Qozoq adabiyotining yorqin yulduzi –Muxtor Avezov - Adabiyot - Referatlar

Qozoq adabiyotining yorqin yulduzi –Muxtor Avezov

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

Qozoq adabiyotining yorqin yulduzi –Muxtor Avezov Reja 1. Muxtor Avezov hayoti va ijodi. 2. «Motamdagi go`zal» asarining voqeiy mazmuni. 3. «Chiya bo`ri» hikoyasi — ramziy hikoya. 4. «Abay yo`li» epopeyasi — qozoq adabiyotining cho`qqisi.

Har qanday xalq haqidagi eng to`kis va eng xolis tasavvur shu xalqning noyob iste`dod sohiblari, avvalo, yozuvchi-shoirlari asarlarida, san`atkorlari ijodida o`z ifodasini topadi. Shu bois biz Qozog`iston degan bepoyon va betakror o`lka, qozoq degan bag`ri keng, tanti xalq haqida gapirganda dastavval Abay singari ushbu millatning taniqli ma`naviyat namoyandalarini esga olamiz. Ancha keyinroq shakllangan ziyolilar avlodidan esa, avvallo, albatta Muxtor Avezovni eslaymiz. Qozoq xalqiga xos bo`lgan ma`naviy qudrat va beqiyos iste`dodni aynan mana shu ziyoli va yuksak ma`rifatli inson o`zida mujassam etgan edi. Ijodkorning qozoq xalqi tarixidagi o`rni va ahamiyatiga bu qadar yuksak baho berayotganimiz bejiz emas. Chunki qozoq milliy nasrini aynan mana shu inson yuqori pog`onaga ko`targan va dastlabki yirik roman-epopeyani yaratgan. Shuningdek u ko`plab yorqin va badiiy mukammal hikoya va pyesalari, rus va Ovrupa mumtoz adabiyotidan qilgan tarjimalari bilan qozoq adabiyotini dunyoga tanitdi. Qolaversa, u beqiyos tafakkurga ega bo`lgan olim va tadqiqotchi ham edi. Muxtor Avezovning ijodkor sifatidagi o`ziga xosligi uy-xayollarining kengligi, iste`dodining g`oyatda serqirraligi va ilohiy qobiliyatida namoyon bo`lar edi. Lekin dunyo adabiyotida yulduzdek chaqnab, shon-shuhrat qozongan bo`lsa- da, Muxtor Avezov xalqi bilan doim hamnafas yashadi, og`ir sinov damlarini ham u bilan birga o`tkazdi, shu bois hayoti bir tekis va sillik kechmadi. Muxtor Umarovich Avezov 1897 yil 28 sentabrda Semipalatinsk (Yetti utov) uyezdining Chingiz volostida ko`chmanchi oilasida tug`ildi. Muxtorning bobosi - Avaz bobo qozoq xalqining buyuk shoiri Abayning sodiq do`sti, uiing she`rlari muxlisi edi. Muxtorning bolalik yillari qadrdon ovulida o`tdi, u shu yerda o`qish- yozishni o`rgandi. Yoshi o`n birga yetganda, otasidan judo bo`ladi, uni tog`asi Qosimbek o`z tarbiyasiga oladi. U 1919 yilda Semipalatinskdagi o`qituvchilar seminariyasini tamomlaydi. Aynan mana shu o`quv dargohida u o`zining shonli va murakkab ijod faoliyatini boshlaydi. U dastlab drama asarlari yozishni mashq qiladi. 1917 yilda bo`lgusi yozuvchi «Yenlik va Kebek» nomli fojiasini yozadi. Bu qozoq adabiyotidagi dastlabki drama asari edi. Bu asar ushandan buyon

(takomillashtirilgan kurinishda) eng yaxshi qozoq teatrlari sahnasidan tushmay keladi. Uni mashhur «Romeo va Juletta» pyesasining qozoqcha shakli desa ham bo`ladi. Uning voqeaviy mazmuni, ya`ni syujeti juda oddiy: o`zaro dushman bo`lgan ikki uruqqa mansub bo`lgan yoshlar bir-biriga ko`ngil berib, qarindosh- urug`larning qarshiligiga qaramay, turmush qurmoqchi bo`ladilar va oxir-okibatda qabila sudi xukmi bilan ikkalasi ham qatl etiladi. Xullas, insonning tabiiy haq- huquqi, teran va qaynoq his-tuyg`ulari qabilaviy feodal tuzumiga xos asriy «an`ana va me`yor»larni yengolmaydi. Birok risoladagidek insoniy turmush, ehtiros va mexr-muxabbatga, ezgulik va muruvvatga to`liq hayot uchun kurash mavzusi Muxtor Avezovning boshqa ko`pgina asarlarida davom etadi. 1922 yilda u O`rta Osiyo Davlat universitetiga erkin tinglovchi bo`lib o`qishga kiradi va «Chulpon» jurnalida xamkorlik asosida ishlay boshlaydi, uning bir talay hikoyalari aynan mana shu jurnalda chop etiladi. Ammo uning birinchi hikoyasi - «Yetimning haqi» bundan oldinroq paydo bo`lgan edi. Mana o`sha asardan olingan mu`jaz bir parcha: «Yanvar oxirlab borardi. Ayozli kun istar-istamas ufkka bosh qo`ymoqda edi. Osmon musaffo edi. Fakat ufq bag`rida, xuddi temirchining sopqonidek bulutlarning jezsimon bulaklari chug` bo`lib yallig`lanib yotardi. Ularning ortidan oftobning kipriksiz, o`rtasi dorli qo`rqinchli qonli nigoxi ko`zga tashlanib turardi. Sal teparokda, tutun o`ramlari kabi, quyrug`i qirmizi bulutchalar osilib yotardi. Uning tepasidagi osmon bo`zarib-ko`karib ko`zga tashlanar edi. Bir chekkada teskari ag`darilgan kulchadek oy yakka-yolg`iz osilib turardi. U allanechuk xadiksiragandek guyo to`r parda ortidan qarayotgandek edi. Kun buyi kilt etgan shamol turgani yuk, lekin Kushkpoya davonida yel gujgon uynab yotar edi. Endigina yokkan kor kirmizi-nastarin rangdagi shakllarga kirib, xar tarafga sochilar edi. Soyalar xuddi burtib chikkan tomirlar kabi kuzga tashlanar va guyo sudrala-sudrala korli tepaliklarning kirmizi rangini surib olayotgandek edi». Bu — yozuvchining dastlabki xikoyasi edi. Bu asarda buyuk suz ustasiga xos unsurlar shunchaki kuzga chalinib kolmaydi. Bu xikoya kozok adabiyotida katta nste`dod soxibi paydo bulganidan dalolat berardi.

Lekin yosh Muxtor Avezov usha paytdayok xali juda kup ukib- urganishi zarurligini dil-dilidan xis etib turar edi. Bu davrda bulgusi yozuvchi bilimga uta tashna, uz maksadiga erishish borasida sobit edi. U 1928 yilda Leningrad Davlat universitetining filologiya bulimini muvaffakiyatli bitirib, Toshkentdagi Urta Osiyo universiteti sharkshunoslik fakulteti koshidagi aspiranturaga ukishga kiradi. Bu paytda Kozok teatrlari saxnalarida uning asarlari tinimsiz namoyish etilar, xikoya va kissalari kitob xolida nashr kilinar edi. Ayniksa, uning anchagina realistik va mardona yozilgan xikoyalari mashxur bulib ketgan, ularda muallif badiiy buyoklardan moxirona foydalanib, kaxramonlar ruxiyati va fe`l-atvorini chukur xamda xar tomonlama yoritib bergan edi. Mana, usha kezlardagi eng mashxur xikoyalaridan biri — «Motamdagi guzal» asarining vokeiy mazmuni kuyidagicha. Yosh va chiroyli kelinchak beva koladi. U shariat koidalariga amal kilib, eriga sodik koladi. Okinlar, ya`ni kozok shoirlari uning sadokatiga taxsinlar aytadi. Lekin navkiron vujudida yoshlik extiroslari jush uradi. Shu bois u iztiroblar, chigal uy-xayollar girdobida azob chekadi va tolikadi, oxiri tokati tok bulib, duch kelgan birinchi odamga uzini baxsh etadi. U boy va soxibjamol kelinchak bulaturib, uni xatto xayoliga xam keltirmagan keksa bir chupon ogushidan panox tilaydi. «Motamdagi guzal» xikoyasini mutolaa kilar ekansiz, beixtiyor tanikli rus adibi Ivan Buninning «Korongi xiyobonlar» deb nomlangan mashxur turkumiga kiruvchi xikoyalarni yodga olasiz. Mana, uzingiz bir mukoyasa kilib kurnng-a: «Oydin kechaning tusi uchdi, suv va maysalarning shu`lasi sundi, olis-olislardagi tog chukkilarining tumanli manzaralari kuzdan yukoldi. Ammo Korakuz saxrosining tomirlarida alanga sharpalar zavku shavkka tulib raks tushar edi. Extiroslarning xira pardasi orkali u Bulatning sargish yuzi va uning oppok bulib yarkirab turgan kurak tishlarinigina kura oldi, xolos». Agar yozuvchi uzining ilk asarlarida xalk ruxiyatining uziga xos jixatlarini aks ettirgan xolda real manzaralarni tasvirlashga kodir adib sifatidagi bekiyos iste`dodinn namoyon kila olgan, uning asarla rida tabiat jonlanib, vokealar rivojida uning insonga nisbatan faolligi muxim urin tutgan bulsa, Muxtor Avezov

keyingi asarlari vositasida uzini yozuvchi-ruxshunos, yozuvchi-taxlilchi sifatida namoyon etdi. Uning ijodi kuchi aynan ana shundadir. Muxtor Avezovning eng mashxur, extimol kitobxonlar sevib ukiydigan xikoyalaridan biri «Chiyaburi» asaridir. Mening nazarimda, bu — erksevar, yovvoyi va kuchli yirtkich xakida dunyo adabiyotida yaratilgan eng yaxshi asarlardan. Ushbu xikoya Jek Londonning «Ok yirtkich» asaridan ta`sirlanib yaratilgan. Muxtor Avezov bu asarni ukib, juda zavklangan. Umuman, uta ta`sirchan bulgan kozok adibiga tan berish kerak. U xar xil yunalish va avlodga mansub yozuvchilarni sevgan va ularning asarlarini ukib, zavklangan, adabiyotda uz urniga ega bu lib, dunyoviy dovrug kozongan paytida xam ulardan kup narsa urgangan. «Chiyaburi» xikoyasi bir karashda xam bolalar, xam kattalar uchun yozilganga uxshaydi. Nimasini aytasiz, uning vokealar yunalishi xam oddiy, shu bilan birga, xikoya teran mazmun bilan sugorilgan. Menimcha, «Chiya buri» xikoyasi — ramziy xikoya. Birinchidan, turkiy xalklar uchun buri timsoli uziga xos totem — e`tikod timsoli bulgan. Kadimiy turk afsonasiga kura, aynan buri barcha turkiy xalklarning ajdodi xisoblangan. Extimol shuning uchundir muallif uziga xos maxorati bilan ushbu timsolni yaratadiki, uni ukib, zavklanmaslik mumkin emas. «Kachon karamang, u sillasi kurib, jim turar edi», «... tizzasi xuddi buzokdek keladigan, yelkasi nak bukanikidek yirik» kabi tasvirlar xikoyaning jonli va ta`sirchanligidan dalolat beradi. Yana bir moxir san`atkor, uzini Muxtor Avezovning shogirdi deb biladigan Chingiz Aytmatov «Kunda» romanida Toshchaynar va Akbara timsollarini zur mexr-muxabbat bilan tasvirlaydi. Lekin boshka tomondan, aynan buri — Kukserek — uzini bokkan va boshpana berganlarga baxtsizlik keltiradi. Boshkacharok aytganda, odamlarning uzi, uz ovulida uya fojialariga zamin yaratadi va uni bartaraf etish chorasini topolmaydi. Fakat kupdan-kup sa`y- xarakatlar natijasida, bor imkoniyatlar ishga solingach, Kukserek kulga olinadi. Xikoya nixoyasida bir kampir Kukserekka karata: «Senda uzi vijdon degan narsa

bormi, Konxur?» deb bakiradi. Axlokiy mezonlar, afsuski, jamiyat bagrida uz kuchini yukotadi, aynan ana shu axlokiy maylini va tashnalikni kondirish yulida u uz kuchini yukotadi. Kachonlardir shunday bulgan edi, taassufki, to xanuz shundayligicha kolib kelmokda… Muxtor Avezov Toshkentdagi ta`lim davrini tugatgach, usta yozuvchiga va goyatda sermaxsul ijodkorga aylanadi. Kolaversa, uning aksariyat asarlari nafakat kozok adabiyotining, balki dunyo adabiyotining oltin xazinasidan joy olgan. Muxtor Avezov kozok adabiyotida mutlako yangi janr xisoblangan ocherkchilik rivojiga xam salmokli xissa kushib kuplab ocherklar yaratdi. Yozuvchi bu muxtasar-publitsistik makolalarni chinakam badiiy asarga aylantirib yozar, ularni ocherkchilikning yangi shakli — ocherk-xikoya desak-da xato bulmas. Yozuvchining ajoyib ilmiy-tadkikot makolalarining uzi aloxida jildni tashkil etadi. Ularni ukib, muallif bilimlarining teranligidan xayratga tushasiz. Bu xol, avvalo, kozok xalk ogzaki ijodi asarlari tadkikiga bagishlangan asarlar misolida namoyon buladi. Lekin Muxtor Avezovning dunyo mikyosida shuxrat topishida «Abay yuli» roman-epopeyasi muxim urin tutdi. Sirasini aytganda, adibning ilgari yaratilgan barcha asarlari buyuk okin-adib Abay Kunonboy xakidagi mana shu romanni yozish uchun tayyorgarlik davri bulgan. Bu roman yozuvchi xayotining mazmuniga aylanib kolgan edi. Roman-epopeya ikki kitobdan tashkil topgan. Ularning xar biri yana ikkita kitobga bulinadi. Epopeyaning birinchi kitobi 1942 yilda, turtinchisi esa 1956 yilda nashr etiladi. Umuman, Muxtor Ave - zov kozok xalki xayoti xakida goyatda ulkan romanlar silsilasini yaratishni kungliga tukkan edi. «Abay» romani ana shu silsiladagi dastlabki roman edi. Bu urinda shuni ta`kidlash joizki, shunga uxshash ijodiy rejalar va ularni amalga oshirish tajribasi dunyo adabiyoti amaliyotida xam kup bulgan. Bunday siradagi romanlarning xar biri uzicha mustakil, ammo shu bilan birga, ularda davrning, xalk tarixining ulkan manzaralari yaratiladi. Masalan, Emil Zolya, Dmitriy Merejkovskiy asarlari bunga misol bula oladi.

Muxtor Avezovning ijodiy kashfiyoti shundan iborat ediki, u Markaziy Osiyo adabiyotida birinchilardan bulib butun bir xalkning yarim asrlik xayot yulini keng va xar tomonlama tadkik etdi, ukuvchini xayratga soladigan badiiyat kuchi va teranlik bilan kozoklar jamiyatining XX asr arafasidagi patriarxal-axlokiy masalalarini yoritdi. «Abay yuli» epopeyasi — kozok adabiyotining chukkisidir. Tanikli kozok olimi K.Satpayev ushbu asar xakida fikr yurita turib, uni «Kozok xalkining XIX asr ikkinchi yarmidagi xayoti va turmushining xakikiy komusi» deb ta`riflagan edi. Darxakikat, bu asar mavzusi, vokelikni teran yoritish va badiiyatiga kura mislsiz xodisadir. «Abay yuli» epopeyasn tarkiban mutanosib va uygun asardir. Agar romanning barcha kitoblari yaxlit xolda kozok jamiyatining yarim asrlik xayotini kaytadan jonlantirib bersa, uning xar bir kitobi esa vokealar rivoji va badiiy kurilish jixatdan yaxlitlik kasb etib, Abayning ruxiy-ma`naviy kamol topishidagi muayyan boskichni aks ettiradi. Epopeyaning yaxlitligi fakat goyaviy maksadning umumiyligi vositasida vujudga keladi. Muxtor Avezovning uzi bu xakda shunday degan edi: «Shu tarika turt kitobning xammasida shoir va mutafakkir — Abay siymosida mujassamlashgan yangilik va birkuz, badkovok Kunonboy timsolida aks etgan eskilik urtasidagi kurash asosiy goyadir. Eskilik ramzi bulgan Kunonboy keyincha guyo kupdan-kun mayda-mayda «kunonboychalar»ga aylanib ketadi. Ularning eng yorkin namunasn bulgan (bir kuz tarzda tasvirlanishi xam bejiz emas) Urozboy turtinchi kitobda Abayga karshi karatilgan fitnalarga boshchilik kiladi». Muallif roman-epopeyani yaratish uchun kup vakt tayyorlandi, chunki Abayni xalk jon-dildan sevgani va boshiga kutarganiga karamay, u vaktda deyarli xech kanaka daliliy ashyo, xujjat kolmagan. Tugri, Muxtor Avezov yigitlik davrida buyuk kozok shoirning ayrim zamondoshlari bilan, jumladan, uz kitobining bulgusi kaxramonlari Dilda va Aygerim bilan uchrashgan. Oradan yillar utib, yozuvchi bu xakda shunday yozgan edi: «Kariyalarning gira-shira eslab aytgan xotiralari Abayning yoshligini tasavvur etishda menga juda kul keldi, oltmish

yoshli Aygerimning chexrasiga bokib, kachonlardir shoir aklini shoshirgan uning guldek yoshligidagi xusnu chiroyini tasvirlashga xarakat kildim». Birok Muxtor Avezovga, shubxasizki, Abayning she`riyati asosiy manba bulib xizmat kildi. Muxtor Avezovning Abayning «Burgut tutgan chavandoz erta yokkan kor kuynida uchib boradi» deb boshlanuvchi she`ri asosida yaratgan xikoyasi mashxur. Yozuvchining uzi bu xikoya xakidagi esdaliklarini shunday ifoda etgan: «Men burgut bilan birga ovga chikkan Abayni tasvirlar ekanman, bu she`rning tugilishiga ta`sir etish extimoli bulgan xolatlarni jonlantirishga xarakat kildim. Ov paytida, ulja tomon kuyib yuborilgan burgut tulkining ustiga tashlangan chogida beixtiyor oppok momik kor va uning ustida tim kora burgut bilan olishayotgan kizil tulkichaga kuzi tushib, xayolida chumilayotgan kiz timsoli jonlanadi, keyin u bu timsolni uz she`rida aks ettiradi. Bu manzara tuligicha xakikiy lirik tanaffus, Abayni birinchi maxbubasi — Turjon yashaydigan ovulga boshlab kelgan buron manzarasini tasvirlash oldidan kullangan ruxiy marom usuli edi. Bu buron shoirning uzi boshdan kechirgan ruxiy dolgalar uchun bir sabab, bir ramz edi. Men bu uchrashuvning murakkab ruxiy saxnasini imkon kadar ancha anik tasvirlamokchi edim. Buron manzarasini ancha kuyuk buyoklarda ifoda etdim. Ovchilar bir necha kecha-kunduz mobaynida chulu saxro bagrida ulokib yuradi, xalokat domida koladi. Nixoyat, xoldan toygan yulovchilar noma`lum ovulga kelib koladi, chiroklar shu`lasi chang-tuzon ortidan ularni uziga chorlaydi. Bexosdan kurgonga kadam kuyar ekan, ruxan bundan uchrashuvni xayoliga xam keltirmagan Abay bemador va bexol edi, u kattik isitmalay boshlaydi. Butun vujudi ut-olov bulib, alanga ogushida tulganib yotar ekan, alaxsirab, xech narsaning farkiga bormas, guyo kuni bitgandek tuyular edi. Uni fakat Tugjon darddan xalos etishi mumkin. Tugjon biror narsa xirgoyi kilib berishni suraydi, u uz muxabbat kushigini eslamokchi buladi, lekin madori yetmaydi. Bu uchrashuv sabab Abay butun borligi bilan Tugjonga boglanib kolganini xis etadi va yangidan kashf etilgan sevgi uning uchun uta ishkiy, uta extirosli kushiklarning bitmas-tuganmas manbaiga aylanadi».

Epopeyaning asosiy mavzusi — kozok xalkining urta asrlardan buyon davom etib kelayotgan zulmatdan tarakkiyot, millatning gullab-yashnashi sari borish yulidir. Falsafa, guzallik va joziba, xalkning rang-barang xayoti va turmush tarzi, an`ana va odatlar, she`riy iste`dod va mexmondustlik yaxshilik va adolat - xullas, xalkning yarim asrlik tarixi roman saxifalarida butun guzalligi, tabiiy tarixiy rivojlanishi va murakkab ijtimoiy chigalliklari bilan aks etadi. Kozok xalkining milliy xarakteriga xos xususiyatlarni uz siymosida mujassamlashtirgan, xalk xayotiga alokador asosiy vokea-xodisalar uning atrofida kechadigan real tarixiy shaxsni bosh kaxramon kilib tanlab olar ekan, Muxtor Avezov shu tarika kozok xalki tanlagan yul tarixiy tarakkiyotning burilish nuktasida nakadar ogir va murakkab kechganini kursatib beradi. Abay siymosi — kozok adabiyotidagi eng murakkab tnmsollardan biri. Buyuk shoir davr bilan, xalk bi lan, jamiyatning barcha asosiy katlamlari bilan kup tomonlama alokada tasvirlangan. U uz davridagi muammolarning eng kuchli girdobida kolib ketadi. Biz san`atkor uz kaxramonini butun roman-epopeya davomida kanday moxirlik bilan tasvirlayotganini kuzatib boramiz: Kungli nozik ta`sirchan usmir, oshiklik dardiga chalingan yigit, oila boshligi — ota, yoshlarning ilxomchisi bulgan ustoz-muallim, xalkning dusti va kurashchisi shoir. Roman markazida ijodkor shaxs tasvirlanishining uzi teran ma`noga ega. Abay uziga kadrdon bulgan saxroga teran tomirlar bilan boglanib kolgan. Yoshligida orttirgan xamfikri, chinakam, sodik dusti Yerbol bir umr unga xamnafas buladi. Shoirga benixoya vafodor bulgan bu inson guyo Abayning ikkinchi «men»i sifatida namoyon bula di. Yozuvchi Yerbol timsoli vositasida bamisoli xalkning buyuk shoir xakidagi gam-tashvishlarini kursatgandek buladi. Shoirning ikkinchi olami muallifning doimiy dikkat-e`tiborida. Yozuvchi eng nozik kechinmalarni xam, kaxramon ruxiyatidagi arzimas uzgarishlarni xam kuzdan kochirmaydi. Bu fakat Abayning tarixiy shaxs ekani bilan emas, balki uning ulkan akl-idrokka ega buyuk shoir bulgani bilan xam izoxlanadi. Abayning Pushkin kaxramoni — Tatyananing maktubini tarjima etishga bagishlangan lavxada uning ijod olovida kanday kuyib-yongani ayniksa

yakkol tasvirlab berilgan. «Tatyananing nolalari»da Abay uz kalbidagi iztiroblarga xamoxanglik topadi. Shoir kullari uz-uzicha, beixtiyor dovotkalam sari, Pushkin asarlari sari chuziladi. Shu tarika fakat Tatyananing kalb turidagi xis-tuygularni ochib beradigan betakror tarjima vujudga kelibgina kolmaydi, balki yangi navo, yangi kushik xam yaratildi. Abay bu kushik vositasida uzi sevgan kizga atalgan utli muxabbatini ifoda etdi. «Tatyananing maktubi»ni Aygerei kuylaydigan va Abay butun vujudi bilan sel bulib tinglab utiradigan lavxa tasvirida Muxtor Avezov shoirning kalb xolatini xuddi oynada kurib turgandek aks ettiradi: «Abayning nazarida, u uzini, ya`ni kachonlardir maxbubasidan nigoxini uzolmay, xatto damini xam chikarolmay u kuylagan kushik sexriga berilgan Abayni kayta topgandek buldi... U kuylayotgani yuk, u kunglida pinxon xasratlarni tukib solayotgan edi. Bu fakat Tatyananing kalb siri emasdi...» Zukkolik va nozikta`blik — Abayning asosiy xususiyatlaridan edi. U yarim asr mobaynida kup kuvonch va xasratlarni boshdan kechiradi, insonlar tomonidan sodir etiladigan ablaxlik va aldovlarni kurdi, yakin kishilaridan judo buldi, el-yurtning olkishi-ofariniga erishdi. Lekin shuncha achchik-chuchuklarni boshdan kechirganiga karamay, uning kup kirrali shaxsiyatida kachonlardir Korashux etaklarida ilk sabokni olgan zukko za mumin-kobil usmirning siymosi xamisha namoyon bulib turdi. Usha yerda uning otasi Kunonboy saxroda yurgan odamning akliga xam sigmaydigan yovuzlikka kul urgan edi: Kunonboy uzining nufuzi, makkorligi va erkalanib, xaddidan oshib ketgani bois saxro boylarini mash`um bir xukmni imzolashga majbur etgan edi. Bu xol Kadarning takdirini fojiali tarzda xal etgan edi. Kunonboy uning yeriga kuz olaytirgan edi. Abayning mana shu vokeadan keyin kechgan butun xayoti, butun xatti-xarakatlari guyo ana shu fojia bilan chirmashib ketgandek. Aynan ana shu vokealar Abayni xayotdagi uz urnini tugal anglab yetishga, otasiga boshkacha kuz bilan karash va uning metin kullaridan kutulib ketishga majbur etadi. Ota-bola urtasidagi karama-karshilik asta- sekin jiddiylashib boradi: «Birinchidan, sen nima kadrli, nima arzimas narsa ekanining farkiga bormaysan. Gaznangni uylab-netib utirmay yelga sovurasan. Sen xaddan ziyod ok-kungil va soddasan, xuddi soxillari tep-tekis kulga uxshaysan.

Bunday kulning suvini itlar xam bulgaydi, mollar xam loykalatib utadi. Ikkinchidan, sen dustu dushmanning farkiga bormaysan, dushmanga dushmandek dustga dustdek karaysan. Sening kunglingda sir yotmaydi, dardingni xammaga dasturxon kilaverasan. Xalkni ergashtirmokchi bulgan odam bunday kilmasligi lozim. Aks xolda u xalkni boshkara olmaydi. Uchinchidan, sen ruslarga suykalishni boshlading. Sening kungling shularga moyil, shuning uchun xam sen musulmonlar urtasida obru-e`tibor topolmaysan». Abayning otasiga aytgan javob suzlari roman vokealari rivojidagi muxim boskich xisoblanadi. Ushbu suzlarda Abayning xam, muallifning xam buyukligi va donishmandligi yakkol namoyon buladi. Ota uzi tilga olgan uchta masala yuzasidan xam uglidan munosib javob oladi: «Sizning aytishingizcha, men soxillari yaydok, tep-tekis kul ekanman. Xush, buning nimasi yomon? Yoki bundan kura, fakat arkoni, chelagi va bakuvvat kullari bor odam suv olib icha oladigan tubsiz kuduk bulgan ma`kulmi? Men xammaga — kariyalarga xam, bolalarga xam, bechoralarga, xullas, kimning kuli kalta bulsa, barchasiga foydasi tegadigan odam bulishni afzal bilaman. Ikkinchidan, xalk kimki azob-ukubatiga sherik bulsa, ushaning gapiga kulok tutadi. Uchinchidan, ruslarni tilga oldingiz. Xalkimga va menga eng aziz narsa — bilim va ziyo... Bu narsalar esa ruslarning qo`lida...» Roman muallifning buyukligi va kudrati shundaki, «Abay yuli» roman- epopeyasi turli lavxalarning yagona ansambli sifatida namoyon buladi. Bu lavxalar xayotning chukur katlamlarini ochib beradi. Romandagi kupdan-kup kaxramonlar tizimi kozok xalki xakida, uning murakkab takdiri, yuksak axlokiy va ma`naviy xususiyatlari xakida yaxlit tasavvur uygotadi. Bu yirik asar romanchilikning bir talay janrlarining xususiyatlari — ruxiylik, oilaviy-maishiylik, ijtimoiylik va falsafiylikni kamrab oladi. Timsollar, manzaralarning mikyosi va nixoyatda kupkirraliligi shundan. Odamlar va vokealarning ulkan okimi Abay yashagan davrni butun murakkabligi va rang- barangligi bilan kayta jonlantiradi. Bu jixatdan Chingiz Aytmatovning kuyidagi muloxazalari goyatda urinli: «Muxtor Avezovning iste`dodi, bilim darajasi va

suzni egallash maxoratiga kura xar ishni eplaguvchi, ya`ni universaldir. Bunday eplilik goyatda sof va teran uziga xoslik bilan mushtaraklashib ketadi. Uning buyuk «Abay» epopeyasi, kissayu xikoyalari, pyesalari — yuksak andozadagi merosdir. Bu shunday kechmish estetik dunyoni, uningsiz kurash va fojia orkali mudom xurlikka, ma`naviy soflikka, ijtimoiy adolatga intilgan abadiy, tubsiz- nixoyasiz inson moxiyatini anglashning imkoni yuk. Muxtor Avezov bularning barchasi xakida katta mikyosda, kuyuk buyoklarda, yurak koni va azobi bilan xikoya kiladi. Muxtor Ave zov shunday bir guzallik olamiki, bugungi kunda uningsiz utmish va bugunni butun karama-karshiligini, uzgarishlarning tarixiyligi va axamiyatini tasavvur etish kiyin». Roman-epopeyada goyatda muxim poetik timsol borki, Muxtor Avezov bosh kaxramonini aynan shunga kiyoslaydi. Bu timsol — toshlok yerda buy chuzib, baland, katta kari daraxtga aylangan, osmonga bokib, uz butoklari-ning takdiri, uzining kup yillik xayoti mazmuni tugrisida suraydigan Chinor timsolidir. Muxtor Avezov Abay xakidagi makolasida buyuk okin kozok adabiyotining zabardast kayrogochi, uning soyasida kozok yozuvchilarining kupgina avlodlari utirib, najot topgan, deya ta`kidlagan edi. Mening nazarimda Muxtor Avezovning uzi xam ana shu najot topganlarning biri — eng iste`dodlisi va yakkol esda koladigani. Muxtor Avezov bir suzida yapon xalkining «Agar Nikkoni kurmagan bulsang, koyilmakom suzini aytmay kuyakol» degan iborasini eslagan edi. Yozuvchining uzi esa Nikkoga borgan va bu shaxarning xusnu tarovatini kurib, chindan xam koyil kolgan edi. Lekin men Yaponiyaga bormaganman, binobarin Nikkoning jozibasidan baxramand bulmaganman, shunga karamay, zur mas`uliyat bilan, uzimga ishonib aynan usha suzni aytmokchiman — koyilmakom suzi buyuk kozok adibi ijodiga goyatda munosib.

Adabiyotlar : 1. Muxtor Avezov. “Abay” romani. T. 1959 2. Xamrayev F. Mutanosiblik.T.,2000 3. Muxtor Avezov.Oboy haqidagi romanlarim ustida olib borgan ishlarim.”Sharq yulduzi” jurnali. 1960 yil. 4. www.ziyonet.uz 5. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Qozoq adabiyoti 3

Qozoq adabiyoti

Nosir Fozilov qissanavis

Qozoq adabiyoti 2

Asqad Muxtor ijodi