Arman adabiyoti - Adabiyot - Referatlar

Arman adabiyoti

Yuklangan vaqt:

08.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2120 KB

Ko'chirib olish

ARMAN ADABIYOTI Arman xalqi Zakavkazye, Turkiya, Eron, Hindiston va Amerika mamlakatlarida yashab keladi. Bu xalq noyob qadimiy, boy, yozma va og`zaki ijod namunalariga ega. Folklor asarlari ichida ertak, qo`shiq va termalar, epik dostonlar va afsonalar, maqol va boshqa hikmatli so`zlar ko`p uchraydi. Ertaklarning qahramonlari – kishi umrini uzaytiradigan olmalar,, uchar otlar – tulporlar, qo`rqmas aka-uka botirlar, fidokor mehnatkashlar, adolatli va zolim podsholardir. Masalan, ”Azaran bulbul” ertagida yovuz kuchlar tomonidan toptalgan, talangan bog` va gulzorlar bahor timsoli bo`lgan olov qushcha qo`shig`idan qayta ko`kara boshlaydi, gulga kiradi. Arman xalq dostonlari boshqa xalqlar folklori asarlari kabi katta tarixiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bularning ichida eng mashhuri – ”Sosunlik Dovud” dostonidir. Unda VIII-X asrlarda arab bosqinchilariga qarshi olib borilgan ozodlik kurashi zo`r badiiy mahorat bilan kuylangan. Ertak va epik asarlardan tashqari arman folklorida marosim qo`shiqlari ham anchagina. Ularning asosiy mavzusi – chin sevgini tarannum etish, mehnatni ulug`lash, jamiyatdagi nuqsonlarni hajv o`ti bilan kuydirish. Bularda baxt izlab vatanini tark etgan darbadar g`ariblarning qo`shiqlari, porloq kelajakka ishonch, nekbinlik, dushmanga nafrat, vatanga muhabbat g`oyalari aks etgan. Folklor mavzu va motivlaridan ko`pchilik arman shoir va yozuvchilari, jumladan, X.Abovyan,, P.Proshnyan, G.Agayan, A.Isaakyan, O.Tumanyan kabi badiiy so`z ustalari ijodiy foydalanib, o`zlarining original, zo`r asarlarini yaratdilar. 393 yili mashhur ma`rifatparvar yepiskop Mesrop Mashtots arman yozuvini ixtiro qildi. Bu original va tarjima adabiyotining jadal sur`atlar bilan rivojlanishiga turtki berdi. Diniy-falsafiy va cherkov she`riyati taraqqiy etdi. VII-IX asrlarda arab istilosi sharoitida dunyoviy adabiyot batamom yo`qolib, o`rnini diniy adabiyot egalladi. 886 yilda Armanichston mustaqillikka erishdi. Shundan boshlab san`at va adabiyotda chuqur insonparvarlik ruhi bilan

sug`orilgan asarlar paydo bo`la boshladi. Bu, ayniqsa, Grigor Narekatsi ijodida (uning ”Qo`shiqlar”, “Fojialar kitobi”da) yaqqol ko`zga tashlandi. XI asrda Armaniston yana mustaqilligini yo`qotdi: endi u Vizantiyaga qaram bo`lib qoldi. Ko`p o`tmay saljuqiylar (turk-og`uz sultonlari) bostirib kirdilar. XII asrga kelib, Gruziya yordamida yana mustaqillikni qo`lga kiritdi. Yana dunyoviy adabiyot rivoj topa boshladi. Masalchi Mxitar Gosh asarlarida feodal tarqoqlikni qoralab, markazlashgan davlat tuzishga chaqirdi. XIII asr arman adabiyoti tarixida reaksion va progressiv yo`nalishlar vakillari o`rtasida kurash keskinlashdi. Gumanistik adabiyot namoyandalari Frik va Konstantin Yerznkatsi panteistik (sufiyona) ruhdagi ishqiy lirik she`rlarni yozdilar. Vardan Aygeksi xalq latifalaridan foydalanib yozgan masallarida feodallar va cherkovga qarshi chiqdi, realistk hajvchilikni rivojlantirdi. XIV-XVIII asrlarda dunyoviy adabiyot izchil rivojlana bordi. Bu davrning eng mashhur shoiri Sayat Nova arman, gruzin, ozarbayjon tillarida yozgan asarlarida xalqlar do`stligi va vatanga muhabbat g`oyalarini tarannum etdi. XIX asr boshlarida Armaniston ham Gruziya va Ozarbayjon (keyinchalik O`rta Osiy mamlakatlari) ga o`xshab Rossiyaga qo`shib olindi. Endi bu yerda Rossiyaning ta`siri sezila boshladi. Rus revolyutsion-demokratik g`oyalar kirib keldi. A.S.Pushkin davri rus adabiyoti ta`sirida voyaga yetgan buyuk ma`rifatparvar-demokrat shoir X.Abovyan yangi arman adabiyotiga asos soldi. O`zining ”Armaniya yaralari” deb nomlangan birincha arman romanini yangi (ashxarabar) arman tilida yozdi. 50-60-yillarda taraqqiyparvar yo`nalishdagi arman matbuotining faoliyati kuchaydi. Moskvada nashr etiladigan ”Yusisapayl” (“Shimol yog`dusi”) jurnali atrofida ko`p iste`dodli ijodkorlar uyushdi. Ularning orasida taniqli shoir va olim Mikael Nalbandyan alohida ajralib turadi. Nalbandyanning barakali adabiy- ilmiy ijodi inqilobiy demokratik ruh bilan sug`orilgan edi. Bunga uning A.I.Gersen va N.Ogarevlar bilan do`stona aloqada bo`lishi hamda rus revolyutsion- demokratlari asarlarini mutolaa qilib, ulardan ilhomlanib ijod qilishi sabab bo`lgan

edi. Chor hukumati Nalbandyanni uning revolyutsion faoliyati uchun zindonga tashladi. Arman adabiyotining yirik vakili sanalgan O.Tumanyan rus va Dune adabiyoti klassiklari ning ijodi bilan qiziqdi. Pushkin, Jorj Bayron, V.SHekspir asarlaridan tarjimalar qildi. Ularga ergashib o`zi ham “Artavazd II”, “Shoh Ovanes” nomli tarixiy dramalarini yozishga kirishdi. X.Abovyan, M.Nalbandyan an`analarini izchillik bilan davom ettirdi, xalq og`zaki ijodi motivlaridan barakali foydalandi 60-yillarda Armanistonda realistik dramaturgiya taraqqiy etdi. Uning yirik namoyandasi buyu karman dramaturgi Gabriel Sundukyan edi. A.S.Griboyedov, N.V.Gogol va A.N.Ostrovskiylar nomi bilan bog`liq bo`lgan rus klassik dramaturgiyasi an`analari asosida tarbiyalangan G.Sundukyan o`zining ”Pepo”, “Buzilgan uy”, “Yana bir qurbon”, “Xatabala” nomli sahna asarlarida burjuaziya muhitidagi jiddiy ijtimoiy ziddiyatlarning dramatik tasvirini yaratdi, arman burjuaziyasining chirik axloqi va yaramas urf-odatlarini ayovsiz fosh etdi. G.Sundukyanning zamondoshi A.Paroyan realistik proza va dramaturgiyaning g`arbiy arman adabiyotidagi yirik arbobi edi. U ko`proq hajvchi yozuvchi sifatida qalam tebratdi. Uning hajviy asarlarida feodal tartiblar hukm surgan Turkiyadagi ahvol haqqoniy yoritildi. Uning ”Mu`tabar tilanchilar”, “Asos esdaliklari” kabi qissalarida burjua jamiyatidagi hukmron doiralar – boylar, amaldorlar, yulg`uch savdogarlar masxara qilindi, “oliy” tabaqa oilasining mustahkam emasligi, nohaqlikning hukmronligi tanqid ostiga olindi. 70-80-yillarda arman romanchiligining vakillari Serens va Raffi rus-turk urushi davri, revolyutsion-ozodlik harakati, turk sultonlari zulmidan qutilish uchuyen qurolli qo`zg`olonning zarurligi kabi masalalarni o`zlarining tarixiy romanlarida yoritib berdilar. 80-90-yillarda arman adabiyotining yetakchi yo`nalishi tanqidiy realizm bo`lib qoldi. Nosi rva dramaturg SHervonzoda “Xaos”, “Vardan Argumyan” kabi qissa va romanlarida savdogarlar, sanoatchi boylar, amaldorlar, ruhoniylar, ishchilar obrazlarini yaratdi. Uning arman xalqi hayoti tarixi haqqoniy yoritilgan

ajoyib sahna asarlari ko`p tillarga tarjima qilindi. Bir necha yillar davomida SHervonzodaning “Nomus” dramasi Toshkentdagi Hamza nomidagi teatr sahnasida zo`r muvaffaqiyat bilan ko`rsatilmoqda. XX asr boshlarida Yerevanda ”Murch” (“Bolg`a”) nomli oylik jurnal chiqa boshladi. Uning atrofida uyushgan A.Isaakyan, O.Tumanyan, Akop Akopyan, Derepin Demirchyanlar arman demokratik adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shdilar. Ayniqsa, O.Tumanyan o`zining to`rtliklari, doston, masal, ertaklarida klassik adabiyot an`analarini davom ettirdi. “Anush”, “Eski kurash” va “Sosunlik Dovud” syujeti asosida yozilgan dostonlarini ko`rsatish mumkin (Qiyos uchun: Anorning “Qo`rqud kitobi”, S.Lipkinning “Manas Velikodushniy” asarlari). Shu davrlarda G`arbiy Armaniston adabiyotiga G`arbiy Yevropa simvolistlarining ta`siri sezildi. Lekin mahalliy simvolistlar M.Metsarens, D.Varujan, R.Sevan va boshqalar arman klassik adabiyoti an`analaridan ham voz kechmadidar. Ularning asarlarida xalq milliy ozodlik kurashi g`oyalarini tarannum qilish katta o`rin egalladi. 20-yillarda tashkil topgan turli adabiy guruhlar, jumladan “Uchlar guruhi”, “Murch” va “Arman proletar yozuvchilari uyushmasi” kabilar zamirida 1929 yilda Arman sovet yozuvchilari federatsiyasi tuzilib, u hamma yozuvchilarni bir tashkilot atrofiga uyushtirdi. Bu tashkiliy jarayonda ”Nork”, “Murch”, “Nor Akos”, “Grixan dirkerum”ga o`xshash gazeta va jurnallar va adabiy tanqid muhim rol o`ynadi. Arman adiblari o`z asarlarida qaysi bir mavzuga murojaat qilmasinlar (yangi insonni tarbiyalash uchun kurash, Xotin-qizlar ozodligi, mehnatda o`z qadr- qimmatini topa bilish kabi), voqelikni to`g`ri aks ettirish va undan tegishli xulosalar chiqarishga urindilar. Arman nasri bilan birga dramaturgiya ham rivojlanib bordi. Uning eng yaxshi namunalarini yaratgan A.SHervonzoda (“Morganning otaxoni”), D.Demirchyan (“Dovyurak Nazar”), L.Sagatelyan (“Bir parcha yer uchun”), S.Bagdasaryan (“Qonli sahro”) komediyalarida o`tkir siyosiy problemalar ko`tarib

chiqildi. Xalq og`zaki ijodi materiallaridan keng foydalanish sahna asarlarining uzoq vaqt sahnadan tushmasligi uchun sabab bo`lishi isbot etildi. 30-yillar arman adabiyoti hamma adabiy janrlarda respublika va uning xalqi hayotida yuz berayotgan tub ijtimoiy o`zgarishlarni hamda arman xalqining mashaqqatli va qahramonona o`tmishini aks ettiruvchi salmlqdor asarlarning yaratilishi bilan o`tgan davrlardagi adabiyotdan farq qiladi. Masalan, ”Oltmishinchi gorizontal” (V.Alazan), “Atsavan” (N.Zaryan) romanlarida Armanistonning shahar va qishloqlaridagi yangi kishilarning axloqi, mehnatga yangicha munosabati, sinfiy kurash, sevgi, oilaviy munosabatlar ko`z o`ngimizda gavdalanadi. Bu romanlar bilan M.Sholoxovning ”Ochilgan qo`riq”, A.Qahhorning “Qo`shchinor chiroqlari”, tojik prozaigi Jalol Ikromiyning “Shodi” asarlaridagi mavzu va g`oyaviy mazmun o`xshashligini qayd etish mumkin. 30-yillarning oxirida “Sosunlik Dovud” xalq qahramonlik dostonining 1000 yilligini noshonlash munosabati bilan arman xalqining o`tmish madaniy merosiga qiziqish kuchaydi. Bu ulkan doston haqida ko`p ilmiy tekshirish ishlari yozildi, asarni ng o`zi ko`p qardosh xalqlar tillariga tarjima qilindi. Fashizmga qarshi kurash yillarida arman adabiyotining yangi sahifasi ochildi. 40 dan ortiq arman adiblari qo`lga qurol olib, jangga kirdilar. Qolganlari front va front ortida ko`rsatgan mislsiz qahramonlik va vatanparvarlikni kuyladilar, dushmanning yovuzligi va bosqinchiligini ayovsiz fosh etdilar. Jang yillarida arman shoirlarining insonparvarlik va baynalmilallik g`oyalarini targ`ib etuvchi qo`shiqlari har qachongidan ham kuchliroq yangradi, xalqlarni fashizmga qarshi kurashga chorladi, g`alabaga ishonch ruhida tarbiyaladi. A.Isaakyanning “Jangovar chaqiriq”, N.Zaryanning “Vatan ovozi” dostonlari, S.Saryanning “O`lim kemasi” asari, shuningdek ikkinchi avlod shoirlaridan S.Vauni, A.Grashi, S.Kaputikyan, R.Ovanesyan, G.Emin, G.BYuoryanning gumanichstik-qahramonlik lirikasi jang yillari arman grajdanlik she`riyatining eng yaxshi namunalaridir. So`nggi yillar nasrining asosiy ulushini romanchilik tashkil etdi: jang mavzui keng ko`lamda yoritilgan yirik badiiy asarlar vujudga keldi. R.Kocharning ”Katta xonadon bolalari”, M.Armenning “Yasva”, A.Sirasning “Ararat”,

V.Alazanning “Shimol yulduzi” romanlari bilan bir qatorda chet el xalqlari hayoti va kurashi tasviriga bag`ishlangan “Tehron” (G.Sevuns), “Sahroda”, “Mag`lubiyat” (S.Aljanyan) nomli romanlar shular jumlasidandir. Bu asarlar Armaniston miqyosidagina emas, balki boshqa yurtlarda ham bu adabiyotning shuhratini oshirdi. Arman prozasida tarixiy mavzu zamonaviy mavzu bilan bog`lanib ketdi. Roman, qissa, hikoya va ocherklarda ishchilar, dehqonlar, ziyolilar hayoti va ularning ongi, yurish-turishi, xulqi-atvorida yuz berayotgan o`zgarishlar aks etdi. Adiblarning o`zlari ham shakl va mazmunda originallik, o`ziga xoslik izlashga, arman klassik adabiyoti va qardosh xalqlar adabiyoti yutuqlaridan ijodiy foydalanishga jiddiy harakat qildilar. Bular qatorida G.Emin, S.Kaputikyan, R.Ovanesyan, V.Davtyan, G.Ter-Grigoryan va boshqalar alohila o`rin egallaydi. S.Kaputikyan va G.Emin oxirgi yillardagi she`riy to`plamlari uchun yuksak Davlat mukofotlariga sazovor bo`ldilar. So`nggi yillarda milliy adabiyotlar o`rtasida hamkorlik kuchaydi, madaniy aloqalar kengaya bordi. O`zaro adabiyot va san`at dekadalari va haftaliklari o`tkazildi. O`zbek va arman adabiyotlari o`rtasidagi qadimiy do`stlik va madaniy aloqalar mustahkamlandi. Armanistonda Alisher Navoiyning ”Farhod va Shirin” dostoni M.Koryun tarjimasida Chop etildi. Hamza, A.Qahhor, G`.G`ulom, Uyg`un, K.Yashin, Sh.Rashidov, Zulfiya, E.Vohidov, A.Oripovlarning asarlari keng yoyildi. U yerda “O`zbekiston shoirlari”, “O`zbek hikoyalari”, “O`zbek pyesalari” to`plamlari, Sh.Rashidovning ”Bo`rondan kuchli” romani, A.Qahhorning “Sinchalak” qissasi, H.G`ulomning “SHerlar”, Zulfiyaning “Lirika” kitoblari, “Kichkintoy do`stlar” majmualari bosilib chiqdi. Bizning respublikamizda O.Tumanyanning ”Anush” dostoni, YE.Charensning “Charensdan salom” kitobi, N.Zaryanning “Atsavan” romani, G.Sevunsning ikki jildli “Tehron” epopeyasi, S.Kaputikyanning “SHe`rlar” to`plamlari o`zbek tilida bosilib chiqdi. “Sosunlik Dovud” eposi M.Shayxzoda va H.G`ulom tarjimasida chop etildi. Qadimiy an`analarga boy arman adabiyoti hozirgi kunda jahon adabiyotining tarkibiy qismi sifatida jadal skr`atlar bilan rivojlanib bormoqda.

Arman yozma adabiyoti asosan milodning V asrdan boshlab shakllanib, rivojlanib bordi.Bunga asosiy sabablardan biri arman milliy alfavitini yaratilishi bo`ldi.Arman yozuviga arman rohibi Mesrop Meshtots asos solgan edi. Uzoq yillar, davrlar davomida turk va fors hukmdorlari istebdodida yashagan arman xalqi tinchlik va osoishtalik istab o`z yurtlarini tark etishga majbur bo`lishgan. Shu sabab dunyoning turli burchaklarida armanlar yashaydigan kichik –kichik aholi punktlari paydo bo`lgan. Kavkazorti respublikalari, Turkiya, Eron, Hindiston va Yaqin Sharq hamdaG`arbiy Yevropa davlatlari qolaversa Shimoliy va Janubiy Amerika mamlakatlari hududlarida uzoq zamonlardan beri yashab kelayotgan arman xalqi boy madaniyat va adabiyot namunalarini yaratdi. Bu to`g`rida bizgacha yetib kelgan xilma-xil folklor asarlari va arman yozma adabiyotining Matndaron kutubxonasida (qadimgi nodir qo`lyozmalar instituti) saqlanayotgan noyob namunalar qimmatli ma`lumotlar beradi. Arman xalq og`zaki ijodi asarlari orasida ertak, qo`shiq va termalarni, epik dostonlar va afsonalarni, maqol va hikmatli so`zlarni ko`p uchratish mumkin. Arman xalq qahramonlik dostonlari orasida eng mashhuri “Sosunlik Dovud” dostonidir. Bu dostonda xalqning VIII-X asrlarda arab bosqinchilariga qarshi olib borgan ozodlik kurashi zo`r badiiy mahorat bilan tasvirlangan. Unda uzoq asrlar davomida haqiqat va adolat uchun qon to`kkan arman xalqining ozodlik sari intilishi yorqin ifodalangan. Arman xalq og`zaki ijodida, ertak va eposlardan tashqari, marosim qo`shiqlari ham keng o`rin tutadi. Chin sevgini targ`ib etuvchi, mehnatni ulug`lovchi, jamiyatdagi nuqsonlarni hajv o`ti bilan kuydiruvchi bu lirik qo`shiqlar orasida qalandarlar kabi darbadarlik bilan hayot kechirgan g`ariblarning qo`shiqlari o`zining ijtimoiy mazmuni bilan ajralib turadi. Bu qo`shiqlarda o`z vatanini tark etib darbadar kezuvchi, baxt va tinchlik izlovchi armanlarning ayanchli qismatlari o`z aksni topgan. V asrning boshlarida xristian dini qabul qilinishi bilan o`sha davrlargacha mavjud bo`lgan qariiyb barcha adabiy asarlar, yodgorliklar yo`q qilib yuborilgan edi. V asrga kelib armanlarning mustaqil davlat bo`lib birlashishga intilishlari kuchaygan bir vaqtda adabiy hayotning birmuncha jonlanishi arman

tilida yozma adabiyotning paydo bo`lishiga ehtiyoj tug`dirdi. Yuqorida qayd etilganidek V asrda mashhur ma`rifatparvar olim-yepiskop Mesrop Mashtots tomonidan arman yozuvining ixtiro qilinishi original va tarjima adabiyotning tez sur`atlar bilan rivojlanishi uchun turtki bo`ldi. XII asrgacha arman adabiyotida “grabar” deb ataluvchi qadimgi arman cherkov tili hukm surgan.XII asrdan boshlab “grabar” zamiriga asta-sekin oddiy avom xalq tili –“ashxarabar” singib kirib bordi. Keyinchalik XIX asrga kelib “ashxarabar” - arman adabiy tiliga aylandi. XIII asr arman adabiyoti tarixida reaksion-feodal yo`nalish bilan mehnatkash xalq manfaatini yoqlovchi progressiv yo`nalish namoyandalari o`rtasidagi kurash keskinlashdi. Cherkovga zid gumanistik adabiyotning mafkurachilari bo`lgan Frik va Konstantin Yerznkatsilar panteistik ruhdagi ishqiy lirik she`rlar bilan chiqdilar. Vardan Aygeksi nomli mashhur masalchi ham shu vaqtlarda yashadi. Uning xalq latifalaridan keng foydalanib yaratilgan masallarida feodallar va cherkovga qarshi qaratilgan xalq realistik hajvchiligining ruhi sezilib turardi. XIX asrda yangi arman adabiyoti shakllandi. Uning asoschisi va yirik vakillaridan biri buyuk ma`rifatparvar-demokrat shoir Xachatur Abovyan edi. A.S.Pushkin davri rus adabiyoti ta`sirida voyaga yetgan X.Abovyanning xizmati shundaki, u cherkov tarafdorlarining o`lik grabar tilini qayta tiklash yo`lidagi urinishlariga qaqshatqich zarba berdi. O`zining turli janrlardagi ajoyib asarlarini “ashxarabar” deb ataluvchi yangi arman tilida yozdi. Uning eng yaxshi nasriy asarlaridan biri “Armaniston jarohatlari” asari bo`lib, bu birinchi arman romani edi. 50-60-yillarda taraqqiyparvar yo`nalishdagi arman matbuotining faoliyati kuchaydi. Ana shunday jurnallardan biri Moskvada nashr etiladigan “Yusisapayl” (“Shimol yog`dusi”) jurnali bo`lib, uning atrofida ko`p iste`dodli yozuvchilar uyushgan edilar. bular orasida iste`dodli shoir va olim Mikael Nalbandyan alohida ajralib turadi. Nalbandyanning barakali adabiy-ilmiy ijodi inqilobiy demokratik ruh bilan sug`orilgan edi.

XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, arman adabiyotida dramaturgiya taraqqiy etdi.Arman dramaturgiyasining eng yirik vakili G.Sundukyan edi.Uning “Pepo”, “Buzilgan uy”, “Yana bir qurbon”, “Xatbala” nomli sahna asarlari xukmron muxitdagi jiddiy ziddiyatlarning dramatik tasvirini yaratdi. ,XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Armanistonda kapitalizmning taraqqiy etishi munosabati bilan asta-sekin patriarxal munosabatlar yemirila boshladi. Dehqonlar hayoti og`irlashdi. Arman yozuvchilaridan A.Aganyan, A.Adeyan, A.Shaxnazaryanlarning ijodi ana shu tarixiy davrga to`g`ri keldi. Xuddi shu vaqtlarda oyda bir marta chiqib turgan “Murch” (“Bolg`a”) jurnali atrofiga uyushgan Ovanes Tumanyan, Avetik Isaakyan, Akop Akopyan, Derenin Demirchyanlar arman demokratik adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qo`shdilar. Bular orasida O.Tumanyan ijodi alohida ajralib turadi. U o`z to`rtliklari, doston, masal va ertaklarida klassik adabiyot an`analarini davom ettirdi; xalq hayotining realistik lavhalarini chizib berdi; optimistik g`oyalarni tarannum etdi. Uning eng yaxshi asarlariga misol qilib “Anush”, “Eski kurash” va “Sosunlik Dovud” syujeti asosida yozilgan dostonlarni ko`rsatish mumkin. Yangi arman adabiyotining yana bir yirik vakili A.Isaakyan o`sha vaqtlarida G`arbiy Armanistonda(xozirgi Turkiya davlati xududida) yuz bergan arman qirg`inining guvohi bo`ldi. Shu sababli xalqning fojiali ahvoliga qayg`urish hissi uning asarlari (“Qo`shiqlar va yaralar”) to`plamida chuqur iz qoldirdi. XX asr adabiyotining asosiy ulushini romanchilik tashkil etadi.II-jaxon urushi mavzusi keng ko`lamda yoritilgan yirik badiiy asarlar vujudga keldi. R. Kocharning “Katta xonadon bolalari”, M.Armenning “Yasva”, A.Sirasning “Ararat”, V.Alazanning “Shimol yulduzi” romanlari bilan bir qatorda, chet el xalqlari hayoti va kurashi taviriga bag`ishlangan “Tehron” (G.Sevuns), “Sahroda”, “Mag`lubiyat” (S.Alajanyan) nomli romanlari shular jumlasidandir. Shuningdek, arman adabiyotida she`riyat ham sezilarli xolatda rivojlandi.Adabiyot sahnasiga YE.Charens,G.Saryan, N.Zaryan, O.SHeroz kabi qobiliyatli ilg`or shoirlar kiribkelishdi.Ularning qalamiga mansub bo`lgan

“Chanensdan salom”, “Rushan cho`qqisi”, “Bahor fasli” kabi she`riy asarlari to`rlamlari o`zlarining badiiy yetukligi bilan ajralib turadilar. XX asrning 50-80 yillarida o`zbek va arman milliy adabiyotlar o`rtasida hamkorlik kuchaydi, madaniy aloqalar kengaya bordi. Armanistonda Navoiy, Hamza Hakimzoda, A.Qahhor, G`.G`ulom, Uyg`un, K.Yashin, Sh.Rashidov, Zulfiya singari o`zbek yozuvchilarining asarlari (“O`zbek hikoyalari”, “O`zbek pyesalari” to`plamlari, Sh.Rashidovning “Bo`rondan kuchli” romani, A.Qahhorning “Sinchalak” povesti, H.G`ulomning “SHe`rlar”, Zulfiyaning “Lirika” kitoblari, “Kichkintoy do`stlar” nomli majmualar) arman tilida nashr ettirildi. Arman yozuvchilaridan O.Tumanyanning “Anush” dostoni, YE.Charensning “Charensdan salom” kitobi, N.Zaryanning “Atsavan” romani, G.Sevunsning ikki jildli “Tehron” epopeyasi, S.Kaputikyanning “SHe`rlar” to`plamlari o`zbek tilida bosilib chiqdi. Ovanes Tumanyan (1869-1923) Arman realistik adabiyotining yirik namoyandasi, atoqli shoir, prozaik va dramaturg Ovanes Tumanyan Armanistonning Lori tumaniga qarashli Dsex qishlog`ida ruhoniy oilasida tug`ildi. Avval Jalologli qishlog`ida Tegran Davtyan maktabida, so`ng Tiflis shahridagi arman diniy seminariyasida tahsil oldi. XIX asrning 90- yillarda “Murch” (“Bolg`a”) va “Axbyur” (“Buloq”) adabiy jurnallari bilan hamkorlikda faoliyat olib bordi. Ijodini she`r, masal yozishdan boshlagan Tumanyanning “Mushuk va it” (1886), “Maro” (1887), “Quyosh va oy” (1890), “Lorilik Sako” (1889) singari doston, she`r va masallari xalq og`zaki asarlariga xos motivlar bilan sug`orilgandir. Tiflisdagi adabiy muhit Ovanes Tumanyanning ijodiy faoliyatiga kuchli ta`sir qildi. Bu yerda u atoqli arman yozuvchilaridan Raffi, SHervonzoda, Sundukyan bilan yaqindan tanishdi. Bu tanishish natijasida u rus va dunyo adabiyoti klassiklarining ijodi bilan qiziqa boshladi. Shu davrda O.Tumanyan A.Pushkin, D.Bayron, V.SHekspir asarlaridan arman tiliga tarjimalar qildi. Ularga ergashib o`zi ham “Artavaed II”, “Shoh Ovanes” singari tarixiy dramalarini

yozishga kirishdi. 1901-1902 yillarda u “Timkaberd qal`asining zabt etilishi”, “Parvona”, “Sosunlik Dovud” dostonlarini yaratdi, “Anush” dostonini qayta ishladi. O.Tumanyan arman adabiyotida X.Abovyan va M.Nalbandyanning an`analarini izchillik bilan davom ettirgan, xalq og`zaki ijodi motivlaridan barakali foydalangan yozuvchidir. Uning ko`p hikoyalari, xususan, “Kukor” hikoyasi ko`p tillarga tarjima qilingan. Ona yurt g`ami Ko`rkam dalalaringning maftuniman azaldan, Qalbimda zo`r mehring bor chaqaloqlik mahaldan. Ammo har gal tikilsam g`amga to`ladi yurak, Jafokash aziz elim, xunob bo`ladi yurak. Quvg`inga duchor bo`lgan farzandlaring behisob, Vayrona qishloqlaring, shaharlaring ham xarob: O, afsus, o`lkam, Ko`p mayus o`lkam! Ko`rib turibman: dushman seni poymol etmoqda, Gullar so`lib, ko`rkingga bir-bir putur yetmoqda. Qishlog`u, shaharlarda yig`i-sig`i va nola, Qo`shig`u kuylaring ham mayus, hasratga to`la. Zolimlarning do`qidan kar ham bo`lgudek quloq, Zulm zanjiri tufayli yosh to`la ko`zlar buloq. Bag`ri qon o`lkam, Jonajon o`lkam! Jarohating ko`p, biroq bardamsan, o`lkam, hali, Hali kuch bor taningda qaddingni rostlagali. O`ylaysanmi, yo`ldasan, safardasan-u, faqat – Yolg`iz xudodangina kutib turibsan madad?

Biz esa farzandlaring, quloqni senga tutib, Amringni kutayapmiz, turibmiz farmon kutib. Uyg`on, bas, o`lkam, Muqaddas o`lkam! Ishonchimiz komildir, payt kelib tong otadi, Uyquda sog`lom yurak qachongacha yotadi? Ishonchimiz komildir, ko`targanda bosh quyosh, Keksa Araratdagi har bir giyoh, har bir tosh Nurni xurram qarshilar hayotdan mamnun bo`lib, Shoiring yangi qo`shiq yaratar zavqqa to`lib. Saqlama sukut, Istiqbolli yurt!

O'xshashlar

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Gruzin adabiyoti

Ukrain adabiyoti