Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari - Adabiyot - Referatlar

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi turkiy adabiyotning janr xususiyatlari So'z san'atining dastlabki janrlari insonning nutq madaniyati rivojlanishi bilan tug'ilgan. Demak, turkiy xalqlar adabiyotining tarixi juda qadimiy bo'lganidek, adabiy janrlarining tug'ilishi va shakllanish jarayoni ham uzoq tarixga ega. Badiiy adabiyotning har bir shakli ma'lum bir janr asosida yuzaga kelishi qommiyatdir. Bas, shunday ekan, turkiy xalqlarning islomgacha bo'lgan davrdagi adabiyotida ham rang-barang janr va vazn xususiyatlari mavjud. Turkiy xalqlar og'zaki ijodiga islomdan so'nggi yoki hozirgi davrda adabiyotshunoslikda mavjud atamalar bilan yondashish maqsadga muvofiq emas. Chunki bugungi adabiyotshunoslikdagi mavjud janr, shakl hamda vaznni qadimgi turkiy adabiyotdan izlash yoki hozirgi davr atamalari bilan nomlash masalaning mohiyatini murakkablashtiradi. O'zbek adabiyoti tarixining qadimgi davrlari yoki eng qadimgi adabiy yodgorliklarini o'rganishga bag'ishlangan darslik va qo'llanmalarda, shuningdek. boshqa tadqiqotlarda ham «maqol», «marsiya». «munozara», «afsona», «asotir», «rivoyat» kabi janrlar to'g'risida so'z yuritiladi. Aslida bu adabiy atamalar arab tili mahsuli bo'lib, bu tushunchalar turkiy xalqlarning adabiy-madaniy hayotida islomdan so'nggi davrlarda yuzaga kelgan. Lekin qadimgi turkiy adabiyotda yuqoridagi atamalarni ifodalaydigan turkiy tildagi so'z, iboralar mavjud edi. Demak, har bir davrning adabiyotidagi janrlar yoki vaznlari o'rganilganda shu davrga xos atamalardan foydalanish ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodining janr va vazn xususiyatlarini aniqlash hamda adabiy atama sifatida nomlashga asos bo'ladigan manbalar mavjuddir. Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'otit turk» kitobidagi adabiy atamalar hamda ayrim adabiy janrlarning nomini ifodalashi mumkin bo'lgan so'zlar, qadimgi tosh va yozma bitiklar, shuningdek, qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodidagi mazmun, g'oya hamda obrazlarning tadrijiy takomili natijasi: Yusuf Xos Hojibning«Qutadg'ubilig» dostonidagi ayrim tasvir va atamalar mavzuni yoritishga xizmat qiladi.

Qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodining janr xususiyatlarini o'rgamsh mavzusi adabiyotshunosligimizda qisman bo'lsa-da yoritilgan. Bu sohaning ilk tadqiqotchisi ham Mahmud Qoshg'ariydir. Bizning zamonamizda bu masalada akademik B.Valixo'jayev, professor B.To'xliyev, N.Rahmonov va boshqalarning e'tiborga loyiq qarashlari mavjud. Quyidagi izlanishlar ham bu mavzuni yoritishga ko'maklashadi, degan fikrdamiz. BILIG «Devonu lug'otit turk»da bilig so'ziga «bilim», «hikmat» va «aql» deb izoh berilgan (1., 367-bet). Bilga hikmat aytuvchi, hikmatshunos, oqil, dono, aqlli, olim kishiga nisbatan qo'llanadi. Demak, bilig - hikmat ma'lum ma'noda hozirgi o'zbek tili lug'at boyligidagi maqol jamming mazmunini ifodalaydi. Maqoldaxalqning, ijtimoiy tabaqa yoki guruhning dunyoqarashi, hayotda to'plagan tajribalari, kuzatishlan ifodaianadi. Qadimgi turkiylarning bilgalari aytgan biliglar ham shunday xususiyatga egadir. «Devonu lug'otit turk»da biliglardan ko'plab namunalar keltirilgan. Ag'iz yesa, ko'z uyazur - og'iz esa, ko'z uyalur. Etli, tirinaqli ezirmas - et tirnoqdan ayrilmas. Qarg'a qazg'a o'tko'nsa buti sinur - qarg'a uchishda g'ozga taqlid qilsa, buti sinar. Qo'sh qilich qinqa sig'mas- qo'sh - ikki qilich bir qing'a sig'mas. Uma kelsa, qut kelar - mehmon kelsa, qut kelar. Alimchi - arslon, berimchi - sichg'an - oluvchi- arslon, qarzni beruvchi sichqon. O'TLUK «Devonu lug'otitturk»da o'git, nasihat ruhidagi she'rlar o'tluk deb nomlanadi. Ba'zan bu atama ma'nosini o'vo't so'zi ham ifodalagan. O'vo't asli o'gitdir. O'tluk tarbiya mavzusidagi bir necha bandli o'git hamda nasihatlardir. Devonda qofiyalanish tizkniga ko'ra o'tluk janriga xos ikkita she'r parchalari saqlanib qolgan.

O'tluk-1 Qo 'shni-qo 'nuq ag 'ishqa, Qilg 'il ang 'ar ag 'irlik. Artut alib anung'il, Ezgu tavar о 'g 'ruluq. 1.137 Qo 'Isa qali о 'g 'rayin, Bergil taqi azuqluq. Qarg 'ish qilw umalar, Yunchig' ко 'rub qo 'nuqluq. 1.272 Kelsa uma tushurgil, Tinsin aning aruqluq. Arpa saman yag 'utg 'il, Bulsinatiyaruqluq.il . Qo 'ni -qo 'shni qarindosh, Ко 'rsin sendan yaxshilik. Ne-ne sovg 'a qilishga, Yaxshirog 'in qil ortiq'. Kelsa birov yo 'qlashib, Bergil yaxshi ozuq поп . Qarg 'ab ketar mehmonlar, Kutar bo 'bang gar yomon. Mehmon kelsa о 'tqazgil, Hordiq olib tinch bo 'Isin. Oti ham yorug 'liqda Arpa somonga to 'ysin. O'tluk -2 Kulsa kishi yuzingga, Ко 'rkluk yuzin ко 'rungil. Yavlaq ко 'zaz tilingni, Ezgu savig'tilangil. 111.50 Undab ulug' tabaru Tavrab kelib yugurgil. Qurg 'aq yilin buzun ко ' г , Qanda tushar qudi il. 111.76 Kelsa qali qatig 'liq, Ertar teyu seringil. О 'zluk ishin bilip tur, Ancha angar tirangil. III.252 Bo 'Imish nengir sevarsan, Aqrun angar sevingil. Bermish nengik saqinma, Azraq angar o'kungil.lll.372 Kulsa kishi yuzungga, Ко 'rklik bo 'lib ко 'ringil. Shirin, ochiq so 'z so 'yla, Yoqmoq uchun uringil. Bo 'Isa og'ir ishlaring, О 'zgalarga buyurma. О 'zingni och qoldirib, Boshqaga oziq bertna. Kelsa qancha qattiqlik, O'tib kelar, sabr etgil. Dunyo ishin bilib tur, О 'zingni beg 'am tutgil. Borliq mulking sevarsan, Unga kamroq sevingil. Ketgan molga achinma, Unga ozroq о 'kingil. Birinchi o'tlukda mehmon kutish odobi, qo'ni-qo'shnilar bilan ahil bo'lish, saxiylik haqida nasihat beriladi. Ikkinchi o'tlukda esa, insondagiichki va tashqi go'zallik ulug'langan. Shirin so'zlilik, hayotdagi har qanday qiyinchiliklarga bardoshli bo'lish, boylikka hirs qo'ymaslik insoniy fazilat sifatida ko'rsatilgan.

TABZUG' Tabzug' turkiy adabiyotdagi qadimiy janrlardan biridir. Turkiy xalqiar topishmoqni shunday ataganlar. Devonda quyidagi gap keltirilgan: Tabzu g'uq tabuzdim - men undan bir topishmoq so'radim (I., 429). Topishmoq jahon xalqlari o'rtasida keng tarqalgan janrlardan biridir. Xalq og'zaki ijodi tarixida topishmoqning ikkita shakli uchraydi: 1. So'z shakli, ya'ni yashiringan narsa - hodisani so'z vositasida ifodalash (Qorong'u uyda beli bogiiq qui yotur (supurgi). Bu topishmoq hozirgi davr og'zaki ijodida ham keltirilgan bo'lib, u ijtimoiy sinfiy mohiyatiga ko'ra o'zining qadimiy qatlamiga ega. 2. Narsa buyum shakJi, ya'ni narsa-buyumni ko'rsatish bilan yashiringan fikmi topishga da'vat etish. Qadimgi turkiy xalqlar o'rtasida tabzug'ning narsa- buyum shakli ham keng rivojlangan. Gerodotning «Tarix» kitobida berilgan «Doroning Skifiyaga yurishi» qissasida topishmoqning narsa-buyum shakh keltirilgan bo'lib, bu usul turkiy xalqlar og'zaki ijodida juda qadim zamonlarda ildiz otganligini ko'rsatadi. Asarda tasvirlanishicha, skiflar hukmdori Doroga qush, sichqon, qurbaqa va beshta kamon o'qini sovg'a qilib jo'natadi. Bu narsa-buyumlarda ma'no yashiringan bo'lib, Doro uni topishi kerak edi. Forslar hukmdori topishmoq-buyumning javobini quyidagicha izohlaydi. «Skiflar menga hokimiyatni, yer hamda suvini topshirmoqchi. Sichqon yerda yashaydi, insondek yerning mahsulotidan oziqlanadi. Qurbaqa suvda yashaydi. Qush chaqqonligi bilan otga o'xshaydi, kamon o'qlarini topshirishlari esa skiflarning bizga qarshilik ko'rsatmasliklarining belgisidir». Doro Skifiyaga bostirib kirganida uning qo'shini safida Gobriy ismli dono kishi bor edi. U skiflar jo'natgan buyum - topishmoqni boshqacha izohladi. «Agar siz, forslar, qushdek osmonga parvoz etmasalaringiz yoki sichqondek yerostiga yo'qolmasalaringiz yoki qurbaqadek botqoqqa sakrab tushmasalaringiz ushbu kamon o'qlaridan halok bo'lasizlar, vatanlaringizga qayta olmaysizlar». Buyum- topishmoqning haqiqiy javobi ham shu edi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asarida ham buyum-topishmoqlarning yaxshi namunalari keltirilgan.

Kuntug'di elig bir kuni yolg'izlikdan siqilib, huzuriga Oyto'ldini chorladi. Oyto'ldi kelib, hayratga tushdi. Eligning qovog'i soliq, yuzi tumshaygan edi. Kuntug'di uch oyoqli kursida o'tirardi. Qo'lida pichoq, so'l tomonida esa zahar- zaqqum, o'ng tomonida esa sharbat turardi. Bu tasvir buyum-topishmoqdir. Oyto'ldi uning ma'nosini anglab yetmagach, eligdan uning javobini so'raydi. Buyum-topishmoqning javobi shunday edi. 1. Uch oyoqli kursi . Kursidagi uch oyoq uning o ' z o ' rnida to ' g ' ri , og ' masdan turishiga asosdir . To ' g ' ri narsa yiqilmaydi . Kuntug ' di eligning ishlari to ' g ' ri , og ' mas , yaxshi va yomonga nisbatan hukm chiqarishi o ' zgarmasdir . 2. Pichoq. Pichoq sanchiluvchi va kesuvchi buyumdir. Kuntug'di da'vogar- tuhmatchilarning ishini cho'zib o'tirmaydi, barcha ishlarini pichoqdek kesib, qirqib tashlaydi, adolat bilan hal qiladi. 3. Sharbat. Kuntug'di huzuriga kelgan kishi uning adolatliligidan xursand bo'ladi, sevinib, go'yo o'zini sharbat ichgandek his etadi. 4. Zahar-zaqqum. Zo'ravon, to'g'rilikdan qochgan shaxsning nasibasi zahar- zaqqumdir. Bunday kishilarga Kuntug'di hukm chiqarganda ular zahar ichgandek jonlari azob chekadi. «Qutadg'u bilig»da buyum-topishmoqlarning keltirilishi Yusuf Xos Hojib qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodi shakl- uslublaridan ham unumli foydalanganligini ko'rsatadi. SANDRUSH Sandrush qadimgi turkiy tilda «tortishuv» ma'nosini beradi. «Devonu lug'otit turk»da sandrushga misol bo'la oladigan she'rlar keltirilgan. Bu she'r hozirgi adabiyotshunosHgimizda «Qish va yoz» munozarasi nomi bilan yuritilgan. Ushbu sandrashda tortishishga kirishgan ikki predmet o'z xususiyatlarini maqtaydilar, o'zgasining qiliqlarini fosh etadilar. Ikki faslning majoziylik xususiyati hayotdagi ma'lum tabaqa yoki shaxslarning qiyofasini umumlashtiradi. Qish - yomonlik, Yoz - yaxshilik timsoliga aylanadi. «Qish va yoz» sandrushi

Qish yay bib tuqushdi, Qish yoz bilan topishdi, Qing 'ir ко 'zin baqishdi. Qing 'ir ко 'zla boqishdi. Tutushqali yaqishti, Bir-biriga yopishdi, O'tg'alimat o'g'rashur. I. 182 G'alabani istashur Tumlig' kelib qapsadi, Sovuq kelib turadi, Qutlug' yayig' tepsadi. Qutlug' yozni suradi. Qarlab ajun yapsadi, Qor dunyoni о 'radi, Et yin ushub emrishur. I. 430 Tan uvushib zirillar. Yay qish bila qarishti, Yoz qish bilan ко 'rishdi, Erdam yasin qurishti. Hunar yoyin qurishdi. Chyerig tutub ко 'rushti, Saf tortishib turishdi, О 'qtag'ali о 'trushur. II. 104 O'q otgali hog'lashur. Qish maqtanadi: VI qar, qamug' qishin inar, Qoru yomg 'ir menda inar, Ashliq tarig' anin о 'nar. Oziq-ovqat shunda unar. Ya vlaq yag 7 menda tinar, Yovuz dushman menda tinar, Sen keliban tebrashur.il . 237 Sen kelibon qo 'zg 'alur. Senda qo 'par chazanlar, Quzg 'u singak yilanlar. Do 'k ming quyu tumanlar, Quzruq tikib yugrushur. 111. 378 Qish yayg 'aru suvlanur, Er at menin yavrulur. Iglar yema savriyur, Et yen taqi bekrishur. 111. 294 Senda qachar sundalach, Menda tinar qarg 'ilach. Tatlig' о 'tar sunduvach, Erkak tishi uchrashur. I. 481 Yilqi yazin atlanur, О 'tlab anin etlanur. Beglar semiz atlanur, Sevnub о 'gur isrishur. I. 282 Balchiq baliq yug 'rulur, Chig 'ay yavuz yig 'rilur. Eringaklari о 'g'rilur, О 'zg 'uch bila evrishur. 1.249

Senda barcha yomonlar, Chibin, pashsha, ilonlar. Dumi gajak chayonlar, Hamla qilib yugurar. Qish yoz bilan tortishur, Er, ot menda ortishur. Kasalliklar qaytishur, Kuch- quvvatga to 'lurlar. Sendan sa 'volar ketar, Menda qaldirg 'och yashar. Bulbullar sayrab qo 'nar, Nam moda uchrashur. Yilqi yozda etlanur, Yaylovlarda о 'tlanur. Beklar unga otlanur, Sevinishib о 'ynashur. Loy, balchiqlar tizilur, Kambag 'allar ezilw. Sovuq qattiq sezilur, Barmoqlarin huhlashur, YIG'I-YO'QLOV Qadimgi turkiylarda biror shaxsning o'limi munosabati bilan odamlar to'planib, ko'z yosh to'kishi yig'i-yo'qlov, vafot etgan kishining sifatlarini aytib yig'lagan, o'z g'am-anduhini to'kib, ko'z yoshi qilganlar yig'ichidir. Shu jihatdan qaraganda, hozirgi adabiyotshunosligimizda qadimgi turkiy adabiyotga nisbatan qo'llaniladigan marsiya janri (masalan, «Alp Er To'nga» marsiyasi)ni yig'i-yo'qlov atamasi bilan umumlashtirish xato hisoblanmaydi. «Devonu lug'otit turk»da Alp Er To'ngaga bag'ishlangan yig'i-yo'qlovdan tashqari, yana shu janrga mansub to'rtta she'rning parchalari saqlangan. Ulardan uchtasida sevikli yoridan judo bo'lgan ma'shuqaning ayriliq iztiroblari ifodalangan. O'rxun-Enasoy toshbitiklarida ham yig'i-yo'qlovlar ruhi yetakchi o'rinda turadi. Bitiklardagi yig'i-yo'qlovlarni ifoda usuliga ko'ra ikkiga ajratish mumkin: 1. Yig ' i - yo ' qlov vafot etgan shaxsning o ' zi tilida bayon etiladi ( Enasoy bitiklari asosan shunday xususiyatga ega ). 2. Yig ' i - yo ' qlov yig ' ichi , ya ' ni vafot etgan shaxsning qarindosh - urug ' lari tomonidan bayon etiladi (« Kul tegin bitigi »). m Quyida Enasoy bitiklaridan keltirilayotgan Chiksin yig'isi vafot etgan shaxsning alamli faryodidir. O'lgan shaxs ham, yig'ichi ham Chiksin bo'lib, yig'i- yo'qlov ham uning tilidan bayon etilgan.

Avlodlarim, sizlardan ayrildim, Oh, uydagi xonzodalarimdan ayrildim. Sakkiz о 'g 'limdan ayrildim- ey, Xoqonim, elim xizmatida bo 'Idim, Dono hukmdorimga xizmat qildim, Do 'stlarimga xizmat qildim, Bu men uchun sharafdir. Xoqonim uchun Bilga Chiqshan xoqoniga xizmat qildim. Ey xalqim, Yigitlik sharafim uchun Davlatimga xizmat qildim. Endi ajoyib do 'stlarimdan ayrildim. Bu mangu toshimdir. Men alamli Chiksinman, Yig'i-yo'qlovning bu shaklida hayotdan ko'z yumgan kishiningtarjimai holi bayon etiladi. Hayotdan, qarindosh-urug'laridan, orzu-umidlaridan ajralish o'lgan shaxsning alamli iztiroblariga aylangan. TO'RTLIK «Devonu lug'otit turk» orqali bizgacha yetib kelgan qadimgi she'riy asarlarning bandlanishi to'rt misralikdir. Turkiy adabiyotdagi to'rt misralik she'r va bandi to'rt misralik bo'lgan she'rlar o'rtasida o'ziga xos tafovut bor, albatta. Tugal mazmunni ifodalagan to'rt misrali she'rlar Sharq adabiyotida ruboiy deb ataladi. Devonda pand-nasihat ruhidagi quyidagi to'rtlik keltirilgan: Qarduni yenyu saqinmang, Muzni javohir deb bilmang, Tuzg 'uni manyu sezinmang. Hadya oshni yeb qo 'ymang. Bulmadiq nenga sevinmang, Behudaga sevinmang, Bilgalar ani yirar. 1.396 Donolar shuni aytur. (A.A.) Albatta, bu she'rni ruboiy deb bo'lmaydi. Chunki she'rning axloqiy-ta'limiy ruhi ruboiyni eslatsa-da, qofiya, vazn xususiyati bu janr talabiga javob bermaydi. Ruboiyning qofiyalanish tizimi a-a-b-a, a-a-a-a shaklida bo'ladi. Bu to'rtlikda qofiya a-a-a-b tarzida kelgan. Aruz vazni talabiga ko'ra ruboiylar hazaj bahrining

axram va axrab vaznida yozilishi kerak. Yuqoridagi she'r shakl jihatidan to'rt misra, ya'ni ruboiy shakhda bo'lsa-da, vazn jihatidan barmoq vaznida yozilgandir. Har bir misradagi o' juk (bo' g'in)lar soni 8 ta, turoqlanish tartibi 3+2+3= 8 dir. Demak, to'rtlik turkiy she'riyatda alohida mustaqil janr sifatida shakllangan. Shu jihatdan qaraganda, Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» dostoni tarkibiga kiritilgan to'rt misralik she'rlarning ham ruboiy yoki to'rtlik deb atash muammosi mavjuddir. Chunki bu she'rlar ham ruboiy shaklida, to'rt misralik qilib yozilishidan qat'i nazar, ularning vazni hazaj bahrida emas, balki barmoq vaznida bitilgandir. Shu sababli ham «Qutadg'u bilig»dan o'rin olgan to'rt misralik she'rlarning qadimgi turkiy adabiyotdagi to'rtlik janrining namunalari, deb qarash haqiqatga yaqindir. Lekin e'tiborli tomoni shundaki, «Qutadg'u bilig»dagi to'rtliklarning qofiya tizimi ruboiynikiga mos keladi. Demak, bu shakl barmoqdagi to'rtlik hamda aruzdagi ruboiy an'anasining birlashgan natijasi ham bo'lishi mumkin. Kishi yilqi bir la adirti bilig, Bilig bir la yangluq ко 'turdi alig. Yuri yilqi bo 'Isa bilig bil, uqush, Bilig birla so 'zla, yo 'ruq tut tilig. (Odamni vuhushdan bilim farqhdi, Bilim birla inson qadrin Ukladi. Bo 'lib qoltna yilqi, bilim ol, hunar, Bilim so 'zla, tilni bilim saqladi). TUYUQ Shaklan ko'p ma'noli so'zlar qadimgi turkiy til lug'at boyligining alohida qismini tashkil etadi. Masalan, yash (ko'z yoshi, ko'kal, yangi, sof), qaraqush (qirg'iy, Mushtariy yulduzi, tuya oyog'ining tag atroflari), yig'ach (yog'och, bir farsax, daraxt), til (til, lug'at, so'z, josus), ko'g (she'r vazni, kuy, maqom, kulgili voqea, boshvog'i olinib, qo'yib yuborilgan hayvon, echki va boshqa hayvonlarning juftlashadigan vaqti, oyna yuzidagi dog', zang, xotinlar yuzidagi dog'), ko'k (osmon, ko'k rangi, yashil daraxtlar) va boshqa so'zlar shunday ko'p ma'nolilik xususiyatlariga ega. «Devonu lug'otit turk»da bunday so'zlarningko'plab namunalari keltirilgan. Ma'lumki, ko'p ma'noli so'zlar Sharq adabiyotida tajnis san'ati yuzaga kelishiga asos bo'lgan. Turkiy adabiyotda esa boshqa xalqlar adabiyotidan farqli o'laroq,

tuyuq janri shakllangan bo'lib, uning asosini qofiyalarning tajnisli - shakl bir xil, ammo ma'nolarning har xilligi tashkil etadi. Alisher Navoiy «Mezon ul avzon» asarida tuyuqni bejizga turkiy xalqlar she'riyatiga mansub janr deb hisoblamagan. «Devoni lug'ot it-turk»da garchi tuyuq she'rlarning namunasi keltirilmagan bo'lsa-da, lug'at tarkibida ko'plab omonim so'zlarning berilishi turkiy til tuyuq janri tug'ilishi va shakllanishi uchun keng imkoniyatlarga ega bo'lganidan dalolat beradi. «Qutadg'u bilig» dostonida keltirilgan to'rtliklar tarkibida tuyuq namunalarining uchrashi ham bu janr turkiy adabiyotda avvaldan shakllanganligini ko'rsatadi. Qayu erda bo 'Isa uqush birla o'g, Ani er, atag % necha о gsa o'g. Uqush, о g, bilig kimda bo 'Isa tugal, Yavuz ersa kaz te, kichig ersa o'g. (Agar kimda bo 'Isa aql, Urn, zehn, Uni madh etib sen, tugal er degin. Ziyodbo 'Isa kimda uquv, aql, bilim, Yomon va kichik bo'Isa ham maqtagin). Bu tuyuqda o'g - aql, maqtamoq, ulug'lamoq ma'nolarida qo'llanilgan. ALQISH Alqish (DLT., 1., 123) - olqish, maqtash, duo qilmoq, madhiya aytmoq, tabriklamoq ma'nolarida qo'Uaniladi. Devonda olqishga berilgan ta'rif nuqtai nazaridan yondashiladigan bo'Isa, bizgacha yetib kelgan qadimgi she'riy asarlar orasida bu janrga mansublarini aniqiash mumkin. 1. Tangriga maqtovlar (arabcha «hamd»). Qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodida yaratilgan asarlar, shu jumladan, ayrim toshbitiklar Tangriga olqish va maqtovlar bilan boshlangan. Masalan, «Devonu lug'otit turk»da saqlangan bir qahramonlik dostonining muqaddimasida quyidagi olqish berilgan. SAV-OTALAR SO'ZI «Devonu lug'otit turk»da sav adabiy janri to'g'risida keng ma'lumot berilgan. Sav voqeiy tasvirga xos bir necha janrning umumlashma nomi, ya'ni hozirgi adabiyotshunoslikdagi epik tur atamasiga yaqin turadi. Devonda «Otaiar so'zi» iborasi sav atamasi bilan ham ifodalangan. «Savda shundag' kelir» - otaiar so'zi

shundoq keladi (III., 168 bet). «Otaiar so'zi» ham bilig ma'nosiga yaqin turadi, ammo bu ikki atamaning farq qiluvchi xususiyatlari ham mavjud. Biligda dono fikrlar va hikmatli so'zlarning qisqalik, lo'ndalik, ayni paytda ko'chma ma'nolik xususiyatlari mujassamlashadi. Biligning ijodkori zamondosh bilga bo'lishi ham mumkin. «Otaiar so'zi»ning janr xususiyati o'tmishdan meros bo'lib qolgan pand- nasihat, axloq, odob ifodalangan asarlarni qamrab oldi. Quyidagi to'rtlikda ana shunday kishilar nazarda tutilgan. Erdi uza eranlar Bordi qadim donolar, Erdam begi bilig tag'. Tog 'day yuksak bilimda. Aydi о 'kush о 'gutlar, Eslab о 'gitlarini Ко 'nglim bo 'lur angar, sag'. Quvonch ortar dilimda. 1.116 Qadimgi donolarning o'gitlari otaiar so'zidir. Bu janrga xos namunalar Yusuf xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asarida ko'plab keltirilgan. Janr talabiga ko'ra, o'git va biligni qadimda kirn aytganligi eslatiladi, so'ngra matni keltiriladi. Masalan quyidagi parcha shunday xususiyatga ega. Neku ter eshitgil ко 'r elchi bo 'gu Bo 'gu so 'zlari bulsa ash-teg yegu. (Nima der eshitgil, dono el boshi, Dono so 'zi go ' уо egulik oshi). Qilich bir la aldi ко 'r el alg 'uchi, Qalam bir la basti ul el basg 'uchi. (Qilich bir la oldi, ко ' г el olg 'uchi, Qalam birla oldi el boshqaruvchi). Qilich birla alsa bo 'lur terk elig, Qalam bo 'Imag 'incha basumas alig. (Qilich bilan olsa bo 'lar el bosib, Qalamsiz qo 7 bilan bo 'Imas boshqarib). Qilich birla alsa qayu el kuchun, Ani sursa bo 'Imas о 'kush yil о 'chun. (Qilich so 'ndirsa gar qaysi el kuchun, So 'ndirib bo 'Imaydi adovat о 'chin). Qalam birla tutsa qayu kend ulush, Tilak tegrur anda tuzuka ulush. (Qalam-la tutilsa qaysi el, qishloq, Orzu umidlarga yetishar uzoq). Ushbu ta'rifdan ayon bo'ladiki, sav bir necha tushunchalar ifodasi bo'lib, uning bosh ma'nosi xabar, voqeiylik, yangilikdir. Demak, biror voqeiylik aks etgan adabiy janr, kitob yoki og'zaki nutq sav deb yuritiladi. Devonda sav nomi bilan atalgan adabiy tushunchalar qadimgi turkiy adabiyotda o'z ildizlariga ega. Biz

yuqorida sav - otalar so'zining o'ziga xos xususiyati hamda namunalari haqida fikr yuritdik. Yana qo'shimcha tarzda shuni bayon etish mumkinki, «Qutadg'u bilig»dagi shaklga ko'ra, qadimgi ajdodlardan qolgan hikmatlar, pand-nasihatlar «neku der» - «nima der» kirish birikmasi bilan boshlanadi. Demak, «otalarimiz, ajdodlarimiz nima degan, eshit, ularning dono fikrlariga amal qil» tarzidagi bayondan so'ng sav beriladi. «Qutadg'u bilig»da keltirilgan savning bu shakli Alp Er To'nga, Alp Er, To'nga Alp Er, Jahongir kishi, Dono elbegi, Elchi bo'shi, Beklar begi, Botir kishi nomi bilan bog'langandir. Demak, dostondagi savlar yuqorida nomlari zikr etiigan shaxslar aytgan dono fikrlar hisoblanadi. SAVLASHDI Mahmud Koshg'ariy qadimgi adabiy janrlar haqida ma'lumot berar ekan, sav o'zagiga lashdi qo'shimchasini qo'shish orqali turkiy xalqlar og'zaki ijodida mavjud bo'lgan yana bir janr to'g'risida ma'lumot beradi. «Savlashdi - masal aytishdi. Ul mening birla savlashdi - ul men bilan masal aytishdi, u menga masal aytdi. Shuningdek, xabarlar, so'zlar, hikoyalar aytishga ham bu so'z qo'llaniladi» ( П ., 250). Demak, sav - keyingi davr adabiyotida masal (arabcha) nomi bilan ifodalangan janr mazmunini ham qamrab oladi. Devonda berilgan bitik -maqollar orasida ixcham masallar ham uchraydi. Shu sababli ham bitiklar tarkibidagi sav - masallarni ajratib o'rganish o'ziga xos ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. Quyidagi bitikni sav- masal deb atash uchun masal janri talabi taqozo etadi. Ashich ayur: tubum altun, Qamich ayur: men qaydaman? (Qozon aytur: tubim oltun, Cho'mich aytur: men qaydaman?) (A.A.) Mahmud Koshg'ariy bu misralarni sharhlar ekan, u maqtanuvchi kishiga nisbatan qo'llanishini aytadi. Adabiyotshunosliknuqtai nazaridan tahlil etiladigan bo'lsa, bu mo'jaz she'rda ikki obraz - Qozon va Cho'mich obrazi berilgan. Qozon maqtanchoq kishi, Cho'mich esa o'sha odamning kimligini yaxshi biladigan shaxsning timsolidir. Qozonning mehnatini cho'michsiz tasavvur etib bo'lmaydi,

xalqimizda «Qozonda bo'lsa, cho'michga chiqadi» degan maqol ham mavjud. Sav - masalda Cho'mich obrazi ijobiylik xususiyatiga ega. U haqiqat oldida ko'z yummaydi, jim o'tirmaydi. Maqtanchoq qozonga qarab, «men qaydaman?» deb murojaat etish orqali «men sen bilan birgaman, birga ishlayman, siru asroringni, basharangni yaxshi bilaman, sen tillo emassan» degan haqiqatni aytish darajasiga ko'tarilgan. Demak, sav-masalning g'oyasi maqtanchoqlikni qoralash, to'g'rilik, haqiqatni ulug'lashga qaratilgan. Ikki bug 'ra ikashur, О 'tra ко 'gako 'n yanchilur. II. 332 (Ikki ayg 'ir olishar, О ' rtada so 'па о Чаг). ( А . А .) Ushbu mitti she'rda ham sav-masal janri talabiga javob beradigan obraz va syujet mavjud. Ayg'ir-zo'ravonlik, So'na - ojizlik timsolidir. Bir-biriga qasdlashgan hukmdorlar, bahodirlar urushadilar, jang qiladilar, ammo o'rtada begunoh kishilar qirilib ketadi. Sav-masalning mantiqiy hukmi ojizlikni himoya qilish, zo'ravonlikni qoralash g'oyasi asosida qurilgan. IRQ ВГГЮ 1 Irq - bashorat qilish, aytib berish, topish. Bitik - yozuv, kitob. Demak, irq bitigi - bashorat qilish, kelajakni aytib berish haqidagi kitob, ya'ni folnomadir (qarang: Drevnetyurkskiy slovar, 676-bet). Qam irqladi - qom- shomon bashorat qildi (DLT, III, 443-bet). Qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodida bu xil mavzudagi asarlar yaratilgan bo'lib, ular «Irq bitigi», isldm davri atamashunosligida esa «Ta'birnoma» deb yuritilgan. Bashoratgo'ylik butun jahon xalqlari o'rlasida mavjud an'anadir. Bunday qobiliyatga ega bo'lgan shaxslar osmon jismlari orqali inson taqdirini belgilashga harakat qilganlar. Kelajakda bo'ladigan voqea- hodisalami oldindan aytib berganlar. Qadimgi turkiy xalqlar og'zaki ijodida ikkita irq bitigi yaratilgani ma'lum. Ularning yaratilish davri VIII asrning oxiri va IX asrning boshlariga lo'g'ri keladi. Har ikki asar ham tush ko'rish va shu orqali kelajakdagi voqealarni bayon etish asosida qurilgan. Irq bitigining birinchisi moniy yozuvida bitilgan va unda 13 ta

hodisa hamda buyumning ta'biri berilgan. Professor N.Rahmonov bu asardagi ta'birni mazmuniga ko'ra ikki guruhga bo'ladi: 1. Inson faoliyati va ruhiy holatiga aloqador ta'bir. Bu guruhga uchrashmoq, jang qilmoq, kamaymoq, yuz o'girmoq, sevinmoq, qarshi kelmoq, huzur-halovat topmoq, bola tarbiyalamoq kabi tush ta'birlari kiradi. 2. Biror jism, joy, tabiat hodisalarining tushdagi ta'biri. Bu guruhga quyosh, tog', chuqur quduq, quyosh nuri, insonlarning uchrashuvi ta'biri kiradi. Moniy yozuvidagi «Irq bitigi»ni o'zbek olimlaridan birinchi bo'lib N.Rahmonov tarjkna qilgan va bu asarning o'ziga xos xususiyatlari haqida batafsil ma'lumot bergan. Kitobdagi fol - tush ta'birlaridan bin shunday: Agar tog' degan tush kelsa, Та 'biri shunday bo 'lar: Tog 'liq yerdan tog' yuksalar, bo 'rtiqpaydo bo 'lur, Tuproq ustida tuproq paydo bo'lar, Bir lepalik о 'rtaga chiqar. Tirmashmoq istarsan, to 'g 'ridir, Oshmoq istarsan, yuksakdir. Teng - tushing orasida sarasi bo 'lasan, G 'avg 'odan, shovqindan uzoq tur. Ahmoq kimsalarga, janjalga yaqinlashma. Xastalik darddan xalos bo 'lasan. Mol-mulking ко 'payadi. Senga qarshi bo 'Igan kimsalar Quni ustiga quyi tortib, Ishi bitmagan insonlar kabi bo 'lur. Yeru ко ' кка sevinchingni soch, Ко 'p xayrli ishlar q% Yana huzur-halovatga yetishasan. Ikkinchi «Irq bitigi» O'rxun-Enasoy yozuvlari guruhiga mansub asardir. U runiy yozuvda bitilgandir. Toshga emas, qog'ozga yozilgan. Asar qo'lyozmasini XIX

asrning oxirida arxeolog A.Steyn Sharqiy Turkistonning Dunxuan degan joyidan topgan. Qo'lyozmani V. Tomson ingliz, S.E.Malov esa rus tiliga tarjima qilgan. «Irq bitigi» eramizning IX asri boshlarida moniy jamoasidagi Isig Sangun va Itechuq nomli ikki bolaga bag'ishlab yozilgan. Unda tush ko'rish va uning ta'biri bayon etiladi. «Irq bitigi»da turkiy xalqlarning o'ziga xos turmush tarzi, axloqiy munosabatlari aks etgan. Asarning asosiy g'oyasi yaxshilik va yomonlik munosabatlarini anglab yetishga qaratilgan. «Irq bitigi» 65 ta mustaqil she'rlardan tashkil topgan turkum bo'lib, ular bir g'oyaga asoslanadi. «Irq bitigi»da nima yaxshiyu nima yomonfigi haqidagi axloqiy qarashlar turkiylar uchun muqaddas sanalgan ilon, bo'ri, burgut, yo'lbars, ot va boshqa hayvonlar, jonivorlar orqali gavdalantiriladi. «Irq bitigi»ga ikki nuqtai nazardan - tush ta'biri va, eng qimmatlisi, badiiy a»ar sifatida yondashisfe kerak. lason shunday tush ko'radi: Katta uy yondi, Uning tubigacha hech narsa qolmadi. Devorlarigacha qolmadi. Xo'sh, bu nimaning belgisi? Tushning ta'biri - yomonlik, inson boshiga keladigan musibat belgisi. «Irq bitigi» qadimgi turkiy adabiyotdagi ilk ramziy- majoziy xususiyatli asardir. Unda inson hayotidagi yaxshilik va yomonlik ramziy obrazlar misolida beriladi. Bo'ri va qo'y haqidagi masallar jahon adabiyotida ko'p uchraydi. Qo'y - ojizlik, bo'ri - zo'ravonlik timsolidir. «Irq bitigi»dagi quyidagi she'r bunday xususiyatli masallarning qadimgi namunalaridan hisoblanadi: Boy kishining qo 'ylari hiirkib ketibdi, Ular bo 'riga duch kelibdi. Bo 'ri uning suti bilan og 'izlanibdi (yoki bo 'lining og 'zi kasallanibdi, - ya 'ni og 'ribdi) Qo 'ylar salomat va tugal qolibdi, deyishdi, Bilib qo 'ying: bu - yaxshi.

Xalqimiz urush va halokatlardan cho'chib yashagan. Har qanday urushning bir bahonasi bor. Ikki zo'ravon kuchlarning to'qnashuvi katta falokatlarga asos bo'ladi. Ayiq va To'ng'iz to'qnashuvi ifodalangan she'rda shunday ma'no ifodalanadi: Ayiq bilan To 'ng 'iz Dovon ustida to 'qnashibdi. Ayiqning qorni yorilibdi, To'ng'izning oziq (lish)isinibdi, deyishdi. Bilib qo 'ying: bu - yomon. «Irq bitigi»da allegorik xususiyatga ega bo'lgan she'riar anchagina. Shu sababli ham bu asarga tush ta'biri nuqtai nazaridan emas, ko'proq badiiy ijod namunasi sifatida yondashish kerak. TANGRIKLA Tangri - Ollohdir. Qadimgi turkiy tilda Tangri so'ziga k+la qo'shimchasini qo'shish bilan yangi so'z yuzaga keldi. Tangri - ot, la harakatni bildiruvchi so'z yasovchi qo'shimcha bo'lib, Tangriga yolvor, Tangriga tavba qil ma'nosini beradi. Turkiy xalqlar adabiyotida insonning Tangriga tavba-tazarrusi ifolangan she'riar va katta hajmli asarlar ham yaratilgan. Bunday mazmundagi asarlar Tangrikla - tavbanoma janri namunasi hisoblanadi. Moniylik oqimidagi turkiy adabiyotda tavbanoma janri talabiga mos keladigan she'riy hamda nasriy asarlar uchraydi. Quyidagi she'r shunday xususiyatga ega: Tangri ~ porloq, kuchli, donoga yolvoramiz, О 'tinarmiz Кип , Оу Tangriga. Yashin Tangri, no 'm quti Sodiq Moniy va payg 'ambarlarga Qut baxsh eting, ey Tangrim Vujudimizni saqlang! Ruhimizni ozod qiling. Qut iltijo etarmiz nurli Tangrilardan, Qo 'rquvsiz turaylik, Sevinch-la yashaylik.

Moniylik adabiyotining mahsuli hisoblangan «Xuastuanift» to'lig'icha tavbanoma matnlaridan tashkil topgan. Bu asar garchi moniylik oqimini targ'ib etishga qaratilgan bo'lsa-da, unda 4 «Avesto» kitobidagi mifologik obrazlar ham keltirilgan. Demak, «Xuastuanift» va «Avesto» o'rtasida g'oyaviy yaqinliklar bor. Eng muhimi, tavbanomalarning namunalari «Avesto»da ham keltirilgan. Quyida keltirilgan parcha «Xuastuanift» («Moniylar tavbanomasi»)ning birinchi fasli hisoblanadi. «Xo 'rmuzd xudo beshta xudo bilan birga hamma xudolarning pokligi uchun iblislarga qarshi kurashga otlanib, (osmondan) tushdi. Qilmishi yovuz iblis Shmnu bilan turli xil beshta iblis bilan jangga kirdi. Xudolar bilan iblislar, nur bilan zulmat vaqti kelib qo 'shilib ketdi. Xo 'rmuzd xudoning jangchilari - beshta xudo va bizning ruhimiz gunohga iblislar bilan jang qilib, boshidan yaralandi. Yatui hamma iblislar, ulug 'lar ochofat, uyatsiz, suq iblis bilan birga bir yuz qirq ming iblisning yovuz ta 'limotiga qo 'shilib telba, ruhsiz bo 'lib qoldi. О 'zini paydo qilgan, yaratgan boqiy xudoning yerini unutdi, nur xudolaridan ayrildi. Undan keyin, ey xudoyim, yovuz qiliqli Shmnu borib, ongimizni, niyatimizni iblisning qilmishi tomon burdi. Telba, ruhsiz bo 'lib qolganimiz uchun, barcha yorug' ruhlaming hammasiga, ulaming ildiziga, рок yorug' Azrua xudoga qarshi gunoh qildik, xato qildik. Nur bilan zulmatning, xudolar bilan iblisning tub ildizi (Azruadir) dedik. Kimdir birovni tiriltirsa, xudoni tiriltirgan bo'ladi. Kimdir birovni о 'Idirsa, xudoni о 'Idirgan bo 'ladi, dedik. Yaxshi va yomon narsalarning hammasini xudo yaratgan, dedik. Abadiy xudolarni и yaratgan, dedik. Xo'rmuzd xudo bilan Shmnu - aka-ukadir, degan edik. Ey, xudoyim! Gunoh bilan yurib, (bularni) bilmasdan, xudoga yolg 'on so 'zlab, yomon, uyatli gap gapirgan edik. Kechirilmas gunoh qilgan edik. Ey xudoyim! Endi men, Ray mast shoh, tavba qilayapman, gunohdan ozod bo 'laylik, iltijo qilyapman. Gunohlarimni kechirgil!» Xullas, islomdan awalgi asrlarda turkiy xalqlar og'zaki ijodi boy adabiy janrlar vositasida shakllanganligini e'tirof etish uchun asoslar yetarli. 1. Adabiyotning barkamolligini, birinchidan, g'oyaviy-badiiy yetukligi belgilasa, ikkinchidan, shak-shubhasiz, janrlar ko'lamining rang-barangligi ham

asos bo'la oladi. Bu masalada Mahmud Koshg'ariyning ulug' xizmati shundaki, u «Devonu lug'otit turk»da qadimgi adabiy janrlarning barchasiga to'la-to'kis namuna bera olmagan bo'lsa-da, shu janrlarning adabiy jarayonda mayjudligini aniqlashga erishdi. Devonda izohini topgan janrlar qadimgi turkiy xalqlar xalq og'zaki ijodida nasr va nazm o'ziga xos shakllarda rivojlanganligi hamda salmoqli darajadagi asarlar yaratilganligidan dalolat beradi. Devonda keltirilgan janrlar asosan qadimgi turkiy adabiyotning og'zaki ijodiga mansubdir. Adabiy janrlar haqidagi ma'lumotlar ikki jihati bilan ahamiyatlidir. Birinchidan, qadimgi turkiy adabiyotning janrlar ko'lami boyligini, ikkinchidan. adabiyotshunosligimiz tarixi ham juda qadimgi davrlardan boshlanganligini ko'rsatadi. 2. Badiiy adabiyot yaratilar ekan, u ma'lum bir janr asosida yuzaga keladi va bu janr adabiyotshunoslikda aniq bir nom bilan ataladi. Masalaga shu nuqtai nazardan yondashar ekanmiz, islomgacha bo'lgan turkiy adabiyotda yaratilgan asarlaming ham o'ziga xos janr xususiyati va nomlanishi mavjudligi, bu nomlanish turkiy til bilan ifodalanganini ko'ramiz. Islomdan oldingi adabiy janr nomini islomdan keyingi arabcha nomlar bilan atash ilmiy- amaliy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Ma'lum bir davrda yuzaga kelgan atamani shu davr tushunchasiga bog* lash ilm-fanda isbotlangan tajribadir. 3. Islomgacha bo'lgan turkiy adabiyotni o'rganish shundan dalolat beradiki, lirik, epik, liro-epik adabiy turlar rivojlangan va bu turlar bir necha janrlardan tarkib topgan. Adabiy janrlarning har bin turkiycha o'z nomlanishiga ega bo'lgan. Turkiy adabiyotshunoslikda adabiy turlarni ham nomlash tamoyillari mavjud. Sav hozirgi adabiy jarayondagi epik va liro-epik atamalar ma'nosini ifodalay oladi. 4. Turkiy adabiyotdagi janrlar nomlanishiga ularning shakl (to'rtlik, tuyuq), mazmun (bihg, qarg'aq), ifodaning ruhiy (sandrush, yig'i-yo'qlov) xususiyatlari asos bo'lgan. 5. Turkiy janrlarning har biri alohida tadqiqot mavzusidir. Yuqorida janrlarning turkiycha nomlanishini aniqlash va ularning ayrim namunalarini keltirish bilan cheklanildi. Ashda turkiy adabiyotga xos janrlarning paydo bo'lishi, shakllanish

jarayonini maxsus tadqiqotlarda o'rganish dolzarb masala hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. KarimovI. Istiqlol va ma’naviyat. -T.: «0'zbekiston», 1994,160-bet. 2. Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. - Т .: «O'zbekiston», 2000, 50-bel. 3. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. - Т .: «Sharq» nashriyoti matbaa- konserni bosh tahririyati. 1998, 32-bet. 4. Karimov I. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. Asarlar 7 torn. - Т .: «O'zbekiston», 1999, 140-bet. 5. Авеста. Избранные гимны, (пер. с авест. коммент. проф. И.М. Стеблин - Каменского; предисл. Пров. В.А. Левщица). - Ду шанбе: Адиб, 1990, стр.176. 6. Avesto. A. Mahkam tarjimasi. «San'at», 1991, № 3-12. 7. Alpomish. O'zbek xalq dostonlari. (Aytuvchi Fozil Yo'ldosh o'g'li. Yozib oluvchi M . Zarifov ). - Т.: « O ' zbekiston », 1992, 189- bet . 8. Alpomish . O ' zbek xalq dostonlari . ( Aytuvchi Fozil Yo ' ldosh o ' g ' li . Yozib oluvchi M . Zarifov )-Т.: « O ' zbekiston », 1993,224- bet . 9. Библиотека всемирной литературы. Серия первая. Том 9. Беовулф. Старшая эдда. Песнь о Нибелунгах. - Изд-во. «Ху-дож. литературы», 1975, стр.752. 10. Гомер. Илиада. - Пер. с древнгреч. Я. Гнедича; Послесловие В. Ярхо: Примеч. С. Ошерова. - М.: Моск. рабочий, 1982, стр.448. 11. Гомер. Одиссея. - (Пер. В.А. Жуковского). - М. Сов. Россия, 1983, стр.320. 12. Древние Российский стихотворения, собранные К. Данило вым. - Свердловский: Средне - Уральское кн. изд -во, 1980, стр.320.

O'xshashlar

Turkiy adabiyotning dostonlar davri

Qadimgi turkiy yodgorliklar

Turkiy adabiyotning jahon xalqlari adabiyoti bilan mushtaraklik davri

Alisher Navoiy ijodi turkiy tillardagi adabiyotning yangi bosqichi

Mustaqillik davri dramaturgiyasi va uning janr xususiyatlari