг энг чуқур ерида. Боқаман дунёга дунёдай, Ажойиб кунларнинг бирида ,- деган мисраларга ишонасиз. Чунки оламни тушунишни истаган одамнинг туйғулари ҳеч қачон алдамайди. Шавкат Раҳмон табиатга мурожаат қилар экан, фикрлар оқимига қул бўлиб қолмайди. У ҳар бир рангдан ҳақиқат излайди, «ҳар бир чизиқда яширинган сирларининг» мағзини чақишга ҳаракат қилади. Шунинг учун шоир: Хотиржамлик. вазминлик керак. чизган маҳал олам тасвирин, 2 Шавкат Раҳмон. Рангин лаҳзалар.-Тошкент. 1978, 38-бет.

ҳар бир рангда ҳақиқат бордир, ҳар чизиқда сирлар яширин, 3 –дейди. Бундай оний туйғуни ифодалашга сабаб, ижодкор табиат замиридаги илоҳий кучни юракдан ҳис этганлигидадир. Шоирнинг: Худо яшар ҳар бир гиёҳда, ҳар дарахтда бордир диёнат, 4 – мисралари теран фалсафий-поэтик умумлашма, оригинал бадиий топилма даражасига кўтарилган. Шавкат Раҳмон табиатнинг муаззам, беқарор куйи – «вақтни тинглаб»гина қолмасдан, унинг ҳаракатидаги даврий ҳолатни, табиат ва жамият муносабатларидаги оғриқ нуқталарни ҳам теран идрок этади.У табиат лавҳаларини ижтимоий дардларга муқояса қилади. Унингча, дарахт – тарих. Дарахтлар – табиатнинг суюкли фарзандлари. Уларнинг умри, яшаш тарзи инсон ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ. Улар бир неча ўнлаб авлодлар билан юз кўришиши ёхуд шу инсонлар томонидан ёпирилган талафотлардан биратўла қирилиб кетиши мумкин. Қирилмай қолганлари эса бутун тарих: Водил гузарида бир чинор кўрдим, Бўронлар қўпгудай ҳар нафасида, Таралгудай баҳор қалдироқлари паҳлавон келбатли чинорчасидан. ... Замонлар яратган чинор суврати- бир асрий тимсол бор, катта қисмат бор, Кўрармиди шундоқ тарихни, агар 3 Шавкат Раҳмон. Юрак қирралари.-Тошкент. 1981, 97-бет. 4 Шавкат Раҳмон. Юрак қирралари.-Тошкент. 1981, 97-бет.

катта йўл бўйида ўсмаса чинор. 5 Бўй-басти осмону фалакни қучган, шовуллашидан бутун бир Водил ларзага келган, “ паҳлавон келбатли ” , «азим филдай бужур танида» қиличу ўқларнинг аёвсиз изларини яширган азамат чинор узоқ бир тарихнинг жонли гувоҳидир. Шоир унга боқиб, турли ўхшатишлар қилади. Бу азим чинорда «бир асрий тимсол бор, катта қисмат бор». Унинг мағрур боши-ю сўлғин руҳи, илма-тешик бужур танасида узоқ мозий садолари яширинган. Бу садо одамларни эзгуликка, тинч-тотувликка чорлагандай бўлади. 70-80 - йиллар ўзбек шеъриятининг образ яратишдаги ўзига хослиги ҳам бевосита бадиий маҳорат билан боғлиқ. «Дарахт» ана шундай серқирра талқинларга асос бўлган бадиий образдир. Усмон Азимов «Бир дарахтнинг сўнгги қўшиғи» номли шеърига чуқур ижтимоий-фалсафий мушоҳадаларни сингдирган: Мен шундай яралдим: сумбатим эгри, Гулларим қалбларга солмас ҳаяжон. Мевамга ҳеч кимнинг тушмаган меҳри, Баргим – чумолига бўлмас соябон. Алвидо. Мен энди мақсадга етдим, Боғдошлар, сўнг йўлга кузатинг қани ... Мен ўтин бўлгани узлатга кетдим, Мен кетдим, дўстларим, олов бўлгани. «Мен шундай яралдим: сумбатим эгри». Бу сатрларни ўқишингиз билан савол туғилади: Хўш, дарахт нега эгри ўсди? Бу боғбон бўлмишнинг айби эмасми? Дарахтга тиргак қўйиш, уни ўстираётган тупроқни юмшатиш, суғориш, озиқлантириб туриш кимнинг иши? Ўша дарахт эккан кишининг- да. Дарахтнинг сийратига қаранг: гуллар сўлғин – ҳеч қалбни ҳаяжонга 5 Шавкат Раҳмон. Очиқ кунлар.-Тошкент. 1984, 33-34-бетлар.

солмайди, меваси буришиб-тиришиб ётибди-қурт еган, бирор кимс а қайрилиб ҳам қарамайди, баргларига хазон офати теккан - қумурсқага соябон бўлишга ҳам ярамайди. Бу қуриш – ўлим. Унинг нидоси – алвидоси бежиз эмас. Энди бу тахлит яшаб бўлмайди. У ўзини табиатдаги олий зот - одамларнинг лоқайдлиги оқибатида қурбон қиляпти. Қурбонлик одамларнинг кўз ўнгида содир бўлаяпти. Унинг сўнгги ҳайқириғини эшитинг: «мен кетдим, дўстларим, олов бўлгани». Сатрдаги «олов» сўзига шеъриятнинг бутун фалсафий моҳияти юкланган. У ҳам асл, ҳам кўчма маънода салмоқли хулосага олиб келади. Бир томондан, оддий ўтинга айланиб, олов бўлиб ёнгани кетаётганлиги айтилса, иккинчи томондан, лоқайдлик, разиллик, маданиятсизлик дунёсига ўт очгани кетаётганлигига ишора қилинган. Усмон Азимов реал дунёнинг лавҳаларини руҳият манзараларига айлантиради, у табиатдан ўзининг ҳайратдан титраган, ишқдан қанот топган, дарддан ёнган юрак сувратига монанд тимсолларни излаб топади. Шоир учун дунёнинг бетакрор гўзалликларини англаб етиш билан мураккаб туйғулар мужассамлашган инсон қалбини тушуниш ўртасида ҳеч қандай чегара йўқ. Олам тимсолларининг ойдин маънолари тиниқ ва покиза туйғуларга эш бўлгани сайин одам дунёқарашининг мураккаб қирралари ҳам идрок этила боради. Шунингдек, инсон қалби қанчалик чуқур ҳис қилинса, атрофимиздаги жонли табиат сир-асрорлари ҳам аста-секин юз очаверади. Ана шу оҳисталикни Усмон Азимов ўзгача бир оҳангда тасвирлайди: Оҳиста-оҳиста ёғади ёмғир, Оҳиста-оҳиста қўзғалар шамол. Оҳиста-оҳиста тўкар юмшоқ нур. Булутлар бағридан кўринган ҳилол. Оҳиста-оҳиста йиғлайди бир қиз, Каптар патидан ҳам майин дардлари ...

Тун тирик ... Яхшилаб тинглаб кўрсангиз Эшитилар унинг юрак зарблари ... Не нафис туғёнлар ичида қолдик. Сев г илим, гапирма, ўлтиргин тиниб. Гўё дунё гўдак қалбидан но з ик, Гўё энтиксанг ҳам кетади синиб ... 6 Шеърини ўқиб, «не нафис туйғулар ичида қолади» киши. Унинг ҳамма мисралари шундай оддий, қуйма. Ҳаммамиз ҳам бу манзарани кузатганмиз. Лекин ҳаммамиз ҳам шу туйғуни туйганмизми? Ҳамма гап ана шунда. Осмон қизининг «каптар патидан майин дард»ларни, «туннинг тириклиги-ю унинг юрак зарблари»ни англаш, эшитиш бахти ҳар кимга ҳам насиб қилавермайди. Лирик қаҳрамон севгилисининг гапиришидан ҳам, энтикишидан ҳам «гўдак қалбидан ҳам нозик дунё»нинг синиб кетиши мумкинлигидан ташвишланади. Бу ерда шоир ҳар қандай вазиятда, ҳатто, висол онларида ҳам гўзаллик дунёсига бефарқ қарамасликка, гўзаллик ичра яширин нафосатни англаб олишга ундайди, табиат-муҳит, табиат-бошпана, табиат-яратувчи деган умуминсоний ғояни илгари суради. Қизнинг энтикишидан синиб кетадиган дунё, ўлим дорилари – атом ва ядро қуроллари портлашидан қай ҳолга тушаркин? Шуни ҳеч бир ўйлаб кўрдикми? Шеърда тасвирланишича, табиатда ҳукм сурган бу оҳисталиклар аста- секин инсон руҳиятига кўчади. Бу оҳисталиклар қуршовида қолган «бир қиз оҳиста-оҳиста йиғлайди». Унинг дардлари «каптар патидан ҳам майин». Ёмғирнинг шивиридаги фавқулодда оҳисталикни, ўзининг одатдаги телбаликларини унутган шамолнинг сокинлигини, туннинг бедорлигини пайқаб олиш табиат шайдоси бўлган, унинг нозик ва турфа хил товланишларини синчковлик билан кузатишда н чарчамайдиган ўткир дидли, ўзининг индивидуал поэтик мушоҳадалар оламига эга бўлган шоиргагина 6 Усмон Азимов. Дарс.-Тошкент. 1986, 54-бет.

насиб этади. Усмон Азимов талқинида олам ва одамни севиш, унинг ички туйғуларини туннинг «юрак зарблари»ни эшита олиш учун покиза туйғулар ва «нафис туғёнлар ичида»ги гўзал ҳислар оғушида яшаш керак. Чунки «дунё гўдак қалбидан ҳам нозик»дир. Олам гўзаллигини энг нозик томонларигача тушуниш инсон дардларини англаб етиш, унинг ички исёнларига эш бўлиш, олам ва одамни севиш лозим. Шунинг учун Усмон Азимов табиатномасининг бир қаноти оламни англаш бўлса, иккинчи қаноти инсонни тушуниш истагидир. Бу қўш қанотга озиқ берувчи куч эса олам ва одамга муҳаббат. Табиатга бўлган чексиз муҳаббат уни «куз бағрига унсиз бош қўйиб ётган боғлар оралаб кезиш»га чорлайди.Лирик қаҳрамон атрофга ўйчан нигоҳ ташлайди: «тепада бир юпқа осмон» заминга мўлтираб боқади. Олдиндаги «хазонрезги кўчалар ғамгин ва ёрқин» туюлади кишига. Шоир лирик қаҳрамони ана шу сирли манзарага боқар экан, «қовжироқ барг васиятлари»ни тинглайди: Боғларни кезаман. Келадир босиб, Бўғзимга, кўзимга тошқин-тошқин дард, Шунда ҳадиксириб, тақдирдан қочиб Кафтимга қўнади бир қовжироқ барг. Лирик қаҳрамон кафтига қўнган бу қовжироқ япроқ - бемаҳал хазон бўлган дўст қисматининг тимсоли. Усмон Азимов ўз шеърларида оламдаги пинҳоний туғённи лирик қаҳрамон дилига кўчиришга, табиат ва руҳият уйғунлигининг яратишга эришган ижодкордир. «Ҳақиқий шоирнинг ижодий қиёфаси, аввало, ўзи мансуб бўлган шеърият тақдири учун, хусусан, яратган шеърларининг мазмунан салмоқдорлиги, шаклан «тарашланган» (Чўлпон) ва ўзига хослиги,

истисносиз ҳар бир мисранинг контекстдаги аниқ бадиий-мантиқий ўрни, зарурати учун нечоғлик қайғуриш билан белгиланади» 7 . Маълумки, поэтик мушоҳаданинг мазмундорлиги ва тиниқлигини белгиловчи мезон шоирнинг бадиий маҳоратидир. Ўзбек шоирлари табиатномасида анъанавий ташбеҳларни янгилашга уриниш, яланғоч, қуруқ сўз-иборалардан қочишга интилиш кучли. Чунки «шеърият бирор фикрнинг шунчаки вазнга солинган қуруқ ифодаси эмас. Асарга асос қилиб олинган фикр ҳар қанча теран, салмоқли, умумлаштирувчи бўлмасин, агар у яланғоч ва қуруқ ифодаланса, шеър туғилмайди. Ҳақиқий шеър нимаси биландир мусиқага ўхшайди – унда мазмун теранлиги билан бирга китобхон қалбига таъсир кўрсата оладиган юксак нафосат бўлиши керак» 8 . Ана шу шоирона- эмоционал иқтидор соҳиблари ҳеч кимнинг хаёлиги келмаган, кутилмаган поэтик хулосалар чиқарадиларки, дастлаб эриш туюлган бу мисралар мағзини чақсангиз унда олам-олам маъно борлигига амин бўласиз. Шу маънода Эшқобил Шукурнинг қуйидаги мисраларига назар ташлайлик: Сув устида, сувлар устида, Юракларим чисирлайди-ей, Ўт устида, ўтлар устида Кўз ёшларим дарё бўлди-ей. Шоир бу мисраларда юрак образини янгича талқин қилади: одатдагидай «юрагим олов» демайди, ёнаяпти демайди. Бу яланғоч иборалардан қочиб, сизу бизга сув устидаги юракни тасаввур қилишга имкон беради» 9 . Эшқобил Шукур тасвирлаган юрак-олам ва одам дардларидан лағча чўққа айланган, у сувга ташланган чўғ мисол. Шоир – дард деб аталмиш кўнгил юкини елкасига ортмоқлаб олган соҳиби қалам. Шеър эса дардчил юрак жавоҳирлари, баҳорини соғинган маъсум қушчалардек безовта шоир юрагидаги бир парчагина ёғду. Ана шу 7 Акбаров Б. Шеър-маҳзун ва солим санъат.//Шарқ юлдузи. 1989, 2-сон. 185-бет. 8 Шарофиддинов О. Адабиёт-ҳаёт дарслиги.-Тошкент. 1991, 93-бет. 9 Намозов М. Юракни англаш.//Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1989, 5-май.

боқий баҳор бўстонининг остонасида «умидларнинг силкинишидан» юраги тутдек тўкилган ижодкорлардан бири – «ойга остона», умид аҳлиги эса «ойдек пешона» тилаган ҳассос шоир Тилак Жўрадир. «Табиат – бу аввало ҳаёт, тириклик тантанаси. Руҳ ва гўзаллик манбаи сифатида у сира тугалланмас ва чегарасиздир. Шоир учун табиат-илҳом ўчоғи, завқ, эҳтирос чашмаси» 10 ,- деб ёзади адабиётшунос И.Ҳаққулов. Ҳа, Тилак Жўра илҳом деб аталмиш эҳтиросли чашмадан баҳраманд бўлган ҳамда асрлар бўйи элимизга ризқ-рўз ато этган мўътабар заминга, ҳар кўкламда табаррук тупроққа умид билан барака уруғини қадайдиган меҳнаткаш деҳқонга бўлган меҳрини мисраларга сингдира олган шоирдир. Унинг шеърларида нотабиий ўхшатишлар, ўринсиз ишлатилган иборалар, яланғоч фикрлар, сохта ҳайқириқларни кўрмаймиз. Тилак Жўра юрагида бор дарду ҳасратларини ҳеч қандай бўяб, рангламасдан, борича тўкиб сочади: «кузакнинг аёзли кечалари»да япроқларидан жудо бўлган кекса дарахтларнинг безовталиги, болаликнинг олис сўқмоқларига сарғиш япроқларнинг бамисоли юлдуздек сочилиши, «майсаларнинг майин ёғиб ўтган ёмғир ортидан» бир назокат ила қад ростлаши ўқувчида кучли таассурот қолдиради. Тилак Жўра шеърларида Она-заминга бўлган чексиз муҳаббат туйғулари, кўкламнинг ям-яшил таровати, баҳор ёмғири – абри найсоннинг жозибали қўшиғи, қор кетган ўнгирларга бодроқдай сочилган бойчечакларнинг беғуборлиги, кўм-кўк қирларга алвон бўлиб ёйилган лолақизғалдоқлар ёноғига қўнган тонг шабнамининг оҳиста силкиниши, бошоқлари бўлиқ буғдойзорларнинг сокин шивирлаши ҳеч муболағасиз, табиийлигича тасвирланади. Табиатни бадиий ҳис этишга интилиш, олам заррачаларининг рангларидан ўз дардларига эш туйғуларни излаб топишга ташналик тилак Жўра шеъриятининг асосий нуқталаридан бири. Шу боис шоир тасаввуридаги табиат манзаралари ўзининг рангдорлиги билан кўзни қамаштиради. 10 Ҳаққулов И. Занжирбанд шер қошида.-Тошкент. 1989, 20-бет .

Субҳидамда табиатнинг ранги бир бўлак, Сарғайган шохларда олтин исирға, Офтоб тиқилибди заранг тандирга, Бойчечак чопқиллаб чиқди ёмғирга 11 . Табиатни куйламаган, олам гўзалликлари ва табиат ҳодисалари ҳақида шеър битмаган шоир йўқ ҳисоби. Табиатни куйлаш - қадим замонларданоқ адабиёт ва санъатнинг бош мавзуларидан бири бўлиб келган. Табиатни тасвирлаётган пайтда бирорта бадиий топилмани кашф этиш ҳамма ижодкорларгаям насиб этавермайди. Лекин табиат - беадад сир-асрорлару ғаройиб мўъжизалар маскани. Табиатни поэтик англаш – бамисоли кўнгил чаманидаги анвоий гуллар бўйини туйишдек гап. Бу бахт олам ва одам дардларининг муштарак жиҳатларини уйғунлаштира оладиган ижодкорларгагина насиб этади. Тилак Жўра ана шу эзгу бахт муяссар бўлган шоир, шунинг учун табиат ҳодисаларини, манзара ва ҳолатларини инсон дардлари, ўй-хаёллари, ички кечинмалари билан муқояса қилиш шоир шеърларининг асосий фазилати ҳисобланади. «Дунёни дунёлигича севаман», - дейди шоир. Демак, у аввало дунёни дунёлигича англаш, сўнгра уни кўз қорачиғидай асраш тарафдори. «Буғдой бошоқларига суқланган оналарнинг қари умидлари», «даштларимиз бағрини ёриб зангори олов топган» заҳматкаш ўзбек йигитининг «қумдаги излари», «қорайган юзлари», «булутларнинг қутублиги», «хаёлларнинг сукутлиги» - дунёнинг дунёлигини белгиловчи мезонлардир шоир учун: Хуллас калом мен, Офтобдай нурланиб, Бир куртакдай сояланиб, Севаман дунёни дунёлигича, 12 - 11 Тилак Жўра. Сандувоч. -Тошкент. 1988, 24-бет. 12 Тилак Жўра. Сандувоч. -Тошкент. 1988, 18-бет.

дейди шоир . Бу ерда офтоб – ҳаётнинг боқийлиги бўлса, куртак абадийлик нишонасидир. Ана шу абадият тимсоли бўлган куртакка иқбол тилайди шоир. Тилак Жўра табиат ва одамнинг бир-бири билан узвий боғлиқлигини бошқа бир шеърида мана бундай тасвирлайди: Кўм-кўк майсаларни, кулган юлдузларни, Дарёни, саҳрони, Севаман ёниб. Майсалар, Юлдузлар, Дарёлар, Саҳролар севар, Севгувчи юрагимни. Бизлар бир вужудмиз, ялакат мағиз, Орага суқилма, сен-сассиқ қўнғиз. 13 Табиат билан инсон бамисоли эт билан тирноқ , эт билан тирноқнинг орасига игна санчиш ҳам, олам ва одам ўртасига раҳна солиш ҳам ёвузликдир. Табиатдан меҳрини дариғ тутган киши жоҳилдир, табиатни авайлаб-асрагин, шунда у ҳам севгувчи юрак умидларини қанотлантиради дейди шоир. «Бизлар бир вужудмиз» - заминнинг экологик ҳолати ёмонлашувига сабаб бўлган омиллардан бири – олам ва одам бирлигини англамаслик, табиат ҳаёти инсон фаолияти билан бевосита боғлиқлигини эътироф этмаслик бўлди. Шу боис шоир қалби майсалар яшиллигини, юлдузлар табассумини, дарё тўлқинларининг сокинлигини, саҳролар бағрининг осойишталигини ўйлаб дардланади, ўртанади. 13 Тилак Жўра. Сандувоч. 65-бет.

Тилак Жўра шеърларини ўқисангиз, атрофимизни ўраб турган олам нечоғлик латофатли ва муқаддас эканлигини ўзингиз ҳам ҳис қиласиз. Мана унинг «Гўзаллик» номли шеъри шундай мисралар билан бошланади: Ранг излайди титраб камалак, Чарақлаган майсалар ичра, Ирмоқчалар кийибди куйлак, Пешонаси тўлқиндан ғурра. 14 Ям-яшил майсалар ичида ранг излаётган камалакнинг титрашини, тошлар остидан сизиб чиқиб, шўхчан оқаётган жилғалар пешонасидаги «ғурра»ни кўриш учун табиатга Тилак Жўранинг кўзи билан назар ташлаш керак. Табиат ҳодисалари билан инсон туйғуларининг ҳамоҳанглиги тўғрисидаги «Тонг» шеърида шабнамларнинг «Ҳаяжондан қизариши»ни тасвирлаш учун ҳам ижодкорнинг юрагида кўзи бўлиши даркор: Шабнамларни эркаладим, У ҳаяжондан қизарди, қизардим мен ҳам, Бу ҳам етмагандай, У мени бағрига олди, Ё мен уни олдим бағримга: Иккимиз ҳам кетдик йўқолиб. 15 Шоир табиат билан инсонни ягона вужуд деб билади, табиатдан яралган одамзод яна табитга қайтишига,майсагами, гулларгами, япроққами айланишига ишонади. Шу боис шоирнинг: Ёмғир бўлгим, Дарё бўлгим, бор эди! 16 - дея ҳайқиришида ана шу садо янграгандек бўлади. 14 Тилак Жўра. Сандувоч. -Тошкент. 1988, 30-бет. 15 Тилак Жўра. Сандувоч. 1988, 66-69-бетлар. 16 Тилак Жўра. Сандувоч. -Тошкент. 1988, 66-69-бетлар.

Тилак Жўра шеърларида табиат чизгиларини шунчалик қуруқ тасвирлаш билан чекланмайди, у ташқи оламнинг ҳар бир заррачаси – илк баҳор чечакларидан тортиб райҳонлар ҳидига кўмилган олам остонасидаги юлдузлар табассумигача барча-барчасидан кўҳна замин дардларини, «ой билан офтобнинг буюк ватани»да тонг каби «жилмайиб бахти очилган» инсон руҳий кечинмаларининг изларини ахтаради. Шоир ўзининг кўнгил гавҳарлари – айтар сўзи ҳақидаги бир шеърида шундай дейди: Хилватгина салқин хиёбон, Намчилгина туманли кеча, Сурма рангга бўялган осмон, Кўзларимга чўкмоқда аста. Танҳогина танҳомни излаб, Ўйларимдай сўнгсиз кезаман, Ёмғир каби ғамгин шивирлаб, Туманлардай сарсон сузаман. Кўзларимга кўринмайди ҳеч, Тушда кўрган баҳорим менинг, Ухлатмасдан қитиқлаб ҳар кеч, Имлаб қочган ашъорим менинг. Алдансам-да, дўстларим шундай, Туманларга бўлмасман тутқун. Қуёш билан кезар юрагим, Қуёш билан қайтарман бир кун. 17 Бу шеърда табиат тасвирининг инсон – шоир кечинмаларига мос чизгилари мужассамлашган. Адабиётшунос И.Ғофуров жуда тўғри 17 Тилак Жўра. Сандувоч. -Тошкент. 1988, 23-бет.

ёзганидек, «Тилак Жўра бутун шеърни мана шу ўзи учун катта гапга –«қуёш олиб қайтишга» бўйсундиради. Шунинг учун ҳам унинг шеърида ғамгин шивирлаган ёмғир, намчил ҳаво, туманли кеча кишида маъюслик эмас, балки ишчан бир кайфият уйғотади, қуёшни олиб қайтиш осон бўлмаслигини, лекин тармашганга муяссар бўлажагини англатади». 18 Бу ерда туманли кеча – айрилиқ рамзи. Лекин шоир кўзларига чўкаётган сурма рангли осмоннинг қайси бир чеккасидадир умид учқунлари чақнаганини қалб кўзи билан кўради: бу тун зулматидан сўнг музаффар тонгнинг муқарралигидир. Маълумки шоирман деб қўлига қалам олган кишининг кўнглида ўзгаларга айтар сўзи, олам ва одам дардларига малҳам бўла олгулик юрак ўти, буғдой бошоқларидан тортиб сўнгги тилагини сўзлаётган сарғиш япроқлар армонигача барини чуқур ҳис қилиш фазилати бўлмоғи керак. Тилак Жўра сўзи билан айтганда, шоир одамларга айтадиган ўша ўтли сўзини топиш учун «тун бўйи умидининг омочи билан миясини шудгорлаб чиқади». Юқоридаги шеърни ўқиганда, шоир ўзининг айтар сўзи, яъни «танҳогина танҳосини топишига» ишонасиз. Тилак Жўра учун сўз – бу ҳаёт манбаи, шунинг учун ҳам у туманлар бағрини ёриб олиб келадиган инжусини «қуёш» деб атайди. Шеърда битта чиройли ўхшатиш бор. Тилак Жўра ўз ашъорини «тушда кўрган ашъорим менинг» деб атайди. Бу бежиз эмас. Халқимиз орасида шундай бир афсона бор: бир бола кекса тут дарахти тагида ухлаб қолади ва туш кўради. Тушида оппоқ соқолли бир нуроний мўйсафид – шоирлар пири унинг қўлига дўмбира тутқазади-да, шеър айтиш иқтидорини кўнглига тугиб, келгусида катта шоир-бахши бўлажагини каромат қилади.Бола кўзини очиб қараса ҳеч ким йўқ, кўрганлари бари туш бўлиб чиқади. Аммо у ўзида ғаройиб бир ўзгариш сезади: юраги жўшиб, қўшиқ айтгиси келиб, тилига мисралар бирин-кетин тизилиб келаверади. Шу-шу бола машҳур бахши бўлиб етишади. 18 Ғафуров И. Ёнар сўз.-Тошкент. 1973, 95-96-бетлар.

Тилак Жўрани «туманларга тутқун» бўлмасдан «қуёш олиб қайтишга» ундайдиган сеҳрли куч ҳам ана ўша шоир «тушида кўрган ижод баҳори»дир. Баҳор - абадий ҳаёт тимсоли, энг назокатли, навқирон фасл. Зеро, шоир ижодининг кўкламида истеъдод ниҳолларининг куртакланиши юз беради. Умуман олганда, нур, айниқса, туманли, намчил тун ичра милтиллаган нур Тилак Жўранинг севимли образларидан биридир. Унинг нур-умид ҳақидаги шеърларидан бирида шундай сатрлар бор: Туман ичра милтиллаган нур, Хотирангда тутаган шуттик, Йўлларингда чақнаган сурур, Ост о нангда буришган этик. Майсазорда занг босган тақа, Булутларга ўралган ҳилол, Аста ташлаб умрингга ҳалқа, Ўтиб борар бу даврон-шамол. 19 Бу шеър образларининг ёрқинлиги ва маънолар теранлиги билан алоҳида ажралиб туради. Халқимизда «от-мурод» деган гап бор. «Майсазорда занг босган тақа» - ушалмаган орзулар, «булутларга ўралган ҳилол» - айтилмаган дардларга тўла хаста кўнгил. Ўткинчи ҳаёт – шамол эса умр йўлларига бамисоли бандидан узилган сарғиш япроқлар каби армонларни сочади. Лекин шеър ўқувчида хазин таассурот қолдирмайди. «Туман ичра милтиллаган нур» эзгуликдан дарак бераётгандай умид бағишлайди кишига. Тилак Жўранинг лирик қаҳрамони тинимсиз изланади, оппоқ қўшиқларга ўралган тилсимот сирлари ҳақида ўйлайди. Юраги уйғоқ бўлгани учун ҳам ортидан соядай эргашиб юрган ҳаловатнинг минг бир 19 Тилак Жўра. Сандувоч. Тошкент. 1988, 82-бет.

уринишларига парво қилмайди. Шоир дилига шеър дарди-ю юрт қадрини пайванд қилган кўҳна замин тақдиридан хавотирланади. Шоирнинг табиат ҳақидаги шеърлари ғаройиб услубий топилмалар, бетакрор ва сержило табиий ташбеҳларга жуда бой. Сумбула ўтгандан кейин чилланинг чирсиллашини, шабадаларнинг бинафша келтиришини, субҳидамда юлдузлар ерга тушиб, гуллар камалакка айланишини, сарғайган япроқлардаги шабнамнинг ҳаяжондан энтикиб титрашини, кўкламни қўмсаган кекса мажнунтолнинг оҳиста к у йлашини шоир ўта нозик маҳорат билан ғоят табиий тасвирлаган. Тилак Жўра мўътабар табиатнинг жонли ва гўзал манзараларини чизиб, табиат ҳодисаларини, фасллар фазилатини бадиий идрок этиб, инсон дардлари-ю руҳий оламини манзара тасвирига усталик билан уйғунлаштирган. Шоир бадиий ўзига хослиги ҳам ана шунда. Иқтидорли шоир Рауф Парфи эса шамоллар хаёли, доим уйғоқ ариқлар ва ёмғир шивирларини беҳудага тилга олмайди, уларнинг «юракка қўшилиб кетиши» қизиқтиради. Шоирни табиат билан инсон руҳиятининг азалий қоришиқлиги уни аввал сокин ўйчанликка, сўнгра бетоқат ҳаяжонларга бошлайди: Нима қилиб қўйдинг, қуёш, Нима қилиб қўйдинг, Эритиб юбординг-ку сув қилиб, қурмағур, Такрорланмас мўъжизани Дарчамда. Оддий нарсалардан салмоқли хулосалар чиқариш Рауф Парфига хос хислат. Юқоридаги шеърда дарчадаги беғубор шудринг томчилари ҳақида гап кетяпти. Қуёш қирдан бош кўтарган пайтда бу қатраларда ўзининг минг бир аксини кўради. Милт-милт ёниб-ўчувчи бу «шуъладор чироқлар» ҳақиқатдан ҳам такрорланмас мўъжиза – гўзаллик яратади. Киши уларга боқиб бокира туйғулар исканжасида қолади:

Сен кўп яшадинг, буюк тош, Яшай берасан ҳали узоқ-узоқ, Кўп яшаб қўйганимдан уяламан мен эса. Фикр қамровини қаранг. Бор-йўқ уч сатр атрофида бутун ҳаёт фалсафаси ўралашади. Чидаб бўлмайдиган ҳолат: тош умрига ҳавас. Қандай бўларкин? Биз ҳам бу ҳақда ўйлаб кўрганмизми? Озгина умримиз билан тош олдида мулзам тортамиз. «Кўп» яшаганлигимиздан уялиб кетамиз. Тош умри эса боқий. Унинг яшовчанлиги,тўғрилиги,хокисорлигидандир балки ... Бошқа шоирлардан фарқли равишда Рауф Парфи ўз туйғуларини ифодалашга имкони борича ихчамликка интилиб, кўпинча ҳиссиётларини табиат ҳодисалари ва манзара воситасида ўқувчига етказади. Шоир тасвиридаги олам лирик қаҳрамон кайфиятини ифодалаш воситаси эмас, балки қаҳрамон кўнглининг руҳий оҳангларини ўзида мужассамлаштирган мўъжизакор тимсолга айланади. Рауф Парфи ўз ҳис-туйғуларига мос келадиган табиат лавҳасини изламайди, балки табиатдан ўзлигини ахтаради. Шу боис у табиатни айни бир ҳолатда турли рангларда тасвирлаб, сермаъно туйғуларнинг турфа гўзалликларини излаб топа билган: Оқиб тилар фикримни ёмғир, Фикрларим менинг сачрайди, Чўян парчаларидек кескир, Нега бу зулумот қочмайди? Япроқларда шамол ўйнар, Сув мавжида ўйнар шамол, Сарин шамол нима сўйлар, Юрагида қандай хаёл? 20 20 Рауф Парфи. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 25-бет.

Кўринадики, шоир оламнинг фазодаги чексиз ва доимий ҳодисаларининг қонуниятларини, ҳатто унинг шаклу шамойили, рангу рўйи, оҳанглари ва ўлчамлари, табиатда кечадиган барча ботиний ҳаракатлар сирини англаб, уларга бадиий тус беришга интилади. Рауф Парфи ҳар бир табиат ҳодисасига ўзгача маъно юклайди, маънавий-эстетик моҳият бахш этади: Совуқ юракларга ўт қалаб, Ўзи бериб ўзига баҳо. Мангуликнинг нағмаси ила, Талпинади ўлкада баҳор. Шоир наздида баҳор азалий ва абадий мадҳия, эътиқодсизлик ва бедардликка нафрат, қадриятларни эъзозлашга даъват тимсолидир. Рауф Парфи шеъриятда оламнинг ҳар хил товушлари, оҳанг ва нидолари ҳайратомуз даражада ёрқин тасвирланади, ранглар, соялар, нурлар ва тиниқ жилолар поэтик тафаккур доирасида бадиийлаштирилади. Шоир оламдаги турфа товушларга поэтик ранг беради: Товушларнинг рангига қаранг, Қаранг товушларнинг рангига, Бу шўрлик ой шоирми дейман? Бу ой тўккан шуъла эмас, йўқ, Бу навога айланган сўзлар. Бундай мантиқий теран мисралар кўз ўнгимиздаги дунёнинг поэтик характеристикасини беришда муҳим роль ўйнайди. Рауф Парфи табиат лавҳаларини тасвирлар экан, сўз-образ, лавҳа-образ яратиш орқали дунёнинг моҳиятини, унинг ички жараёнларини мусаввирона жонлантиради. Шу ўринда шоирнинг ёмғир образи талқинига бир назар ташлайлик: Деразадан боқар зулумот,

Зулумот билан жанг қилар ёмғир. Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар, Ёға бошлар қоғозга кўнгил. Ёз ёмғири илиқдир бирам, Шитир-шитир унинг қўшиғи, Бир ширин ҳид таралар ердан Ва юракка кетар қўшилиб. 21 Бу мисралар шоирнинг ўзига хос поэтик оламини, шеърга олиб кирилган сўз-ибора моҳиятини очиш орқали дунёнинг сийратига разм сола билиш маҳоратини, ботиний маъноларни мусиқий юрак билан ҳис этиш санъатини намойиш этади. Рауф Парфи шеърларида она табиат ўзининг бутун улуғворлиги билан жонланади, манзаралар замиридаги бет а крор образлар юракни ларзага солади, шоир мушоҳадаси ўзининг чуқур фалсафий теранлиги, умумбашарий мазмуни билан ўқувчини ўйга толдиради. Рауф Парфининг табиатни тасвирлаш маҳоратидаги ўзига хосликлар унинг шеърларини бошқа истеъдодли шоирлар ижоди билан қиёсланганда, айниқса, яққол кўзга ташланади. Биргина табиат ва инсон муносабатларидаги уйғунлик, поэзиянинг моҳиятини ташкил этувчи маънодор гўзаллик бевосита инсон руҳиятидаги ва у орқали борлиқдаги гўзалликнинг ижтимоий мазмунга йўғрилган бадиий инъикоси эканлиги масаласини кўриб чиқайлик. Чунки ҳозирги адабий зарурат ижодкор ҳис-туйғуларини мунтазам ривожлантириб, такомиллаштириб боришни, ҳаётнинг мураккаб жараёнларини атрофимиздаги дунё билан, табиат ҳодисалари билан уйғунликда идрок этишни талаб қилади. Табиат ва жамият муносабатларини тушуниб, оламнинг образли лавҳаларини поэтик тафаккур марказида умумлаштириш, 21 Рауф Парфи. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 25-бет.

борлиқни поэтиклаштириш ҳозирги ёшлар шеъриятининг муҳим қирраларидан бири. Хусусан, Абдулла Орипов лирик қаҳрамон кечинмаларини ифодалашда табиий ҳодисаларни восита қилиб, манзара тасвири билан бадиий фикр оқимини бўйлантириш устасидир. У табиат манзараларини лирик қаҳрамон ички кечинмаларига монанд ҳолда табиийлигича, тиниқ образлар воситасида санъаткорона гавдалантиради. Шоир табиатдан олган образларига инсон кайфиятини сингдиради, муайян ҳис-туйғулар борлиқни бадиий ўзлаштириш асосида моддийлаштирилади: Юксак арғувоннинг учида ҳилол, Пахмоқ булутларни этади нимта, Увад а камзулда биллур тугмадай Булутлар ортидан боқади юлдуз ... Қайдадир гулшандан ахтариб висол, Ел кезар – тоғларнинг гўзал арвоҳи, Шоирнинг дилрабо байтлари мисол, Оҳ тортиб тизилар турналар гоҳи. Шоирнинг «Баҳор» номли шеъридаги бу сокин образлар юртимиз табиатининг гўзал поэтик лавҳасини яратган. Унда «ҳилол», «юлдуз», «шамол», «турна» образлари орқали ҳаётнинг абадийлик фалсафаси ўз аксини топган. Демак, номлари тилга олинган ижодкорларнинг ҳар бири табиатни бадиий идрок этишда ўзига хос йўлдан бордилар ва фикрнинг салмоқдорлигига, образларнинг теран ва пишиқлигига, бадиий фикрнинг янгилигига катта аҳамият бердилар. Улар ўз лирик қаҳрамонларининг қалбига чуқур кириб бордилар, уларнинг ўй-хаёллари, дарду ҳасратлариги мос лавҳаларни ифодалашга, шу орқали индивидуал поэтик образларни яратишга эришдилар. Улар бадиий маҳоратининг ўсишида табиатни образли воситалар орқали тадқиқ этиш муҳим аҳамиятга эга бўлди.

O'xshashlar

Лайли ва мажнун достонида табиат тасвири

80-йиллар ўзбек шеъриятида табиат тасвири мавзуси

Тавалло – тараққийпарвар шоир

Шоир Бҳаратрихари ижоди

Табиат поэтикаси