Qingir ish – keltirar tashvish - Adabiyot - Referatlar

Qingir ish – keltirar tashvish

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Qingir ish – keltirar tashvish Inson bu foniy dunyoda bir-biri bilan do‘st-u ahil bo‘lib yashasa umri uzun, rizqi ulug‘ bo‘ladi. Bir-biri bilan xuddi aka-uka, opa-singildek umr kechirganga nima yetsin. Quyidagi hikoyat fikrimizga asos bo‘la oladi: Bir kishi bir oz pulga muhtoj bo‘lib qoldi, do‘stidan yordam olish maqsadida uning uyiga kelib eshikni taqillatdi. Do‘sti chiqib, u bilan ko‘rishdi, uyga taklif qilsa ham u kishi qabul qilmay: - Do‘stim, meni kechir, uyga qilgan taklifingni hozircha qabul eta olmayman, vaqtim ziq. Bir kishidan yuz so‘m qarzdor edim, bugun kelib pulini qistadi. Qo‘limda pul yo‘q edi. Shuning uchun sening huzuringga keldim, yordam etarsan deb umid qilaman, - dedi. Uy egasi darhol ichkaridan yuz so‘m olib chiqib, do‘stining qo‘liga berdi. - Do‘stim, biror narsaga muhtoj bo‘lib qolsang, mendan yashirma, qo‘limdan kelgancha yordam berishga tayyorman, - deb do‘stining ko‘nglini ko‘tardi. Do‘sti xursand bo‘lib, u bilan xayrlashib uyiga qaytdi. Uy egasi do‘sti qaytib ketgandan keyin yig‘lab uyiga kirdi. Xotini: «Erim ko‘p pul berib yuborganiga pushaymon qilib yig‘layotgan bo‘lsa kerak», - deb eriga: - Biror narsani baxona qilib pul bermasdan qaytarib yuborsangiz bo‘lmasmidi? Endi pushaymon qilib yig‘laysiz, - degan edi, Eri shunday javob berdi: - Yo‘q, sen o‘ylagancha emas, do‘stim pulga muhtoj bo‘lib qolganini bilmaganman. U kelib so‘ramasdan oldin o‘zim borib:

- Do‘stim, biror narsaga muhtojmisan, tortinma, ayt, - deb so‘rashim kerak edi, - g‘aflatda qolganimga achinib yig‘layman. Bayt: Tut ul do‘stigni sut ustida qaymoq, Aziz joningcha ko‘rgil, balki behroq. Bunday ochiq ko‘ngillilik, bag‘ri kenglik, saxiylik, sadoqat, o‘zaro hurmat qanday ajoyib. Bunday ish, bunday do‘stlik faqat yaxshilik bilan tildan-tilga, avloddan-avlodga o‘rnak, ibrat namunasi bo‘lib o‘tadi. Odamlar shular kabi do‘st, ahil, sirdosh, fikrdosh bo‘lishga, zinhor – bazinhor aldamchilik, to‘hmat, bo‘hton yo‘lini tutmaslikka intiladilar. Lekin sholi kurmaksiz bo‘lmaganidek, ba’zan bo‘hton, hiyla ishlatadigan odamlar ham uchrab turadi. Quyidagi hikoyat shu haqda: Iroq shaharlaridan birida juda ham so‘zga usta ta’sirchan nutqqa ega bo‘lgan bir voiz paydo bo‘ldi. Shaharning katti bir maydonida har juma kuni voizlik qilib, xalqni zor-zor yig‘latardi. Shahar xalqi bu voizga murid va muxlis bo‘ldi. Shu tartibda bu odam bir necha oy voizlik qildi. Anchagina pul to‘pladi. Voiz bir kuni minbarga chiqib, va’a so‘zlab turganda, bir yigit xalq orasidan chiqib kelib minbarga qadam bosdi, voizning yelkasidan mahkam ushladi, yuziga bir-ikki shapaloq urib: - Ey mal’un, qotil, bundan bir necha yil avval og‘amni o‘ldirib qochib ketgan eding, men otamning firoqida zor-zor yig‘lab, sen nobakor qotilni shaharma-ahar izlab yurib edim. Endi seni shu yerdan topdim. Shu soat ichida marhum otamning qoni uchun seni pora-pora qilaman, - deb voizni sudrab yerga tushirdi.

Odamlar voizni sof, pok, avliyo odam deb ishonganlari uchun yigitni tutib urmoqchi bo‘ldilar. Voiz oh-voh tortib, yig‘lab: - Xay, hay, uni aslo urmanglar, ozor bermanglar, bu yigit to‘g‘ri so‘zlaydi. Yoshlik davri devonalik mavsumi emasmi? Men o‘sha davrimda bu yigitning otasi bilan janjallashib, uni o‘ldirib edim, endi qo‘liga giriftor bo‘ldim, agar gunohimni kechirsa ham, o‘ldirsa ham o‘zi biladi, - deb yigit oldida bo‘ynini egib turdi. Yigit o‘ldirish uchun harakat qila boshlagan edi, xalq faryod-firon qilib, uning qo‘lini tutib, o‘ldirishga qo‘ymadilar: - Ey yigit, otang tirilib, qaytib kelmaydi. Bunday olim xushkalom pirimizni o‘ldirishdan senga hech qanday foyda yo‘q. Otangning qoni uchun biz senga ko‘p pul yig‘ib berylik, uni afv qil, o‘ldirma, - deb voizni o‘ldirishga qo‘ymadilar. Yigit nochor bu taklifni qabul qilib voizdan qo‘lini tortdi. Odamlar juda ko‘p pul yig‘ib yigitning qo‘liga berdilar. Shu bilan voiz o‘limdan qutildi. O‘rnidan turib xalqqa diniy va’z aytib hammani yig‘latdi. Lekin bu makkor odam ertasi kuni bu shaharda ko‘rinmadi, boshqa shaharga qochib ketdi. O‘sha voqeani ko‘rgan bir fozil odam aytadi: - Bu voqeadan bir necha vaqt o‘tgandan keyin men Nishopur shahriga bir zarur ish tufayli borib qoldim. Shaharning bir chekkasidagi ko‘kalamzorda suv bo‘yida haligi voiz bilan ota qoni da’vo qilgan yigitning ichkilik ichishib, kayf-safo qilib, o‘tirganlarini ko‘rib hayratda qoldim. Darhol ular yoniga borib, voizdan: - Ey xalqning avliyosi bo‘lgan voiz, axir bu yigit o‘z otasi qoni uchun seni o‘ldirmoqchi edi. Biz unga ko‘p pul berib, seni qutqazib qoldik. Endi yigit bilan do‘stlashib, va’zlaringga amal qilmay, u bilan ichkilik ichib kayf-safo qilib o‘tirasan, - dedim. Voiz kulib:

- Biz ikkovimiz sherimiz. Men voiz bo‘ldim, bu yigit qon da’vo qildi. Mana shu hiyla – nayrang bilan xalqni aldab, ko‘p pul tushirdik. Pulimiz tamom bo‘lgandan keyin yana bir hiylani o‘ylab topamiz, boshqacha tuzoq quramiz, - dedi. Men undan nafratlanib, yo‘limda davom etdim. Mana sizga ikki xil manzara, ikki xil odamlar biri do‘st deydi, uning uchun jonini berishga ham tayyor. Do‘sti bor odam xotirjam. Do‘stining yordami bilan xijolatpazlikdan qutildi, qarzini berdi. Do‘st bilan baxtiyor shirin turmush tarzini davom ettirdi. Biri esa, hiyla ishlatdi, odamlarni aldaydi. Buzoqning yugirgani somonxonagacha, deganlaridek, g‘irrom, olchoq ota-bola tutinganlar ham o‘zlarini inson deb yurishlari kurakda turmaydigan gap. Xa, tinch, osuda hayot kechirishning gashti, sururi o‘zgacha bo‘ladi. Bunday osuda hayot og‘uga aylantiradigan, izdan chiqaradigan bo‘hton toshini yog‘diradigan, tuhmat qiladiganlar ba’zida bo‘lsa ham uchrab turishi «Tuhmat» ertagida alohida tasvirga ega. Xalqdagi, - Alloh, quruq so‘z, quruq to‘hmatingdan asra! Maqoli naqadar o‘ylab aytilganini bu ertakda uchratdik. Er – xotin go‘yo uzukka ko‘z qo‘ygandek bir-biriga juda munosib yoshlar. Tanish-bilish, qo‘n-qo‘shni, qavm-qarindoshlar har qancha maqtashsa arzigulik darajadagi or-nomusli, sevgiga sadoqatli, bir-biriga munosib oila. Oilada bitta yetishmovchilik: farzand yo‘q. Xotinini jon dildan sevadigan er farzand kuta-kuta sabri chidamay safarga ketgan. Safari ham uzoqqa cho‘zilib ketadi. Eridan xomilador bo‘lib qolgan kelin oradan oy-kun o‘tib farzand ko‘radi. Onaning baxtiyorligi, erini sog‘inganligi, qiynala-qiynala o‘g‘ilchasini o‘stirayotganligi uning shodon, mungli allasida sezilib turadi: Alla bolam, aooayo, alla, Jon bolam, jonim bolam, allayo.

Baland-baland tepada qush o‘ltirar, alla, Yo‘qchilik boshimga kulfat keltirar, alla. Yaxshi bo‘lsa er yigitning xotini, alla, Shul chiqarar yigitning otini, alla. Derazadan oy tushdi yuzimga, alla, Sizdan boshqa yor ko‘rinmas ko‘zimga, alla. Kecha-kunduz sabr tilayman o‘zimga, alla. Otasini ko‘rmagan, yig‘isini qo‘ymagan, alla, Jon bolam, jonim bolam, allayo, alla. Dono bir xotin qizini turmushga chiqarayotganida unga nasihat qilib shunday degan ekan: - Qizim! Eringdan hech bir siringni yashirma! Eringdan boshqa kishiga sir aytma. Boshqaning ko‘z o‘ngida eringga qarshi bir og‘iz, so‘z aytma, chehrangni buzma... Qizim! Ering xush ko‘rmagan ishlardan, ko‘ngliga botadigan odatlardan yiroq bo‘l. Uning rashkini keltiradigan ishni qilma. Eringning molini saqlab tut, isrof qilma! Qizim! Narsa so‘ragan vaqt bir, ko‘p bo‘lsa, ikki marta so‘ra, eringning xotiriga tushirsang bas. Shundan ortiq qiynama, bezovta qilma! Qizim! Dunyo har vaqt ne’mat bo‘lib turmas, ba’zi vaqt og‘ulari, tikanlari, nayzalari ham bo‘ladi. Ering bilan orangizda xiloflik tushsa, srvuqqonlik bilan so‘zla, qizishma, yuzingni va tovushingni o‘zgartirma!..

Qizim! Ering ishiga ketganida kuzatib qo‘y, qaytib kelganida kuti bol! Eringdan kech qolmay uyquga yot, undan oldin tur! Qizim! Agarda Alloh taolo bolalar bersa, ularning tanlarini o‘zing tarbiya qil! Maktabga borgunlaricha aqllarini ham tarbiya qil, yaxshi xulqlarni odatlantir! Qizim! Xar ishda ishonganing Alloh taolo bo‘lsin! Xar bir umiding Alloh taoloda bo‘lsin! Alloh taolo buyukdir, har narsani bilguvchidir, karimu raximdir... Ertagimiz qaxramoni – kelin ham xuddi shu rivoyatdagi nasihat tinglagan qizga o‘xshaydi. Mana uch yilki, er uyda yo‘q. Kelin yeyish-ichishda qiynalib qoldi. Bir kalava ip yigirgan. Ipni bozorga olib chiqib sotay desa, Eri – uch yilgacha ostona xatlab o‘tmaysan, deb tayinlab ketgan. Erining gapini qilay desa o‘zi ham, bolasi ham ochdan o‘ladi. Kelin o‘ylay-o‘ylay uydan chiqishga qaror qiladi. O‘ziga-o‘zi: «Qanday kiyim kiyib, bozorga chiqsam ekan?» Yoshga o‘xshab kiyim kiysam ko‘cha-kuyda bitta – yarimta yigit ko‘z qirini tashlamasin, «Xar xolda kampirlarga o‘xshab olayin» deb eski kiyimlar kiyib uydan chiqadi. Go‘zal, dono, iboli, hayoli kelin falokat oyoq ostida, deganlariga endi ishondi. Bozorda nogihon yuz pardasi ochilib ketadi. Ayolning jamolini Qosim degan birj allod ko‘riboq unga oshiq bo‘lib, yuz hiyla-yu nayrang bilan ayolni qo‘lga ilintiradi. Va, - e, Yanga, cho‘ntagim to‘la tanga. Bu kecha men bilan gapirishsang, o‘n ming tanga beraman, - deydi. Xotin, - o‘n ming tanga ekan, yuz ming tanga bersang ham, senga yuzimni ko‘rsatmayman, - deb rad javobini berdi. Rad javobini berdi-yu ayol bo‘htonga, tuhmatga uchradi. Uning boshiga ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan musibatlar tushdi. Dono xalq ming yillar o‘ylab-o‘ylab so‘ng xulosa chiqaradi. Mana bu hikoyat ham ming yillar mahsuloti hisoblanadi.

- Shoh tobut yasovchining xotinini bir ko‘rdiyu oshiqi beqarorga aylandi. Qanday bo‘lmasin, uni qo‘lga kiritish payiga tushdi. Nihoyat, askarlaridan bittasini tobutkashnimng oldiga yubordi. - Podshoh senga ertalabgacha qirqta tobut yasashni buyurdi, agar eplolmasang, boshing ketadi. Mixlari oltindan bo‘lishi kerak, - dedi Askar unga. Tobutkashni qayg‘u chulg‘adi. Qurbi yetmaydigan ish. - Xotin, - dedi uyiga kelib, - kunim bitganga o‘xshaydi, podshoh qilib bo‘lmaydigan ishga buyurdi. Xotini nima gapligini so‘radi. Er aytib berdi. Shunda ayol bu yerda bir gap borligini tushundi, bekorga eriga bu ishni buyurishmagan. Ayolning Alloh mo‘min bandasini bunday chorasiz qoldirmasligiga ishonchi komil edi. Shunda u eriga dedi: - Xech qo‘rqmang, unutmangki, tundan keyin tong, og‘riqdan keyin halovat bor. - Shunday-ku-ya, ammo ertalab mening kalam ketadi. Xotini yana o‘sha gaplarni takrorladi: - Aytdim-ku qo‘rqmang, deb. Alloh kifoya qilguvchi zot. Boring-da, xotirjam yotib dam olavering. Ammo tobutkashning ko‘ziga uyqu ilinarmidi. Kechasi bilan xonada yurib chiqdi. Erta tongda eshik taqilladi. Tobutkash eshikni ocharkan, titrog‘i kuchaydi. Kechagi askarni ko‘rgach esa, hushidan ketayozdi. - Keling, - dedi tili zo‘rg‘a aylanib. Askar hazin ovozda aytdi:

- Bitta tobut yasab bering, podshoh vafot etdi... Bu hayoti dunyoda zo‘rlar, zo‘ravonlar, noinsoflar, yolg‘onchi, ikki yuzlamachi, tuhmatchilar ko‘p, xuddi yuqoridagi podsho kabilar ko‘p. Bularning barchalari vaqtinchalik, o‘tkinchi odamlar. Amal, boylik bugun bor. Ertaga yo‘q. Shuni hisobga olib yashamasliklari tufayli bunday toifa odamlar hayotda qoqiladilar, odamlarning qarg‘ishiga, Allohning qahriga uchrab xonavayron bo‘lib ketishlarini aslo o‘ylamay ish ko‘radilar. Podshoga qirqta tobut emas, bittasigina kifoya qilishini podsho qayerdan bilsin? Xuddi shu ma’nodagi gapni Qosim jallodga nisbatan ham ishlatishimiz mumkin. Xaddidan oshgan, bosar-tusarini bilmay qolgan Qosim maqsadi amalga oshmay qolgach, ayolni podshohning oldiga sudraydi. Podsho: - Qosimboy, nima gap – so‘z topib keldingiz? – deb so‘rabdi. Qosim jallod aytibdi: - Kecha yarim kechada Chordanzi mahallasidan o‘tib ketayotsam, bir uyning ichidan gangur-gungur ovoz chiqayotganini eshitib qoldim. «Yarim kechada bu ovoz qayerdan kelayotir?» - deb tomga chiqib, mo‘ridan qarasam, bu xotin qirqta yigitga musallas quyib berib o‘tiribdi: «Xap senimi? Senga ko‘rsatib qo‘ymasam» deb tomdan tushib, eshikdan kiray desam, hovlisining orqa tomoni bog‘ ekan, bu xotin qirq yigitni bog‘ tarafdan qochirib, eshikni ochdi... deb ayolni bo‘hton gaplar bilan to‘ldirib tashladi. O‘zining bo‘hton gapini isbotlash uchun to‘rtta guvoh ham topib keldi. Ayolning yalinib-yolvorishiga e’tibor qilmay, uyda qolgan norasidasini aytishiga qaramay, podsho ayolni o‘limga – jazo minorasidan tashlatishga qaror qilibdi. Tuhmatga uchrab, taqdirga tan bergan ayol: - Ey podsho, sizga bularning to‘hmat ma’qul bo‘lib, mening gapim ma’qul bo‘lib, mening gapim noma’qul bo‘lsa, mening yana sizga bir arzim bor, mana shu

kalitni bir odamingizga bersangiz. Mening uyimga borib eshikni ochib ichkari kirsa, beshikda qolgan bolam bor. Shu bolamni oldirib kelib, shu bir yuz sakson gazlik minorada tashlating, roziman, - debd. Toshyurak, aqlsiz, bemehr podsho chaqaloqni ko‘rib ham ayolga achinmaydi. Qarorida qattiq turib oladi. Shunda ilojsiz qolgan ayol xalqqa murojaat qiladi: - Ey xaloyiq, podsho meni nohaq jazoga tortayotir. Men o‘lib ketaman. Mana bu chaqaloq yashashi kerak. Buni birovingiz olib, tarbiya qiling. Xotinning bu gapiga, nidosiga, iltijosiga yig‘lamagan odam qolmadi. Xavo ham aynib, osmonda qora bulut paydo bo‘ldi. Chaqmoq chaqnadi, momoqaldiroq qaldiradi. Birdan chelaklab quygandek yomg‘ir yog‘a boshladi. Chaqaloqni onaning qo‘lidan bir keksa oldi. Yaxshilab tarbiyalashga va’da beradi. Endi dahshatli manzarani ko‘ring: xotinni qopga solib, bir yuz sakson Gazli minoraning ustidan tashlab yuborishdi. Xotin aylanib-aylanib, azob tortmay, xuddi tomdan tushgandek tika yerga tushadi. Ana xursandchiligu mana xursandchilik. Qadimgi zamonda bir shaharning Abdulmalik ismli hokimi asir tushgan aqlli, dono bir odamga bo‘lmag‘ur ayb qo‘yib jazo bermoqchi bo‘lib turgandi, shu vaqt uning kichik o‘g‘li kirib keladi. Otasiga «Muallimim meni jazoladi» - deb yig‘lab-yig‘lab muallimdan shikoyat qildi. Abdumalik juda g‘azablanib, darhol muallimni chaqirtirib huzuriga keltirdi, bolasini jazolagani uchun bechora muallimni qattiq koyidi. Buni ko‘rib turgan haligi dono asir Abdumalikka qarab: - Muallimni bekorga koyidingiz, u bechorada hech bir ayb yo‘q, ayb o‘g‘lingizdadir. Muallimlar ma’naviy otadirlar. O‘z shogirdlarining aqlli, tarbiyali bo‘lib yetishmoqlarini istaydilar. O‘g‘lingiz darslarini pishiq tayyorlamay, ma’nosiz yo‘llarda yura boshlaganini ko‘rgach, muallimi bir necha martaba nasihat qilsa

ham foyda bermagach, yengilgina bir jazo bergan bo‘lsa kerak. Endi o‘g‘lingiz: «Otam bor ekan, nima ish qilsam qilaveraman» degan fikrda bo‘lib, nomatlub ishlarini yana ham kuchaytira beradi, nihoyat adabsiz, tarbiyasiz farzandga ega bo‘lib qolasiz. Siz bunga rozimisiz? Abdulmalik asirga xitob qilib: - O‘z boshingga nima voqea kelishini unutdingmi? Mening ishlarimga nega aralashasan? – degan edi, asir shunday javob berdi: - Ehtimol meni o‘ldirishga buyurarsiz. Xaqiqiy, chin inson uchun ezgulikni yashirin aybdir. Mening so‘zlarim siz uchun ham, hamma ota-onalar uchun ham foydalidir. O‘limim oldida bir ezgulik qilishni istadim. Ezgulikni yashirishni vijdonim qabul etmadi. Abdulmalikka asirning so‘zlari juda ham ta’sir qilib, uni ozod etdi va muallimga uzr aytib, o‘g‘lining yurish-turishiga diqqat qilishni, go‘zal tarbiya berishni o‘tindi, bu maqbul va marg‘ub ishda unga yordamchi bo‘lishga va’da berdi. Asirga ham, muallimga ham ko‘p in’om ehson qilib, ularni xursand etdi. Xa, mana shunday. Xalq ko‘radi, biladi, sinovdan o‘tkazadi, xulosa chiqaradi. Qosim jallod ayolni yana miradan tashlamoqchi bo‘lganida xalq uning yo‘lini to‘sadi. Uning bu ayolga nisbatan bo‘hton qilayotganligini biladi. Negaki bu minoradan tushgan odam hech qachon omon qolmagan, hamisha tilka-pora bo‘lib ketgan. Olomon Qosim jallodni va uning puli hisobiga yollangan guvohlarini podsho oldiga olib boradi. Xaqiqat o‘z o‘rnni topadi: ayol ozod bo‘ladi, podshoning in’om-ehsoniga sazovor bo‘ladi, o‘g‘ilchasini bag‘riga bosib uyiga ketadi. Qosim jallod esa o‘z hamtovoqlari bilan qatl etiladi. Bir tuhmatchi, riyokorning bo‘htoni tufayli begunoh bir mushtipar ayol sog‘ligini yo‘qotdi. Minglab odamlarning asablari buzildi. To‘g‘rilik, poklikka ne yetsin!

«Xasan bilan Xuriliqo» ertagida voqea bundan ham keskinroq bir-birini ko‘ra olmaslik, tuhmat, bo‘hton bu ertakning asosini tashkil etadi. Xalqimizda teng-tengi bilan, degan maqol bor. Xasan katta bir boyning qiziga uylanadi. Kelin – Zulayho nihoyatda olifta, satang va takabbur. U Xasanning singlisi Xuriliqo bilan bir hovlida istiqomat qilishni unga xush kurmaydi. Yursa-tursa Xuriliqodan kamchilik topar, uni kamsitar. Lekin Xuriliqo bunga uncha e’tibor bermas, o‘zini bilib, Zulayhoning xizmatini ado etib yurar edi. Xaddidan oshgan, bosar-tusarini bilmay qolgan, qanday bo‘lmasin Xuriliqoni yo‘qotish, badnom qilish payiga tushgan Zulayho Xasan uyda yo‘qligida ro‘zg‘or buyumlariga o‘t qo‘yar, sindirar va bularni Xuriliqo qildi, uni uydan haydab chiqaring, deb eriga arz qilar edi. Omadsizlik, baxtsizlik, tolesizlik hamisha yomon dardlardan. Allohdan qo‘rqmaydigan Zulayho Xuriliqo boshiga og‘ir musibat soladi. Eri yo‘qligidan foydalanib, o‘zining olti yoshli o‘g‘ilchasini so‘yib, o‘ldirib, pichoqni Xuriliqoning ko‘rpasi ostiga yashirib qo‘yadi. Mana sizga fojiya-yu tolesizlik, sho‘rpeshonalik. Xalqda, - Birga tug‘ilmoq bor – yashamoq yo‘q, - deganlaridek, bo‘xtonga ishongan Xasan Xuriliqoning ko‘rpasi ostidan qonga bo‘yalgan pichoqni topib olgach, singilning yalinib- yolvorishlariga, ko‘z yoshlariga qaramay, uning ikki qo‘lini chopib tashlaydi, boz ustiga uyidan haydab yuboradi. Jahonda bir qiziq qoida yurar, Bol tutgan har qo‘lga ari nish urar. Yana xazinalar bo‘lmas ilonsiz, Gullar esa bo‘lmas aslo tikonsiz, - deganlaridek, to‘hmatga uchrab, ikki qo‘lidan ajralib, majruh bo‘lib qolgan sodda, oddiy, go‘zal, mehnatkash, dono Xuriliqo kunduz kunlari odamlardan yashirinib yurar, kechalari esa odamlarning qovun-tarvuzlaridan g‘ajib yeb kun ko‘rar edi.

Insonning baxti, tole ochilsa hech gap emas. Xalq hamisha shunga intilgan. Boy, badavlat bo‘lish yo‘llarini hech bo‘lmasa ertaklari orqali amalga oshirib, o‘zlarini xursand qilishgan. Qo‘lsiz, kiyim-kechaksiz, yuviqsiz Xuriliqoni xalq shahzoda Anvar bilan uchrashtiradi. Uning go‘zalligiga, shirin so‘zligiga, aqlliligiga shahzoda Anvar besh ketadi. Xuriliqoga uylanadi. U safarda ekanligida Xuriliqo bir o‘g‘il, bir qiz tug‘adi. To‘hmatchi, ikki yuzlamachi, yolg‘onchi Zulayho o‘z jazosini oladi. Shu tariqa Xasanning singlisi bilan topishishi, Anvar podsholigida baxtli umr kechirishlari xalq ezgu tilaklarining amalga oshishi ertak bo‘lgan. Xalqimizda: Og‘zi kiyshiq bo‘lsa ham boyning bolasi gapirsin, degan maqol bor. Bu maqolni chinakamiga tahlil qilsangiz boyning o‘g‘lining og‘zi qiyshiq. Demak, uning nutqi yo‘q. Shu bilan birga gapida aniq fikr, g‘oya maqsad yo‘q. U og‘ziga to‘g‘ri kelgan gapni gapiraveradi. Qilayotgan, bugorayotgan ishi to‘g‘rimi, noto‘g‘riligiga e’tibor ham bermaydi. «Zulm» ertagida o‘ta darajada haddidan oshib ketgan, bosar-tusarini bilmay qolgan podshoning qilig‘i, noo‘rin xatti-harakati ham yuqoridagi maqolga yaqin. Bu ertakni to‘qigan xalq aqlsiz, o‘z nafsini deb har qanday razillikdan, kerak bo‘lsa, o‘z farzandini xotinlikka olishga ham tayyor aqlsiz, irodasiz, nodon, ahmoq podsholar ustidan kuladi. Nima sen podsho bo‘lding balo bo‘ldingmi? degani odam yo‘q. Xalqiga azob berish, zulm qilishni o‘zi uchun bir sharaf deb biladigan podsho xotini o‘lgach, uning bitta tilla kovushi qoladi. U butun mamlakatga jar soldirib «Podsho Malikaning kovushi qaysi ayolning oyog‘iga to‘g‘ri kelsa o‘shani xotinlikka oladi» deb kovushni har bir xotin-qizning oyog‘iga kiydirib chiqadi. Malay xotinlar mamlakatdagi bir xotin-qizga kovushning kiydirib chiqibdilar. Xech kimga to‘g‘ri kelmabdi. Axiyri ular:

- Xurmatli podshlhimiz! Faqat o‘zingizning qizingiz qoldi, xolos, - deyishibdi. Podsho: - Boringlar, kovushni qizimga kiydirib ko‘ringlar, agar oyog‘iga to‘g‘ri kelsa, qizim bo‘lsa ham olaman, - debdi. Kovush qizga quyib qo‘ygandek lyog‘iga to‘g‘ri keladi. Podsho shu onning o‘zidayoq vazirlarini, ulamolarini va chsavullarini to‘plab majlis qiladi. Va kovush o‘z qiziga to‘g‘ri kelganini aytib: - Men endi qoidaga binoan o‘z qizimni nikohimga olmoqchiman. Siz qozi, mufti, a’lam, ulamolar shu qizni olishim uchun menga yo‘l topib beringlar. Agar yo‘l topmasangiz hammangizni chopib tashlayman! Molu dunyoingizni talab, hovli-joyingizga o‘t tortaman! – deb do‘q qilibdi. Qarang, bu g‘irt ahmoqlik Qozi a’lam, ulamolar yer yuzidagi kitoblarni o‘qib tafsib qilib chiqishibdi va o‘z qizini xotinlikka olish uchun hech qaysi dinda, hech qaysi mazhabda yo‘l yo‘q ekan. Xayvondan o‘zga hech bir narsa o‘z qiziga tajovuz qilmas ekan. Ular bu so‘zni podshoga aytgani qo‘rqishibdi. Berilgan muhlat – uch kun tugabdi. Podsho ularni yana chaqiribdi. Va: - Qaysi yo‘lni topdingiz? Qanday qilsam, bu qizni xotinlikka olaman? Yo‘l topmasangiz, bugun hammangizni dorga torttiraman! – debdi. Yerdan ovoz chiqibdi, ammo o‘tirgan kishilarning hech biridan sado chiqmabdi. Agar ular olabering deb aytsa, podsho qaysi yo‘l bilan olaman, deb so‘raydi. Yo‘l yo‘q desa hammasini dorga torttiradi. Shuning uchun ular hech narsa demay o‘tira berishibdi. Podshoning jahli chiqib: «Jallod!» deb baqiribdi. Qirq jallod: «Kimlarning ajali yetdi?» - deb saf tortib turishibdi. Shu paytda bir aqlli yigit ko‘rdiki, hamma o‘zini o‘limga pichib, dunyodan umidini uzib o‘tiribdi. U : - Mumkin bo‘lsa, men so‘zlay, - debdi. - So‘zla! – debdi pldsho.

- Qiz sizniki, u sizning ko‘rar ko‘zingiz, uni katta qilgan va tarbiyalagan ham o‘zingiz, ixtiyor sizda. Lekin qizingiz hozir katta bo‘lib qolgan, u esli-hushli, yaxshi- yomonning farqiga boradigan darajada, unga odam qo‘ying, u rozi bo‘lsa, uylanabering! – debdi. Bu gapdan mamnun bo‘lib, shoshib qolgan podsho: - Shu gap chinmi? – deb so‘rabdi o‘zilarini o‘limga bichib o‘tirganlardan. Ular: - Rost taqsir, rost, - deyishibdi. - Unday bo‘lsa, men qizimdan rozilik so‘rab o‘tirmayman. U, albatta, meni deydi. Xammangiz ozodsiz. Bugundan boshlab qirq kun to‘y, - debdi. Shut ob bir hikoyat yodimga keldi: Kunlardan bir kuni bir podsho tumonat odam bilan ovga chiqibdi. Qo‘riqxonaga yetganda bor ovoz bilan: - Qani ayting-chi, jaxonda menga teng keladigan kim bor? – debdi odamlariga maqtanib. Shu payt qarshisida to‘satdan darvish qiyofasida bir odam paydo bo‘ldi. Podshoning rangi o‘chib, orqasiga tisarila boshladi. Darvish «Xoy, podsho! Bir oz to‘xtab tur, senda zarur Ishim bor», desa ham bo‘lmadi. Podshoning xizmatkorlari uning yo‘lini to‘sdilar. Darvish esa «arzimni faqat podshoning o‘ziga aytaman, yo‘limni to‘smanglar!» - deb turib oldi. Ular darvishni podshoning oldiga quyib yuborishga majbur bo‘ldilar. U podshoning qo‘log‘iga: «Men Azroilman, joningni olgani keldim», deb shivirladi. Podshoni qo‘rquv bosdi, og‘ir iztirobga tushdi, butun vujudini titroq chulg‘adi. Oxiri darvishga yalinib-yolvorib: «Uyimga ijozat ber. Bola-chaqalarimni bir marta ko‘ray, keyin mayli jonimni o‘sha yerda ol», dedi.

- Yo‘q, - dedi Azroil podshoga, - sen bilan adi-badi aytishib o‘tirishga mutlaqo vaqtim yo‘q. Kalima keltir! Podsho qancha yolvormasin buning foydasi bo‘lmadi. Podsho tamom qo‘rqib ketganidan shu yerning o‘zida jon taslim qildi. Xa, biz insonlar shundaymiz. Noshukurmiz. Maqtanchoqmiz. Takabburmiz. Ba’zan bosar-tusarimizni bilmay qolamiz. Kallamizga kelgan yaxshi-yomon xayolni o‘ylab, xulosa chiqarib ish ko‘rmaymiz. O‘ta aqlsiz, fahm-farosatsiz podsho o‘z qiziga uylanish uchun qirq kun to‘y e’lon qilib qo‘yganligini eshitgan malika erkakcha kiyinib, o‘z ishidan behad shod bo‘lib, Kuvonganidan boda ichib, mast holda yotgan otasining qo‘l-oyog‘ini bog‘lab, qopga solib, uni dast ko‘tarib, bozor maydoniga olib kelibdi. Yig‘ilgan xaloyiqqa bor gapni aytibdi: - Bu hayvoniy hirsga ega bo‘lgan otani, podshoni qanday jazolaymiz? – deb so‘rabdi. - Bunday zot o‘limga mahkum. Lekin buni otib, osib emas, odamlar oldin buning yuziga nafratlanib tupirsinlar. So‘ngra toshbo‘ron qilib o‘ldiramiz, - deyishibdi. Malika: - Ixtiyor sizda. Bilganlaringizni qilinglar, - deb shasht bilan qasrga qaytib ketibdi. Mana ushbu bo‘limda noto‘g‘ri xatti-harakat qilgan bir necha zotlarni kuzatdik. Xammalari Allohning qahri, odamlarning qarg‘ishiga, qahr-g‘azabiga mubtalo bo‘lib, - qing‘ir ish – keltirar tashkish, deganlaridek hayotda o‘z jazolarini oldilar. Demak, hamisha yaxshi fikr qilish, yaxshilik qilish, odamlar bilan do‘st, inoq bo‘lib hayot kechirish lozim ekan.

O'xshashlar

Savob ish qilishga undash – Nodira ijodiyotining yetakchi g`oyalaridan biri

O'zbek xalq maqollari

Zavqiy hayoti va ijodi

Zavqiy hayoti va ijodi

Abdulla Qahhor. Adibning jasoratli bir so`zi