Qoraqalpoq adabiyoti - Adabiyot - Referatlar

Qoraqalpoq adabiyoti

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2110.5 KB

Ko'chirib olish

1Qoraqalpoq adabiyoti Reja: 1. Qoraqalpoq xalq og`zaki ijodi. 2. XVIII-XIX asrlar qoraqalpoq adabiyoti. Yozma adabiyotning shakllanishi. 3. XX asr qoraqalpoq adabiyoti. 4. O`zaro adabiy aloqalar. Arxiv | www.arxiv.uz

1Qoraqalpoq xalqining o`ziga xos juda boy og`zaki ijodi va adabiyoti bor.Xalqning orzu-istaklari folklor asarlarda o`z ifodasini topgan. Xalq og`zaki ijodining bizgacha yetib kelgan namunalari orasida ajoyib lirik mazmundagi she`riy asarlarni ham, salmoqdor qahramonlik dostonlarini ham uchratish mumkin. Qoraqalpoq xalqining “Qirqqiz”, “Er qo`shay”, “Mast podsho”, “Shaxriyor”, “Alpomish” kabi dostonlarining deyarli hammasida vatanparvarlik g`oyalari va demokratik motivlar yorqin ifodalangan.Shu bilan birgalikda qoraqolpoq folklorida qardosh turkiy xalqlarning adabiyotida mavjud bo`lgan “Oshiq G`arib”, “Yusuf va Zulayxo”, “Oshiq Xamro”, “Yusuf Ahmad” kabi dostonlarni ham uchratish mumkin. Qoraqalpoq yozuvchilari ham XXasrga qadar arab yozuvida ijod qilishgan.Bular orasida XVIII-XIXasrlar etagida yashab ijod etgan Jiyan Jirav kabi shoirning ijodi alohida e`tiborga loyiq.U o`zining “Darbadar el” nomli dostonida qoraqalpoq elining Abulxayrxonga qarshi olib borgan kurashi hamda ayanchli taqdiri xaqida hikoya qiladi. Qoraqaopoq shoirlarining ko`pchiligi, jumladan Kunxo`ja, Qulmurod, Gulmurod asarlarida xalqning Xiva xonlarining zulmi ostida ayanchli ahvolda yashaganligini fojeaviy lavhalarda yorqin bo`yoqlarda tasvirlaganlar. Qoraqalpoq yozma adabiyotining yirik vakillaridan biri Hojiniyoz shoirdir. U Navoiy, Nizomiy, Maxtumquli va Firdavsiy kabi atoqli Sharq shoirlarining ijodi bilan yaxshi tanish bo`lgan. Hojiniyoz shoirning “Bo`z o`tov” dostonida qoraqalpoq xalqining boshqa yurtlarga ko`chib ketishga majbur etilganligi, tug`ilib o`sgan vatani bilan xayrlashish juda og`ir bo`lganligi ustalik bilan tasvirlangan. Qoraqalpoq klassik adabiyoti taraqqiyotida ulkan demokrat-gumanist shoir Berdimurod Berdaqning mavqei katta. Berdaq o`zining mazmundor ijodini feodalizm jamiyatidagi hukmron doiralarning, jumladan ruhoniylarning zulmini, yaramas qilmishlarini fosh qilishga qaratdi. Ayniqsa o`zining “Shajar”, “Ernazar biy”, “Oydo`st biy” va “Ahmoq podsho” dostonlari bilan qoraqalpoq klassik poeziyasida dostonchilikning rivojlanishiga salmoqli hissa qo`shdi. Arxiv | www.arxiv.uz

1Qoraqalpoq va o`zbek xalqlarining tarixi bir-biriga chambarchas bog`liq bo`lganiday, bu ikki qon-qarindosh xalqning adabiyoti o`rtasida o`zaro aloqa va ta`sir ham bir necha asrlik tarixga ega. O`zbek xalq doston va ertaklari (masalan, “Alpomish”) ko`pdan beri qoraqalpoq halqi orasida mashhur bo`lganidek, qoraqalpoqlarning “Qirq qiz” dostoni ham o`zbek kitobxonlari diqqatini uzoq o`tmish davrlardan o`ziga jalb etib kelgan. XXasrga kelib qoraqalpoq adabiyoti bevosita o`zbek adabiyotining ta`siri ostida ravnaq topdi. Matbuot shakllandi. Yangi adabiy tur va janrlar vujudga kelib rivojlandi.XX asrning 50 yillariga qadar adabiyotda she`riyat yetakchilik qilgan bo`lsa-da, nasrda ham qator muvaffaqiyatlarga erishildi.Jumladan misol tariqasida A.Begimovning “Baliqchining qizi”, J.Oymurzayevning “Kamekboyning qilmishlari”,X.Seitovning “Mashaqqatli baxt”, A.Qaypbergenovning “So`ngi xujum” nomli romanlarini ko`rsatish mumkin. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda o`zbek-qoraqalpoq adabiy aloqalari yanada mustahkamlandi. O`zbek va qoraqalpoq adiblarining ijodiy hamkorligi amaliy tus oldi. Bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish ishi keng quloch yoydi. Xususan, Oybek, Uyg`un, A.Qahhor, N.Safarov singari taniqli yozuvchilarning Qoraqalpog`istonda bo`lib, adabiy harakatga bevosita ishtirok etishlari, qoraqalpoq adabiyotining salmoqdor badiiy asarlar bilan boyishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. O`zbek shoir va yozuvchilaridan Alisher Navoiy, Muqimiy, H.H.Niyoziy, Oybek, G`.G`ulom, A.Qahhor, Uyg`un, A.Muxtorlarning asarlari qoraqalpoq tiliga tarjima qilinib ko`plab nashr ettirilganidek, qoraqalpoq xalq eposi “Qirq qiz”, shuningdek, B.Berdaq, J.Oymurzayev, X.Seitov, A.Begimov, M.Dariboyev, A.Dabilov singari klassik shoirlarning she`r va dostonlari, A.Qaipbergenovning “So`nggi hujum”, “Qoraqalpoqnoma”asarlari, “Suymaganga suykalma” komediyasi xozirgi kunlarda ham o`zbek kitobxonlariga katta estetik zavq bag`ishlab kelmoqda. Berdaq (1827-1900) Arxiv | www.arxiv.uz

1Berdimurod Qarg`aboy o`g`li Berdaq Orol dengizi bo`ylarida yashab, baliqchilik bilan tirikchilik qiluvchi oilada dunyoga kelgan. U yoshlikda ota-onasidan yetim qolib, bir burda non uchun ovulma-ovul kezib chiqadi. So`ng ovul maktabida, keyin madrasada tahsil oldi. Lekin madrasada o`qishni oxiriga yetkazolmay, uni tashlab ketishga majbur bo`ldi. Berdaqning ijodi 18-19 yoshlarida dombira chertib, she`r aytishdan boshlandi. 25 yoshida u iste`dodli shoir sifatida xalq orasida tanildi. Berdaqning she`rlari mehnatkash xalqning og`ir hayotini aks ettirishga, Xiva xonlari va chor hukumati amaldorlarining zulmiga qarshi xalq noroziligini ifodalashga bag`ishlangan edi. Berdaq xalq hayotini, uning ezgu orzu-istaklarini yaxshi bilgan shoir edi. Shuning uchun uning she`rlarida xalqparvarlik, vatanparvarlik ruhi kuchli. Masalan, o`zining “Xalq uchun” nomli she`rida shoir ommani xalq ozodligi, uning ma`naviy va moddiy manfaatlari uchun fidokorlikka chaqiradi. Berdaq she`riyatida xotin-qizlar obrazlari ham alohida katta o`rin tutadi. Berdaq “Shajara”, “Xorazm”, “Amongeldi”, “Aydo`sbiy” va “Ahmoq podsho” dostonlarining ham muallifidir. Bu dostonlarda, xususan, “Ahmoq podsho” dostonida u zolim hukmdorlarni shafqatsiz tanqid qildi. 1961 yilda Berdaqning she`rlar to`plami ilk bor o`zbek tilida bosilib chiqqan. Arxiv | www.arxiv.uz

1Bo`lgan emas Dunyo yaralgandan beri Podshoh odil bo`lgan emas, Shoirlar qalam olganda Xatga to`g`ri solgan emas. Inaqu bekning bollari, Har neki yetdi qo`llari. Ochiq, keng edi yo`llari, Hech vaqt horib, tolgan emas. Bo`lmadi qilgan niyatim, Xo`r bo`ldi xalqim, himmatim, Yig`lay-yig`lay o`tdik yetim, Yig`lamas vaqt bo`lgan emas... Bizning xalqning biylari, Sozdir jahonda uylari, Doim tarala kuylarim, To`g`ri javob aytgan emas. Mening bu aytgan chin so`zim, So`zim emas, mening o`zim, Yumilgancha ikki ko`zim, Hech vaqt yoshsiz bo`lgan emas. Birovlar juda zor bo`ldi, Birovlar juda xor bo`ldi. Lochinga qurgan to`r bo`ldi, To`rni hech kim uzgan emas. Arxiv | www.arxiv.uz

1Qarag`ay emas, so`kit bo`ldim, Qari emas, yigit bo`ldim, Tog`dan uchgan burgut bo`ldim, Qo`nar yerim bo`lgan emas. Gul bo`ldimu, yayramadim, Oqil bo`lib, o`ylamadim, Bulbul bo`lib sayramadim, Hodisa kam bo`lgan emas. Qurg`oq kunda yog`in bo`ldim, Bo`ron bo`ldim, chaqin bo`ldim, Palak yozgan qovun bo`ldim, Betashvish kun bo`lgan emas. Zolimlarning jabri o`tdi, Yig`lay-yig`lay esim ketdi, Nega muncha sho`rlik yetdi, Yorug` kunim bo`lgan emas. Qanchalar och, qanchalar to`q, To`q odamlar qayg`usi yo`q, Ochlarning hech uyqusi yo`q, Uni to`qlar bilgan emas. Qoraqalpoq – xalq bo`lgandan, Xalq atog`in olgan kundan, Haq taolo yo`l solgandan – Bir tenglikni olgan emas. Eshonlarda muruvvat yo`q, Arxiv | www.arxiv.uz

1Biy-biylarda adolat yo`q, Fuqaroda saodat yo`q, Xalq o`ynab-kulgan emas. Ey yoronlar, sirtim butun, Bag`rim yonib bo`ldi tutun. Zolim oshirib o`z haddin, Aslo rahm qilgan emas. Bu dunyo dunyo bo`lmadi, Erkimizga hech qo`ymadi, Dushmanning guli so`lmadi, Tilagim hech bo`lgan emas. Bu dunyoning dardi yomon, Quvon, boshing qolsa omon, Tushdi boshga oxir zamon, Inon, do`stlar, yolg`on emas. Kundan-kunga bo`ldi battar, Har kim o`z g`amin tortar, Qora tuman qachon ketar? So`ngan chiroq yongan emas. Dunyoga keldim, ne ko`rdim, Qayg`u-hasratlarda yurdim, Ado bo`lmas dilda dardim, Hech kim nazar solgan emas. Berdimurod – mening o`zim, Kunxo`jani ko`rdi ko`zim, Arxiv | www.arxiv.uz

1Ojiniyozdan uqqan so`zim, Ular ham shod bo`lgan emas. Arxiv | www.arxiv.uz

1Adabiyotlar: 1. Antologiya karakalpakskoy poezii. T., 1963. 2. Q.Aymbetov. Korakalpok folklori. Nukus, 1977. 3. «Shaxriyor». T., 1977. 4. Berdaq. SHe`rlar, dostonlar. T., 1978. 5. Istoriya literaturi Sredney Azii i Kazaxstana. M., 1960. 6. B.Kurbonboyev. «Berdaq va o`zbek adabiyoti». T., 1982. 7. T.Qayipberganov. saylanma. 3 tomlik, T.,1982. 8. I.Yusupov. «Cho`l to`rg`ayi». T., 1972. 9. www.ziyonet.uz Arxiv | www.arxiv.uz

O'xshashlar

Berdaq – Qoraqalpoq adabiyotining asoschisi

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti