Psixologik tahlilning dramaturgik usuli - Adabiyot - Referatlar

Psixologik tahlilning dramaturgik usuli

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2121.5 KB

Ko'chirib olish

Psixologik tahlilning dramaturgik usuli REJA : 1. Kommunikatsiya turlari. 2. Psixologik tahlil usullari. 3. D ramaturgik usul . 4. Psixologik hikoyalash va lirik chekinish.

Badiiy asarni qabul qilish jarayoni kommunikatsiya turi sifatida o`quvchidan muayyan faollikni, ijodiy tasavvurini ishga solib, yozuvchiga hammuallif bo`lishlikni taqozo qiladi. Ayniqsa, dinamik prinsip asosiga qurilgan xarakterlar psixikasini, xatti-harakatlarining ruhiy asoslarini anglashda bu narsa muhim ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki, bu xildagi qahramonlar ruhiyasi ularning muayyan hayotiy situatsiyalarda o`zini tutishlari, xatti-harakatlari va gap-so`zlari orqali ochiladi. Muallifning qahramon ruhiy holati haqidagi ma`lumotlari o`ta siqiq, asosan, mimik-pantomimik harakatlar, tashqi psixofiziologik belgilarni qayd etish bilan cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda, o`quvchi qahramon xatti- harakatlarini, yuz-ko`z ifodalarini «ko`rish», gap-so`zlarini «eshitish» imkoniyatiga ega. Ya`ni, bu tipdagi qahramonlar ko`proq dramatik asar personajlari(deystvuyuheye litso)ga yaqin turadi. Ayrim adabiyotshunoslarning buni psixologik tahlilning dramaturgik usuli deb atashlari bejiz emas. O`quvchi saviyasi va badiiy tasavvur imkoniyatiga qarab bunday obrazni qabul qilishda bir aktyorday obrazga kirishi, rejissorday talqin qilishi yoxud oddiy tomoshabin darajasida qolishi mumkin. Ulug` rus adibi L.N. Tolstoy: «Har birimizda mavjudligi mumkin bo`lgan barcha xarakterlarning imkoniyatlari mavjud, shuning uchungina san`at ifodalagan xarakterlar bizga ta`sir qiladi»,- deb yozgan edi. Shundan kelib chiqsak, obrazni qabul qilish darajasi o`sha mavjud imkoniyatlardan qay darajada foydalana bilishga bog`liq ekani anglashiladi. O`z-o`zidan ayonki, kitobxon ongida aks etgan obraz uning statik holati(yozuvdagi ifodasi)ga nisbatan ancha keng. Bu narsa tabiiy ham, chunki yozuvchi qahramon ruhiyatiga kirib asar to`qimasida harakat qiladi. Aniqrog`i, qahramonga «evrilgan» (perevoploheniye, vjivaniye) yozuvchi uni o`zida mavjud psixologik imkoniyatlar doirasida yaratadi, tirik odamni kuzatgandek kuzatadi-da, sirtdan tasvirlaydi. O`zi yaratgan qahramon ruhiyatini juda yaxshi bilgan yozuvchi, tabiiyki, asarni yozayotganida (yoki o`z asarini o`qiyotganida) beixtiyor obrazga kiradi va qahramonini g`oyat keng tushunganidan har qanday tafsilotni ortiqcha hisoblaydi. Bu, bir tarafdan, ijodiy aktning g`ayrishuuriy tomoni bilan izohlansa, ikkinchi tarafdan, anglangan ijodiy priyom sifatida ham bo`y ko`rsatadi. Masalan, A.P.Chexov: «Men yozayotgan

vaqtimda o`quvchi hikoyada yetishmayotgan subyektiv unsurlarni o`zi qo`shib olishiga umid qilaman»,- deb yozadi. «Kecha»ning eng dilbar qahramoni — Zebi obrazini yaratishda Cho`lpon «evrilish san`ati»ning beqiyos namunasini namoyon qiladi. Albatta, Zebining ruhiyatini anglashda u yashayotgan mikromuhitni nazarda tutish lozim, lekin bu narsa avvalgi bobda ko`rilganidek yetakchi ahamiyat kasb etmaydi. Zero, A.Qodiriy Ra`no haqida «tabiat xasis emas: tikandan gul, aridan bol yarataveradi» degani kabi, Zebi ham Razzoq so`fi xonadonida o`sha sahovatli tabiat mo`jizasidek ajralib turadi. Romanning boshlanishida qo`llangan psixologik parallelizm usuli o`quvchini qahramon olamiga olib kiradi. Lirik peyzaj lavhasida ko`rganimiz tabiatdagi jonlanish, hayot va erkinlik nash`asi qiz ko`nglidagi hislar bilan uyg`unlik kasb etadi: «Zebi(Zebinisa)ning qish ichi siqilib, zanglab chiqqan ko`ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan; endi ustiga poxol to`shalgan aravada bo`lsa ham, allaqaylarga, dala-qirlarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi». Lekin qizning tuyg`ulari, istagu intilishlari ko`nglining eng chuqur qatlamida botin, ularning yuzaga chiqish jarayonini adib zo`r mahorat bilan ko`rsatadi. O`quvchi Zebini ilk bor quyidagi holatda ko`radi: «Otasi bomdoddan kirmagan, onasi sigir sog`ish bilan ovora, o`zi kichkina sahnni supurib turgan vaqtida tashqari eshikning besaranjom ochilishi Zebining ko`nglini bir qur seskantirib oldi. Bir qo`lida supurgisi, bir qo`li tizzasida — yerga egilgan kuyi eshik tomonga tikilib qoldi». Ko`ramizki, qahramoni ruhiga kirib olgan adib borliqni uning sezgilari bilan qabul qiladi («eshikning besaranjom ochilishi»), ya`ni, introspeksiya usulidan foydalanadi. Yozuvchi qahramonidagi psixofiziologik o`zgarishni (ko`ngilning seskanishi) qayd etadi-yu, uning dilida nelar kechganini aytmaydi. O`quvchi qarshisida tabiiy savol ko`ndalang bo`ladi: sovchilardan bezgan qiz eshikning «besaranjom ochilishi»dan seskanib, turgan joyida qotib qolgan dam dilida nelar kechdi? O`zida mavjud psixologik imkoniyatlarga tayangan va konkret hayotiy situatsiyadan kelib chiqqan kitobxon avvaliga qiz dilida shirin tashvish, qo`rqinchli umid hukmron deb o`ylashi tabiiy. Lekin Zebining eshikdan kirib kelgan dugonasi bilan muloqoti bu fikrni tez yo`qqa chiqaradi. «Salti endi gap ochdi:

— Erta saharlab chopganim bekor emas... — Men ham sezganman... Yuragim bir qur seskanib ham oldi... — Nimaga, o`rtoqjon? — O`zingiz bilgan sovchilar balosi-da... Qish ichi keti uzilmadi. — Menam bezganman, jonim qaqa... Shuning uchun bir qishloqqa chiqib kelsakmikan deb edim... — Nimasini aytasiz... Ariqdagi suv ham muzning tagidan chiqadi-ku. Zebining yuzini, shu topda butun qish ichi to`planib qolgan horg`inlik asarlari egallagan edi. Uning ikkala yuzi, ayniqsa, ko`rpaning katta-katta qovig`iga tikilgan andishalik ko`zlari hovur bosgan oynakning betiga o`xshardi. Aksincha, Saltining yuzlari charaqlagan yulduzday, sernash`a, quvnoq va har qanday andishadan yiroq bo`lib, ko`nglining chuqur burchaklaridan chiqib kelgan sevinch to`lqunlarini aks ettirardi. Shu uchun u Zebining so`ng so`zlaridagi og`ir va mayuslikni payqay olmadi». Ko`ramizki, Cho`lpon bu o`rinda psixologik kontrast yordamida qahramoni ruhiyasini ochishga harakat qiladi. E`tibor qilinsa, Zebini chinakamiga tashvishga solgan sovchilar balosi Saltini uncha tashvishlantirmayotgani seziladi. Uning: «Menam bezganman, jonim qaqa» degani allaqanday bir ichki qoniqish hissi bilan aytilmoqda. Ma`lumki, har ikki qiz ham endigina o`n beshdan o`n oltiga qadam qo`ygan, o`sha davr sharoiti uchun bu yosh ayni turmushga chiqariladigan vaqt, ya`ni, qizlar bunga ruhan tayyorlar. Saltining ko`ngli, ayni situatsiyadagi aksariyat qizlarda bo`lgani kabi, shirin tashvishga yo`g`rilgan: bo`lg`usi turmushi haqida ayrim shirin xayollar suradi, ayni paytda, yangicha turmushning o`zi uchun mavhum jihatlari diliga tashvish soladi. Zebidan farq qilaroq, Saltida zo`r tashvish uchun zohiriy sabab yo`q, shu bois ham dugonasining «so`zlaridagi og`ir va mayuslikni» payqay olmadi. Aksincha, Zebida «sovchilar balosi»dan astoydil tashvishlanish uchun yetarli asos bor: avvalo, qiz ota-onasi orasidagi munosabatlarni ko`raverganidan oilaviy turmushdan bezillab qolgan; ikkinchidan, o`zi bilan zarracha hisoblashmaydigan otasining fe`lini o`ylab ham qo`rqadi. Shu tashvishlardan umidsizlangan qiz dilidagi mayuslik uning tabiatiga xos bo`lgan hayotsevarlik, serzavq-sernash`alikka soya soladi. Ya`ni, oila

muhitida o`zini qafasdagidek his qilgan Zebi hislarini jilovlashga, ruhini jism qafasida tutishga majbur. Lekin botindagi narsa zohirga chiqmay qolishi mumkin emas, zero, insonning his-tuyg`ulari nechog`lik o`zgaruvchan bo`lmasin, uning tabiatini belgilovchi ichki «yadro» muqim xarakterga ega. Shuning uchun ham, adabiyotshunos M.Baxtin aytmoqchi, «shaxs ekstensiv ochib berishlikni talab qilmaydi, u yolg`iz bir tovushda namoyon bo`lishi, birgina so`z orqali ochilishi mumkin». Xuddi shu narsa Zebining dugonasi bilan suhbatida ham kuzatiladi: «— Teng-to`shlarimiz bilan bir borib (qishloqqa-D.Q.) kelmoqchiman. Sizni ham olib boraman... — Qachon? Zebining bu kalta savolidan Salti ko`p narsani angladi. Bu savol Zebining iloji bo`lsa hozir paranjisini qo`lga olib (yopib ham o`tirmasdan!). shu yerdan uzoqlashmoq uchun talpinganini ko`rsatardi». Zebining shu yerdan uzoqlashmoq uchun talpingani, ayonki, o`z stixiyasida yashash istagidan tug`ilgan. Qiz ko`nglidagi hislarga erk bergach, u bilan Salti orasidagi psixologik kontrast yo`qoladi, «ikki yosh bola nihoyasiz quvonchlar ichida» qoladi. Yozuvchi qahramonining bir ruhiy holatdan ikkinchisiga o`tishini ishonarli va jonli ko`rsatadi. Dugonasining taklifidanoq hursandligi ichiga sig`may qolgan Zebi otasidan ruhsat olish kerakligini o`ylaganida, «ko`zlari andisha bilan kengayib ochilgani holda indamasdan joylarni yig`a boshladi». Quvonch pardalarini pastroq olishga majbur bo`lgan qiz endi ishonib-ishonmay otasini kutadi, sabrsizlikdan «otamdan darak yo`q-ku?» deya onasidan so`rab qo`yadi. Xayoli faqat otasida bo`lgan, butun vujudi umidga aylangan qizning ruhiy zo`riqishdan qo`li ishga bormaydi, «dasturxon boshida choy kelishini kutib o`tirgan» mehmonini unutadi. Ko`ramizki, tashqi belgilar dinamikasi qahramonda kechayotgan ruhiy jarayon — his-tuyg`ular, fikrlar dinamikasini tasavvur qilishimizga imkon beradi. O`zining o`y-tashvishlari bilan bo`lib mehmonini unutgan Zebi «uni uzr aytib qarshi oldi: — O`rtoqjon,- dedi.- otam avrodda o`tirib qoldi, shekilli, shunaqa odati bor. Endiyoq kirib kelsa kerak. Xafa bo`lmang-a?

Bu so`nggi jumlaning aytilishidagi samimiyat bir-biri bilan qalin o`rtoq tutishgan yosh qizlardagina bo`ladi. «Xafa bo`lmang-a?» deb turgan vaqtida Zebining yuzini ko`rish kerak edi! Bir qo`lida supurgi, bir qo`li tizzasida, supurgi ham yerdan uzib olingan emas, faqat bosh yuqori ko`tarilganu butun vujud Saltining ixtiyorida! Ko`ngil, orzu, sevgi, sevinch... — bular hammasi Saltiga tomon uchadi, unga tomon otiladi, uni o`rab, uni aylantirib, uni quchadi! Zebining yuzlaridagi — oyday tiniq va quyoshday yoruq bu holat moddiy haqiqatlar qadar ochiq ko`rinardi». Zebining uzr aytishi, aslida, o`zining mehmonini unutib qo`ygani uchun. «Xafa bo`lmang-a?» deganida u otasidan emas, o`zidan xafa bo`lmaslikni o`tinadi, otasi haqidagi gaplar esa go`yo qilgan «gunohi»ning sababini izohlaydi. Mazkur ko`chirmada boshqa bir narsaga diqqatni jalb qilmoqchimiz: e`tibor berilsa, Cho`lpon qahramonini qabul qilish yo`lini ko`rsatayotgani anglashiladi — «Zebini ko`rish kerak!». Muhimi shundaki, bu narsa sezdirmasdan amalga oshiriladi: adib o`zining maftunligini o`quvchiga «yuqtiradi», natijada u «Zebining yuzlaridagi oyday tiniq va quyoshday yorug` holatni» o`z ko`zi bilan ko`rishga harakat qila boshlaganini o`zi ham sezmay qoladi. Zebining yuz-ko`zlaridagi ifodani ko`z oldimizga keltirsakkina, Saltining unga nisbatan ajabtovur mehri iyib ketgani, ikkala qizchaning butun tashvishlarini unutib, bolalik ruhiga kirib qolgani tabiiy va psixologik jihatdan asosli ekani ko`rinadi. Umuman, Zebi obrazini yaratishda Cho`lpon qahramonidagi psixofiziognomik (mimika, yuz-ko`z ifodasi) o`zgarishlarni ko`pincha qayd etmaydi. Ma`lumki, «barcha hislar o`ziga maxsus tovush ohangi, yuz ifodasi va ishoralarga ega» Shunga ko`ra, ruhiy tahlilning dinamik prinsipida psixofiziognomik parallelizmlar qahramonning muayyan vaqtdagi ruhiy holatini moddiylashtiruvchi unsurlardan biri sifatida tushuniladi. Cho`lpon bu narsaga yetarli e`tibor bermasa-da, uning o`rnini qahramoniga nisbatan o`quvchida uyg`otgan badiiy simpatiya hisobiga to`ldiradi. Gap shundaki, kitobxon kundalik turmushida yuz-ko`z ifodalarini ko`p kuzatgan, ular haqida muayyan tasavvurga ega. Badiiy simpatiya mavjudligi uchun ham Zebining gap so`zlari orqali uning ruhiga kirolgan o`quvchi psixofiziognomik holatni xayolida osongina tiklaydi

(sxematik tarzda ifodalamoqchi bo`lsak, bu jarayon quyidagicha kechadi: Zebining muayyan paytdagi xatti-harakatlari va gaplari — ruhiy holat — shunga mos yuz- ko`z ifodasi). Psixologiyada kuchli, o`rta, mo`tadil hislar ajratiladiki, ularning hosil bo`lishi va kechishi turlichadir. Masalan, kuchli hislar (affekt) aniq sabablarga ko`ra juda tez paydo bo`lib, qisqa vaqt davom qiladi. Bunday holatda kishining tafakkuri xiralashadi, irodasi falajlanadi. Zebida bu kabi hol qiy-chuv to`polon ustiga otasi kelib qolgan vaqtda kuzatiladi. So`fining eshikdan «kirar-kirmas ovozining boricha: «Bu nima qiyomat!!!» - deb shovqin solishi ikkala yosh qizni chaqmoq tekkan daraxtday turgan joylarida qotirib qo`ydi». Ko`ramizki, Zebidagi qo`rquv hissi ayni lahzada o`ta kuchli, shu bois ham uning irodasi falajlanib, «turgan joyida qotib» qoldi. Ayni paytda u sodir bo`lgan ishning oqibatini (deylik, otasining yubormaslik ehtimoli ortganini) xayoliga ham keltirgan emas, chunki ma`lum muddat o`ylash layoqatidan ham ayrilgan. Affekt holatidan chiqish barobari qizning fikri tiniqlashadi, shundagina u bo`lib o`tgan ishning oqibatini o`ylay boshlaydi: «So`fining bu avzoyini ko`rgandan keyin ikki qizning bor qadar umidi ham uzilib bo`ldi. Zebi bu umidsizlikni yashirolmadi: — O`ynashmay o`laylik, endi otam hech qayerga chiqarmaydi... Salti ham o`z tashvishini anglatdi: — Nima qilamiz endi? Siz bormasangiz, men ham bormayman. Enaxon toza koyiydi-da. — Tek o`tirgan bo`lsak ko`ngli yumsharmidikan?- dedi Zebi» Garchi yozuvchi Zebining umidsilikka tushganini aytish bilan cheklansa-da, uning ruhiyasida kechayotgan jarayon birmuncha kengroq tushuniladi. Qiz dilida milt etgan umidni bosib kelayotgan umidsizlik hurujlaridan omon saqlashga intiladi. Shu bois ham uning gaplarida tuyg`ulariga erk berganidan pushaymonlik va shundan kelib chiqqan o`zidan ham dugonasidan xafalik hissi yaqqol ko`riladi. Uning ikki martalab pushaymonini anglatishi ham bejiz emas: butun vujudi milt etgan umidga aylangan qiz goh o`zlarini ayblash, goh otasining ko`ngli toshligidan

nolish bilan umidsizlikka tushmaslikka harakat qiladi. Salti uchun «qishloqqa chiqib kelish» — dugonasi Enaxonning ko`nglini ovlash, Zebi uchun — zarurat. Bu farq Zebi tilida otasidan nolib, dilida unga yolvorib turgan choq Saltining o`rtog`i aytgan gapga nash`a qilib kulib yuborganida ko`rinadi: «Zebining munga chinakam achchig`i kelgan edi, qo`lini uzatib o`rtog`ining og`zini to`sdi: — Voy, anavi qizni! Yana beshbattar qilasiz ishni! - dedi. Salti zo`r bilan o`zini bosib oldi».Zebining harakatiyu gap ohangidagi keskinlikni, yo yuzlaridagi hadik aralash hayajon ifodasini, ko`zlaridagi o`rtog`idan koyish, «nahotki shuniyam tushunmasangiz!» degan ifodalarni sezish va tasavvur qilish qiyin emas. Ko`ramizki, Zebi uchun otasining roziligini olish hayot-mamot masalasiday muhim. Shu bois ham uning otasi rozilik bergach, quvonishi, garchi adib ikkala qiz holatini birday tasvirlasa-da, Saltining quvonishidan on chandon ortiq. Bu o`rinda ham affekt holati kuzatiladi: Zebi ruhsat berilgani uchunoq o`zini unutar darajada hursand. U hali otasining «Ovozim bor deb ashulaga zo`r bermasin. Nomahramga ovozini eshittirsa rozi emasman!» deganini, jismi qafasdan bo`shalgani holda ruh qafasiga qulf urilganini o`ylaganicha yo`q. Bu narsani u keyinroq, affekt holatidan chiqqach, idrok qiladi. Yozuvchi aravada ketayotgan Zebining yo`ldoshlari ashula aytishga qistagan choqdagi ruhiy holatini quyidagicha tasvirlaydi: «Zebi «churq» etmasdan o`tirardi. Uning munday qilishi ham shu xil taklifdan qo`rqqanidan edi. Albatta, yosh narsaning ko`nglida o`ynash, kulish, xushvaqtlik qilish mayllari boshqa har narsadan kuchlik kelardi. Lekin Zebi shunday bir otaning qizikim, uning qo`lida har qanday kuchli mayllarni ham yuganlab tutmoqqa, ko`nglining har bir havas va tilagini ko`ringan joyida bo`g`ib tashlamoqqa to`g`ri keladi ham. Zebi shunday qilishga o`rganib qolgan ... <...> qizlar tomonidan aytilgan so`zlar uni iztirobga tushirdi. Nima deyishini bilmas edi. O`ylabroq javob berish uchun ko`ngilning talvasaga tushmasligi darkor. Holbuki, ko`ngil tashvishda va shu sababli talvasada...» Zebi yo`ldoshlarining qistashlarini rad qilishga jo`yaliroq gap topolmaydi, uning «yaxshi emas, shunday zim-ziyo qorong`ida.... Gaplashib ketaylik...» degan iltijosini esa yo`ldoshlari tushunmaydilar. Qizning dilidagi

iztirob shu bois ham kuchliki, u ko`nmasligining sababini aytsa, yo`ldoshlari tushunmasliklarini, kulgi qilishlari mumkinligini ich-ichidan his qiladi. Cho`lpon turli sharoitda shakllangan kishilar ruhiyatidagi tafovutni ko`rsatarkan, Zebining tengdoshlari orasida nechog`li ajralib turishi yaqqol namoyon bo`ladi. Otasining gapini xayolidan nari qilmagan qiz o`zi istagani holda umumiy xushvaqtlikka qo`shilmaydi, ayni paytda o`zining hammadan ajralib turganini o`ylab eziladi. O`z yog`tga o`zi qovrilib o`tirganida «Salti yalindi: — O`rtoqjon, bir narsa desangiz-chi. Hamma yuaravar tashna ekan... Zebi o`rtog`ini astoydil koyib berdi: — Sizdan kelgan gap shumi, hali? Otamning aytganlarini o`z qulog`ingiz bilan eshitgan edingiz-ku! Eshitib-netib qolsa nima bo`ladi? Bilib turib...» Zebining nazarida Salti — yo`ldoshlari orasida eng yaqin kishisi — uni tushunishi, yordam berishi lozim edi. Jonajon o`rtog`ining aksincha ish tutganini ko`rgan Zebi undan xafa, bunga o`zicha haqli edi. Lekin dugonalar orasidagi suhbatni psixologik kontrast asosiga qurgan Cho`lpon Saltining ham o`zicha haqligini ko`rsatadi: «Bilaman, o`rtoqjon, bilaman! Otangizning bir emas, ikki qulog`im bilan eshitdim. Odamlar ichida, ko`pchilik orasida qistasam, mendan xafa bo`ling. Bu yer dala joy bo`lsa, odam asari bo`lmasa, kechasi — qorong`i bo`lsa, bir-ikki juft aytib bermaysizmi?» Ko`ramizki, Salti Zebi bilan qanchalik yaqin bo`lmasin, o`rtog`ining tabiatini yaxshi anglagan emas. Uning o`ylashicha, Zebi otasidan qo`rqqani uchungina ashula aytmaydi. Shu bois ham Salti «bu yer dala joy bo`lsa(1), odam asari bo`lmasa(2), kechasi — qorong`i bo`lsa(3)» deya qayta-qayta ta`kidlaydiki, go`yo bu bilan «ashula aytganingizni otangiz bilmaydi» demoqchi bo`ladi. Zohiran, uning bu tarzda o`ylashiga asos ham yo`q emasdek, zero, Zebining «eshitib-netib qolsa nima bo`ladi?» degani Saltining bir tarafi haqligini ko`rsatadi. Lekin Salti o`rtog`ining Razzoq so`fi xonadonida tarbiya topganini, baski, otasidan qo`rqishdan boshqa sabablari ham borligini, xususan, otaning «rozi bo`lmasligi» uning uchun nechog`ltk og`ir ekanini hisobga olmaydi. Zebining o`rtog`i ta`kidla-ta`kidlab aytgan gapga javoban «Nomahramga eshittirib-a?» deyishi (otasining «Nomahramga ovozini eshittirsa rozi emasman!» deganini

nazarda tutib) yuqoridagi fikrimizni dalillay oladi. Shu o`rinda Cho`lpon psixologik kontrast doirasini kengaytiradi: «Zebi bu so`zni chin ko`ngildan chiqarib va jerkib turib aytgan bo`lsa ham, qizlar hammasi birdan kulishib yubordilar. Yana har xil ovozlar ko`tarildi. — Shu ham nomahram bo`libdimi? — Shu O`lmasjon-a? — Nomahram o`la qolsin...» Bu yerda, avvalo, ikki xil dunyoqarash to`qnashuvi kuzatiladi. Zebi uchun kap-katta yigit bo`lib qolgan O`lmasjon, albatta, nomahram sanaladi. Salti va boshqa qizlarga esa O`lmasjon mahalladosh, kechagina birga-birga quvlashmachoq o`ynab yurgan bo`lishsa mumkin. Tabiiyki, kuni-kecha paranjiga o`rangan qizlar uchun bu yigitcha hali nomahram bo`lib ulgurmagan(ularning nazdida). Boz ustiga, Zebidan farq qilaroq, uning yo`ldoshlari «nomahram» degan so`zga yuzakiroq qarashadi, ya`ni xolini xoliga to`g`rilab o`tirishmaydi, ular uchun begona bo`lmagan erkak nomahram sanalmaydi. Ko`nglidagi «mayllarni yuganlab tutmoqqa majbur» bo`lgan Zebi endi bunga kuchi yetmay qolayotganini sezadi, otasining gapini esalab iztirobga tushadi. Qiz dilidagi iztirob shunchalar kuchliki, ma`lum muddat ko`ngliga safarga otlanganidan pushaymonlik oralaydi. Uning Saltiga «Munaqa -ilishingizni bilsam kelmas edim...» degan gapida xafalikka qo`shimcha o`laroq pushaymonlik hissi ham seziladi. Yuqorida ko`rib o`tganimiz gap-so`zlar Zebi ruhiyatida kechgan kurashda hayot zavqining g`olib kelishiga zamin hozirlaydi. Qafasdagi ruh qizlarning sho`x yallalaridan quvvatlanib, tamomila erkinlikka chiqadi. Cho`lpon Zebi bilan O`lmasjon munosabatlarini sirli-romantik ruhga chulg`aydi. Shu bois ham boshdanoq Zebi ruhiga kirmagan kitobxon uchun qiz dilida muhabbat paydo bo`lishi ishonarli ko`rinmasligi mumkin. Zero, yozuvchi dilni dilga payvandlagan lahza tasvirida so`zga xasislik qiladi. Poyloqchi kampirning qilig`ini ko`rib «Zebi kamoli hayron bo`lganidan aaravakashning nomahram ekanligini ham unutib, haligi tang`irqash nazari bilan unga qaradi. Aravakash yumshoqqina kulimsiradi. Yosh yigitning bu yosh va shirin tabassumini oy yorug`ida alayno ko`ra olgan yosh qiz butun badanlaridan muloyimgina durkirash kechganini payqadi va qizarib

teskari qaradi. U qarash aravakash yigitchaga ham boshqacha ta`sir qilgan bo`lsa kerak, kampirni turtib uyg`otmoq uchun qo`lini yuqori uzatdi. Shunda kampirning boshidagi qo`l boshqa bir qo`lning o`ziga kelib tekkanini boyagidan kuchliroq durkirash bilan sezdi. Erkak zoti bilan birinchi marta bu xilda uchrashgan yosh qiz shu paytda bir oz gangiragan edi. Shuning uchun qo`lini darrov tortib olmasdan, o`ziga kelganidan keyin birdaniga jerkib tortdi». O`z vaqtida adibni «Kecha va kunduz»da xotin-qizlar juda lavashang, bo`sh, ko`ngilchan, tez yig`layturg`on, jinsiy zavqqa intilaturg`on qilib ko`rsatiladi (masalan, Zebi, Sultonxon, Poshshaxon, Enaxon). Cho`lpon xotin-qizlardan kuladi...» deya ayblagan edilar. Yuqoridagi ko`chirmada shu ayblovni quvvatlaydigan o`rinlar yo`q emasday: agar parchani asar kontekstidan uzb olinsa, unda balog`atga yetgan ikki jins vakillarining bir-biriga talpinishidan boshqa narsa qolmaydi. Lekin shu lahzagacha o`tgan ishlarni xayolda tiklab, O`lmasjonning xatti-harakatlariga razm solinsa, o`zgacha manzara kuzatiladi.: «Qizlar jim edilar. Aravakash zerikdi, shekilli, astsgina ashula boshladi. Uning ashulasi hom hirgoyidan nariga o`tmaganidan keyin Salti ko`tarildi: — O`lmasjon, bormisiz? Durustroq aytsangizchi! Saltining yana bir o`rtog`i—Qumri uning so`zini quvvatladi: —Ha, rost, shunday yahshi ovozingiz bor ekan, SHo`x-sho`x aytmaysizmi? Keng dalada qancha cho`zsangiz, shuncha ketadi jaranglab… Yigitcha kuldi. U qorong`ida sekingina orqasiga qayrilgan edi. Orqa safdagi qizlar chimmatini ko`tarib o`tirganlaridan ularning yuzlarini sal-pal ko`rsa bo`lardi. Kulimsirab turib qizlarga bir lz qaragach: —Orangizda dang`i ketgan ashulachingiz bor turib menga osilganingiz qiziq!» Seziladiki, O`lmasjon Zebining ta`rifini, ehtimolki qo`shig`ini ham eshitgan va unga ertaklardagidek g`oyibona oshiqbo`lgan. Cho`lpon buni ochiq aytmaydi, qahramonining xatti-harakatlarini jonli tasvirlaydi-da, uning ruhiyasini tushunishga imkoniyat yaratadi: O`lmasjonga «sho`x-sho`x ayting» deyishmoqda, demak, u mungli kuylayapti. Aytish mumkinki, bu mung ma`shuqasining shunchalar yaqin va uzoqligidan tug`ilgan. Uning «sekingina orqasiga qayrilib»

(birovni hurkitib yuborishdan qo`rqqganday!», chimmatini ko`tarib o`tirgan orqa safdagi qizlarga qarab qolishi (birovning diydoriga to`ymoqchiday!), «dang`i ketgan ashulachi» Haqida yurak yutib gapirishi ham shundan dalolat beradi. Aravakash umumiy xushvaqtlik fonida hazillashganday Zebiga dilini yoradi: «Ta`rifingizni eshitibjigarlarimiz laxta-lahta qon bo`lib ketgan, opa…» o`zi bilan tegishgan qizlarga qarata: «Qon bo`lgan yuraklarni bir nafasda yozish sizlarning («Sizning, Zebixon!- D.Q.) qo`lingizda opalar!» - deyishi avvalgi gapini kuchlab tushadi. Qizlar yalla qilganlarida «indamasdan otini asta-asta qamchilab ketayotgan» O`lmasjonning Zebi qo`shilishi bilan «og`ir bir «uh» tortishi»,»qo`lidagi qamchisi daraxtdagi kuzgi yaproq singari zo`rg`a-zo`rg`a barmoqlariga osilib qolgani» ham uning hazil tariqasida aytgan gapijiddiy asosga ega ekanini ko`rsatadi. Albatta, Zebi yigitning o`zini tutishida, gap-so`zlarida yuqoridagi ma`nolarni payqamay qolmagan. Qizlarning «O`lmasjon nomahramligini ham unutib» unga «tang`irqash nazari bilan» (go`yo ular eskitdan tanishu, nigoh orqali bir-birini tushunadigondek) qarashi ham bejiz emas, bu ikki yosh orasida ko`rinmas rishtalar ilgariroq topilgan. Demak, asar koteksidan kelib chiqsak, Zebining O`lmasjonga ko`ngil qo`yishi mehrga tashna qalbning shaydo yurak chaqirig`iga «labbay» deyishi sifatida tushunilishi mumkin. Tuyqus paydo bo`lgan his shunchalar kuchliki, u tezda tashna qalbni butkul ishg`ol qiladi: «Zebi sekingina bo`ynini cho`zib, gapga quloq soldi. U faqat Qumrining so`zini — «bittasi o`zimizning aravakash...» degan so`nggi so`zini eshitib oldi. Yuragi o`ynadi... va darhol burilib tashqariga qaradi. Boshqa hech narsa ko`rinmasdi. Yurak o`ynashi bosilmadi. Lablari titramoqqa boshlagan edi... Birdaniga o`rnidan turdi, qizlar yo`l bo`shatdilar, ularni oralab o`tdi...» Ko`ramizki, Cho`lpon qahramonining ruhiy holatini tashqi psixofiziologik belgilar orqali ochadi. Shu bilan birga qahramon ruhiyati statik holatda emas, dinamikada ko`rsatiladi, ya`ni, ruhiy hayajon aks ettiriladi. Aravakash nomini eshitgan Zebi uning o`zini deb kelganini o`ylaganida, yuragi o`ynaydi, darhol burilib uni ko`rishni istaydi. Qiz dilidagi istak shunchalar kuchliki, u birdaniga (g`ayrishuuriy tarzda) o`rnidan turadi, qizlar gap qilishi mumkinligini ham o`ylab o`tirmasdan

boqcha tomon yuradi. Yozuvchi Zebining ayni paytdagi ruhiy holatiga quyidagicha ta`rif beradi: «Yosh qiz o`z ko`nglining birinchi marta o`ziga begonalashganini, o`zidan boshqa bir kuchning ko`ngliga egalik qilganini sezardi...» Seziladiki, ayni lahzada Zebi kuchli his domida qolgan: yorqin ifodalangan psixofiziologik va psixofiziognomik o`zgarishlar, fikrlash qobiliyatining susaygani, irodasining falajlangani qahramonning affekt holatida ekanligidan dalolat beradi. Zebining O`lmasjon bilan uchrashganida aytgan gaplari ham faqat qahramonning umumiy psixologik kontekstida tushunilishi mumkin: «— Bugun sahar... aravani qo`shamanmi? — Nimaga?» Qizning tuyqus aytib yuborgan gapi dilidagini oshkor qiladi: u erkinlik nash`asidan, O`lmasjonning diydorini ko`rib turish baxtidan osongina kechib ketolmaydi endi, bu damlarning uzoqroq cho`zilishini istaydi. Qiz affekt holatidan chiqqan bo`lsa-da, hamon sarhush — karaxtday turadi, O`lmasjonning gaplarini eshitmaydi go`yo: «Zebi tutga suyangan, o`zining qayda turganini unutayozgan, shuncha gapga bir og`iz javob bermasdan, og`ir o`ylarga tolgan edi». Bu o`rinda qahramonning tana holati (poza) uning ruhiy sholatini ifodalashga xizmat qiladi. Zebining mazkur holatini kitobxon ko`z oldiga keltirib qo`ygan adib sevgisining intihosini nurli ko`rolmagan va ham undan kechib ketolmagan qiz dilidagi iztirobni o`z tilidan — psixologik hikoyalash tarzida beradi. «U shu tobda hzining yaqin kelajakdagi qora kunlarini, qay rangda ko`rinishini ma`lum bo`lgan baxti, toleini o`ylardi. Uning butun baxti Razzoq so`fining johil vujudiga bog`liq emasmi? Uning bir og`iz «ha» yoki «yo`q» qiz bechoraning behad quvnab yayrashiga yoxud xazon yaprog`iday bir nafasda so`lib nobud bo`lishiga yaramaydimi?» Albatta, bu xil o`ylar Zebi uchun yangilik emas, «faqat shirin bir umid, ko`zda ko`rilib, qo`lda tutilgan - naqd bir umid bilan birga kelgan qora o`ylar qiz bechorani yomon ezib tashlaydi! Bir- ikki kundan beri ashula, o`yin deganda o`zini bilmas darajada berilib ketishi, shu iztiroblarning hordig`ini chiqarish uchun emasmi?» Yozuvchi qo`llagan psixologik xikoyalash stilistik jihatdan lirik chekinishga yaqin turadi: bu o`rinda qahramon ruhiy holati tasvir etilibgina qolmasdan, muallif munosabati

bevosita beriladi ham. Qahramonga ruhan yaqin yaqin bo`lgan adib muayyan ma`noda unga qo`shilib ketadi. Muallifning o`quvchiga qaratilgan ritorik savollari maqsadiga ko`ra o`quvchi uchun Zebi qalbiga solingan ko`prik vazifasini o`tashi, uning ruhiga chuqurroq kirish imkoniyatini berishi kerak. Zebining psixologik hikoyalashga qay holatda qolgan bo`lsa, uning nihoyasida ham o`shanday holatda. Ko`rilishi (ya`ni, asar syujetida uzilish bo`lgani kabi) ham lirik chekinishga xos. Aytmoqchimizki, mazkur o`rinda psixologik hikoyalash va lirik chekinish uygunlashib ketadi. Shunday bo`lsa-da, biz buni lirik chekinish deyishdan tiyilamiz, chunki maqsad - mohiyatiga ko`ra u qahramon ruyasida kechayotgan jarayonni ko`rsatuvchi psixologik hikoyalashdir. «O`z orqasida o`ynalayotgan o`yinlardan bexabar» Zebining qishloqdan qaytgandan keyingi ruhiy holati ko`p jihatdan yuqoridagi holatning tadrijiy davomidir. Garchi «uylari sovchilarning qatnov yo`llariga aylanganidan beri u sho`rlikning qora o`ylarga botmagan kuni» bo`lmasa-da, endi ular qizni ko`proq iztirobgo soladi. Shuning uchun ham hovlida kashta tikib o`tirgan qizning qulog`iga otasinng o`zi haqida gapirgani chalinganida, u «...ko`ngli bezota bo`lib darhol o`rnidan turdi. U bu yoqqa chiqqan vaqida chol-kanpir uyda edilar, shuning uchun u astagina so`riga bori o`tirdi va ikki ko`zi uyning eshigida, bilinmagan bir ko`ngil qoraligi bilan onasining chiqishini kuta boshladi…» Qiz ko`nglidagi bezovtalik shunchalar kuchliki, onasining chiqishini kutishiga- da chidamaydi, o`zi haqida qanday gaplar bo`layotganini bilish uchun: «…uy darpardalaridan birining takkinasiga o`tirdi. Endi uyda o`tayotgan gaplarning har birini uning quloqlari bitta-bitta ovlab borardi» Cho`lpon chol-kampir orasidagi gaplar va Zebining ruhiy holatini paralel ravishda tasvirlaydi. Intuitiv tarzda yomon bir narsa sezganidan ko`ngliga «qoralik» ingan Zebi ruhiyasida ichkaridagi gaplarning ohangi va mazmuniga xos o`zgarishlar kuzatiladi. Bu usul qizning bezovtaligini o`quvchiga yuqtiradi, natijada qahramonni ko`rib, dilidagi har bir to`lqinni his qilib turadi. Ichkaridagilar pichirlashib gapirayotganlaridan durust anglamayotgan Zebi onasining «Mingboshi bo`lsa xotini bordir? Xudo urib kundosh ustigami?» deganini aniq eshitadi: «U ikkala qo`lining qanday qilib ko`kragiga borib qolganini

o`zi payqayolmadi... Endi uning yuragi notob bo`lgan kabi juda sust urmoqda, rangi oqargan, butun vujudi latta kabi bo`shashgan edi... Devorga suyanganicha behol o`tirib qoldi». Keltirilgan parchaga diqqat qilinsa, Cho`lponning inson ruhiyatini juda yaxshi o`rganganiga, ruhiy holatni psixologiya ilmi nuqtai nazaridan ham to`g`ri va aniq aks ettirganiga shohid bo`lish mumkin. Gap shundaki, birdan hosil bo`lgan kuchli his inson organizmida turli fiziologik jarayonlarning o`zgarishiga, xususan, qon aylanishining (yurak urishining tezlashishi yoki sustlashishi), sekretor funksiyalarining (oqarish, qizarish, terlash) buzilishiga, titroq-qaltiroq holatiga olib kelishi mumkin. Zebining, ozroq o`ziga kelgach, miyasida «uch-to`rt kun burun o`tgan voqealar jonlangani» ham psixologik jihatdan ishonarli. Zero, u qishloqda ekanida o`yin-kulguga «o`zini unutar darajada berilgani»dan atrofida yuz berayotgan voqealarni informatsiya shaklida qabul qilgan-u, idrok qilmagan. Endi esa, xayolida o`sha voqealarni bir- bir tiklagach, ularning tub mohiyatiga yetadi. Otasining so`nggi so`zlari uni birmuncha tinchlantirgandek bo`lsa-da, qiz bu vaqt ichida bir o`lib-bir tirilganki, «kampir tashqariga chiqqanida Zebi holsiz va darmonsiz darparda yoniga cho`zilgan, uning hali juda yosh va jonli ko`zlarida ko`p yillik mehnat va qiynalishlarning og`ir horg`inligi ko`rinadi». Zebining ko`ngli birmuncha tinchlangan bo`lsa-da, hali tamom taskin topgan emas. Qiz ruhiyatidagi umid bilan «qora o`ylar» kurashida hali ularning hech biri baland kelolmagan, g`ayrishuuriy tarzda hosil bo`lgan xavfsirash «qora o`ylar»ga ittifoqchi bo`lib yuragini o`rtaydi. Shu bois ham «allaqanday belgisiz bir tashvish va hadiksirash bilan jizlab yotgan ko`ksini shabadaga berib kashta tikarkan, uning g`amli ovozi g`amli kuylarni shabadaga qo`shib olislarga uzatadi». Shu bois ham ko`nglini yozish bahona Saltilarnikiga borgan qiz O`lmasjon haqida shirin xayollar suradi, lekin ular «birgina «mingboshi» so`zi kelib chiqishi bilan bir varaqasiga parishon bo`lib sochiladi, to`kilgan tariq kabi har tomonga tirqirab ketadi. Haligi shirin xayollar bilan kulib, to`lib, cho`g`day qizarib turgan yuzlari garmsel tekkan ekin kabi bir nafasda so`lib, o`lib, uchuqdek bo`zarib qoladi...» O`lmasjonni bir ko`rish uchungina kelgan Zebi atrofga shaydo nigoh bilan qaraydi: Saltining, uning

onasiyu buvisining yaxshi muomalalarini o`z xayriyatiga yo`yib («Saltanat o`zining bu sevimli qarindoshiga bu sevimli o`rtog`ini olib bermoq istamaydimi?» ) quvonadi; yigitning onasiga nisbatan ajabtovur mehri iyadi. Bular qiz dilidagi umid asta-sekin baland kela boshlaganidan darak beradi. Keyinroq, «Razzoq so`fining uyidagilar «mingboshi» degan so`zni unutayozgan bo`lganlarida, Zebi dilidagi umid butkul ustun kelgani kuzatiladi. Bu vaqtga kelib: «O`lmasjon har o`tganida deyarlik so`fining baland devoriga osilib, hipchin sindiradigan bo`ldi... Endi kashtachi qiz «voy o`laqolay!» deb ichkariga qochmas, faqat betiga ro`molini parda qilib, ikki beti cho`g`day yongani holda, kulumsiragan ko`zlari ila haligi pardaning yonidan mo`ralardi...» Zebining dilida muqimlashgan umidvorlik hissi uni yana serzavq, sernash`a qizchaga aylantiradi. Shu bois ham u «birgina qizil olma uchun devor oshib boshqa boqqa tushgan yigitcha to`g`risidagi ashulani lang qo`yadi», hatto, onasi gap so`raganida «ashulaning bo`linishini istamagan qiz javobni kalta qilib, yana sernash`a qo`shig`ini boshlaydi». Zebining o`rtoqlarini chaqirtirmoq istagi ham shundan, ular bilan yayrab o`ynagisi, quvonchini ulashgisi keladi, o`zini bezovta qilgan «qora o`ylar» shirin xayollar ostida ko`milib ketganidan u endi «nihoyat darajada totli tushlar bilan ko`p rohat uxlaydi». Mana shu xayoliy baxtiyorlik fonida Zebi onasining iztiroblarini, qizining taqdiriga kuyib to`kilgan yoshlarining chin mohiyatini anglamaydi. Qiz onasining yig`laganini bilib avvaliga tashvishlansa-da, ko`nglidagi hadik ilgarigi kuchini yo`qotgani uchun ham onasining soddagina vajhiga ishonadi, ko`ngli tinchiydi qoladi. Zebining mazkur ruhiy holati quyidagicha ko`rsatiladi: «otasini nonushtaga chaqirmoq uchun Zebiga Razzoq so`fi nimagadir: — Choyingni hovliga chiqib ich!- deb buyurdi. Bu buyruqqa na ona e`tiroz qildi va na qiz. Ayniqsa, Zebi butun bu narsalarni otasining fe`li ayniganidan ko`rardi. Onasining ko`zlarida shuncha iztiroblar qaynab toshgani holda, yosh qizning sodda ko`ngli ularni ko`rolmas edi. Onaning ko`ngli sir berkitish orqasida g`ashdan yorilay deganida, qizning ko`ngli dam O`lmasjonni, dam Saltixonni erkalatib o`ynardi. Hovuz bo`yida yana o`sha qo`shiq, yana o`sha yoqimli ovoz suvlarning jimjimasi ustida yo`rg`alardi... Yana

o`sha devordan, yana o`sha aravakash bola mo`ralab yosh qizning mungli qo`shig`ini bo`lardi...» Mazkur emotsional-psixologik fon Zebining keyingi iztiroblarini psixologik jihatdan asoslashda muhimdir. Avvalo, qiz balog`at yoshiga yetganidan beri hadikda kutgan «balo» kutilmaganda keladiki, bu kutilmaganlik effektini beradi. Yozuvchi buni «yosh qizning ko`ngil shishasiga bir tosh kelib tekkan kabi bo`ldi» deya lo`ndagina izohlaydi. Cho`lpon qahramonining ayni kunlardagi ruhiy holatini tasvirlashda chinakam realist san`atkorga xos ish tutadi: Zebiga zo`raki yo`l-yo`riq ko`rsatmasdan, xarakter mantiqidan kelib chiqishga intiladi. Albatta, Zebi uchun bu katta fojea, lekin «hislarini yuganlab tutmoqqa o`rganib qolgan», ota amrini xudoning buyrug`i deb tushunadigan, qat`iy harakat qilishga tabiatan ojiz qizning taqdirga tan berishi muqarrar edi. Unashilganidan keyingi dastlabki kunlar Zebi yig`iga zo`r beradi. Tabiiyki, u kabi ojiz narsa uchun o`z hislarini, noroziligini ifodalashning yolg`iz yo`li ham — shu. O`sha kunlar uning «ko`z yoshlari sira tinmadilar», lekin qiz qat`iy harakat qilishga ojiz ekan, bu hol uzoq davom qilolmaydi: «Bora-bora Zebining ko`z yoshlari ham quridi. U ham xuddi suratday jonsizgina sudralib yura boshladi... Zebining og`zidan na bir og`iz so`z chiqar, na bir bayt qo`shiq, na bir oh-voh». Sezamizki, qiz so`nggi kunlarda o`ziga serzavqlik, xayolparastlik, jonlilik baxsh etib turgan umidvorlik hissini o`ldirgan. Shu bois ham u «jonsiz surat»ga aylanib qoladiki, endi unga hammasi baribirday ko`rinadi. Modomiki, qizning ruhishunga ko`na boshlagan ekan, tanada ko`rilgan yuqoridagicha holat ham uzoq davom etishi dushvor. Shu bois ham Cho`lpon Zebining «to`yga yaqin va to`y kunlari o`rtoqlari bilan kulib gaplashgani»ni aytadi. Anglash mumkinki, baribir qo`lidan hech narsa kelmasligini bilgan qiz iztiroblardan kelgan karaxtlikdan so`ng kechgan keskin ichki kurash oqibatida muayyan ruhiy muvozanatga erishgan. Bu muvozanatni tutib turgan omillardan biri ushalmaydiga orzu sifatida O`lmasjonni unutishga o`zini majbur qilolgani bo`lsa, ikkinchisi — mingboshi haqida qishloqda eshitgan gaplarini xayoliga keltirmaslikka tirishgani. Shu holatda Umrinisaning «kichkina mitti»si qizga mingboshini «shunday tasvir qildiki, endi uning o`rniga — kuyov roliga — bir dev kirib kelsa Zebi «jon!» derdi!» Bu narsa qiz dilidagi

muvozanatni buzadiki, u «birdaniga burungi quruq surat shakliga kiribyu qoladi». Boz ustiga, Umrinisabibi tayin qilgan xotinlarning atayin eshittirib qurgan suhbati qizni birato`la yiqitadi: «Zebi ko`zlarini mo`ltiratib, qo`li ko`ksida bedarmon yotardi. Og`zini ochib bir so`z demas, savollarga javob bermas, yoniga kirgan Enaxonni ham tanimasdi. Rangi paxtadek oqargan, qovoqlari birushta uchib tushardi». Ko`ramizki, Zebi mingboshi sovchilari haqida ilk bor eshitganda boshidan kechirgan ruhiy holatga tushdi. Buning boisi shundaki, ruhiy muvozanatga erishish uchun qiz ko`proq mavhum fikr yuritgan, ya`ni, o`zini minglab baxtsizlarning biri sifatida tushunib, konkret o`zi va bo`lajak kuyovi haqida o`ylashdan imkon qadar qochgan. Endi esa sharoit uni shunga majbur qildiki, qiz dilida jimib ketgan iztiroblar kuchayib, uni yana psixiy shok holatiga soldi. Adabiyotga vulgar sotsiologik yondashish, uni monomafkura quroli sifatidagina tushunish hukm surgan davrda Zebi tipidagi «taqdirga tan beradigan» qahramonlar rag`bat topmas edi. Zero, adabiyotdan kurashchan, ommaga «ibrat bo`larlik» qahramonlar yaratishni talab qilishlik aksariyat kitobxonlaru adabiyotshunoslarga xos edi. Yozuvchi bo`lg`uvsi opponentlarining malomatlarini his qilgani uchundirki, kitobxonni ham, qahramonini ham ko`nishga obdon tayyorlaydi: otasining oppoq soqoli bilan ko`z yoshlarini to`kib qarg`ashlari, «munday qarg`ishlarning ortiq darajada qo`rqinch ekanini har og`izdan eshita- eshita o`sgan» qizga ta`sir etmasligi mumkin emas; o`zi tufayli onasining, shundog`am umri azobda o`tayotgan ayolning, chekkan sitamlari yuragini ezishi tabiiy; kundoshlarining sa`y-harakatlari, negadir atrofdagilarning bari «shu»ni istashi Zebiday «ojiz, irodasiz, ayanch va yakkabosh» qizni sindirishi aniq edi. Avvaliga ashula aytib o`tirishgagina ko`nib yon bergan Zebi shart-sharoitlarni obdon o`ylagach: «Yolg`iz jonim bilan hech narsa qilolmaydiganga o`xshayman, taqdirga tan beraman, shekilli... Voy, xudoyim, o`zing tashlagandan keyin boshqa chora bormi?» degan qarorga keladi. Cho`lpon shu qarorni bergan qizning ruhiy holatini, dilida kechgan aql va his kurashini zo`r mahorat bilan tasvirlaydi: «... qiz bechora taqdirga tan berishga jazm qilganidan keyin omonsiz taqdirning sunib

turgan jomidan o`zini mast bo`lganday xayol qilib, o`zi xohlamagan va o`zi qo`rqqan zaqqa toldi. O`sha shumlik kunda to kechgacha Zebi necha marta tishini tishiga bosib g`ijindi, oyog`i bilan yer depsib o`zini zo`rladi, oqshom chog`i ko`nglidagi iztiroblarni dutor qillariga va Netayxon yallalariga topshirdi. Ortiqcha qiynalmaslik uchun butun oqshom ichi fonar yoqmadi, tashqaridan tushga zaif yorug`da — mingboshiga qayrilib qaramasdan — dutorini chalib yallasini qila berdi...» Ko`ramizki, Zebining mazkur holati tabiiy qo`rquvdan ancha keng. Har jihatini o`ylab taslim bo`lishga jazm qilgan qiz ko`ngli osongina ko`nadigan emas, zero, allaqachon hosil bo`lgan jirkanish hissi, antipatiya hali ham kuchli. Shu bois ham Zebi qarshisidagi aynan mingboshi ekanligini xayolidan chiqarishga, «o`zini mast bo`lganday xayol qilishga» urinadi. Aqli shunday qilishi kerakligini aytib turgani holda, ko`ngli bunga unamaydi. Yozuvchi Zebining «tashqarida hamma uxlagach, birdaniga dutorni irg`itgani» va mingboshining «ochilgan quchoqlariga bir qulday e`tirozsiz kirib ketgani»ni yozish bilan kifoyalanadi. Lekin sal ilgariroq ayni shu lahza ayvonda hammaning uxlashini kutib o`tirgan Sultonxon ruhiyatidan o`tkazib berilganki, ziyrak kitobxon buni ilg`amasdan qolmaydi: «Nihoyat, hamma uxlab ketdi. Shundan keyin Zebining ashulasi tindi. Yana biroz keyin dutor tovushi ham allanechuk birdaniga uzilib qoldi. Bu uzilishda allaqanday bir zarda qilish, birdaniga dutorni irg`itib tashlash boridi...» Zebi, tushunish mumkinki, «va`dasini buzmagan» mingboshiga zarda qiladi, zero, u kuch ishlatganida qizga osonroq bo`lur edi. Yozuvchining «birdaniga» so`zini ta`kidlab ishlatishi ham bejiz emas: ko`nglini bo`ysundirolmagan qiz bir lahzagina unga quloq solmadi, ko`zini chippa yumib o`zini taqdir to`lqiniga otdi-da, iztiroblardan birakay qutuldi. Zebining keyingi xatti-harakatlari haqida adib: «Ertasi kuni uncha ijirg`anmadi. Undan keyin tabiat o`z ishini qildi. Mamlakatning qizg`in quyoshida tez yetilgan tan bechora qizning mayus ko`nglini o`z quchog`iga oldi»,- deydi-da, gapni muxtasar qiladi. Zebining keyingi xatti-harakatlaridan taqdiriga butkul ko`nib ketishi yaqqol sezilib turadi. Ko`ramizki, Cho`lpon talqinida Zebining tabiiy fazilatlaridan muhitning yemiruvchi kuchi ustun keladi. Suyukli qahramonini kundoshlar orasiga singdirib

yuborish bilan adib katta badiiy umumlashmaga erishadi, zebilarni poshshaxonu sultonxonlarga aylantirgan muhitga munosabatini ifodalaydi. Mingboshining zaharlanishi epizodini tasvirlar ekan, Cho`lpon Zebini har qanday gumondan holi qilishga intiladi. Zero, zohiran gumon uchun asos yo`q emasday: Poshshaxon kuchalani Zebi uchun «dam solingan» choynakka solgan, bilganki,kundoshi bu suvni birovga tutmaydi. Yozuvchi fojia tafsilotini tasvirlar ekan, Zebining ayni shunday harakat qilishi lozim bo`lganini psixologik jihatdan asoslay bilgan: «Orada qancha uxlagandir, o`zi ham bilmaydi, besaranjom bir qichqiriq bilan uyg`ondi: — Suv! Suv! - deb qichqirardi mingboshi. Zebi uyqusirab kelib yana fonarni balandlatdi. Ungacha mingboshining qo`rqinch ovozi ham ko`tarila tushdi: — Sintaloqdi qizi, suv deyman! Suv! (Zebi haligacha tushunib yetmaganidan mingboshi g`azabga minmoqda - D.Q.) Yuragim kuyib ketdi!.. Yonib ketdi!.. Suv! Suv!.. Zebi shoshib qoldi, tez borib choynakdagi tabarruk suvni qo`liga oldi — hech narsa o`ylashga fursat yo`q — derhol mingboshiga uzatdi...» Bu o`rinda, avvalo, Zebining juda qattiq uxlaganini nazarda tutmoq lozim, zero, yarim kechada molday ichib kelgan erining cho`chqaga xos qiliqlarini ko`rib ko`ngli alag`da bo`lganidan «tashqarida ancha shamollab va yengillab kirgach»gina uxlagan. Qattiq uyqudagi odamga xos karaxt shuuriga erining nima degani yetib bormaydi, uni baqiriq kuchigina o`rnidan qo`zg`atgan. Shu bois ham u uyqusirab fonarni balandlatadi — nima gapligini bilishni istaydi. Shu holatda erining so`kish aralash o`kirishi Zebini yana karaxt qilib (qo`rquv affekti) qo`yadiki, uning talmovsirab turganini ko`rgan mingboshi gapini qayta-qayta takrorlaydi. Shuuri tiniqlashishi bilanoq shoshib qolgan Zebi tokchadagi «tabarruk suv»ni olib uzatadi, ayni paytda u suvning tabarrukligini o`ylaydigan alpozda emas, tezroq erini tinchitishni, uning g`azabiga qolmaslikni tilaydi, xolos. Sudda «Nimaga u suvni mingboshiga berdingiz?» degan savolga Zebining «Juda tashna bo`lib so`ragan edi, shundoqqina tokchadan olib uzatdim» deya javob berishi ham shundan.

Qahramonning ko`z oldida yuz bergan dahshatli voqeadan keyingi ruhiy holati haqida adib «Zebi o`sha zaharlanish hodisasidan beri doim karaxt bir holda bo`lardi, uning miyasi falajga yo`liqqan kabi edi» deb yozadi. Qiz atrofida yuz berayotgan voqealarga o`ta loqayd, «o`zini nechik mudofaa qilishni o`ylamaydi», karaxt shuurida «Men o`ldirganim yo`q.... Bu aniq... Meni qo`yib yuboradilar...» degan qat`iy ishonch muqimlashgan. Zebi o`zining taqdiri qay yo`sin hal qilinayotganini bilmaydi, sababki, «sud majlisida faqat aybdorga berilgan savollar, so`ngra tergov protokoli bilan hukmnomaning eng kerak joylari tarjima qilinar, boshqa so`zlar o`ruscha ketardi». Qizning o`zini tutishidagi xotirjamlik, qo`rquv hissining yo`qligi yuqoridagicha ishonch va anglamaslikdan kelib chiqadi. Shu bois ham u sudning savollariga jiddiy javob berish kerakligini o`ylamaydi ham: «— Choynakda zahar borligini bilarmidingiz? Zebi kuldi. — Qiziq ekansan (o`rusni sizlab bo`lmaydi), men qayerdan bilay? — Demak, eringizni o`zingiz o`ldirdingiz? Zebi qattiqroq va cho`zibroq javob berdi: — Yo`-o`-o`q!.. O`libmanmi o`z erimni o`ldirib». Zebining o`pka aralash aytilgan oxirgi gapida «oppa-ochiq narsani» ko`rmasdan o`smoqchilab so`raganlarga achchiq bilan birga uning psixologiyasi, o`ylash tarzi ham ochiq seziladi: «U ortiq taqdirga tan bergan, Akbaralini o`zining shar`iy eri deb biladi, binobarin, u Zebining haqiqiy xo`jasi. Uning bir so`zigina emas, har qanday xohishi ham Zebi uchun qonun. Xotin esa erini o`ldirishni xayoliga keltirishi u yoqda tursin, uning har qanday istagini bajo keltirmog`i, uning ko`nglini olmog`i kerak. Bu xotin kishi uchun ham farz, ham qarz. Shariatning yo`rig`i shunday» Zebi taqdiri avvaldanoq hal qilinganini fahmlamaydi, zero, bunchalik adolatsizlik bo`lishi mumkinligini tasavvuriga sig`maydi uning: «O`rus- musulmon bo`lib shuncha odam o`tiribdi, axir mingboshini o`ldirgan Zebi emasligini hammasi biladi. Bilib turib yana qaytalab so`raybergani qiziq!»- deya o`ylashi ham shundan. Albatta ozod qilinishiga qattiq ishonganidan Zebini sudning natijasi emas, «uyimga qanday yetib olaman» degan o`y ko`proq tashvishlantiradi.

Qizning sud hukmi o`qilgan choqdagi reaksiyasi ko`rsatilgan emas, faqat uning «chimmat ostida ho`ngur-ho`ngur yig`layotgani» kuzatiladi. Shu o`rinda uning «Ariza yozib beraymi? deb so`ragan advokat bilan suhbatini kuzatish joiz. Advokat ariza yozilsa, ish qayta ko`rilishi mumkinligini aytadi, Zebi: «— Kim ko`radi? Shular... ko`radimi? — Boshqa sud ko`radi. — Bari bir... op-ochiq turgan narsani... bular tushunmaydi-yu, ular tushunarmidi? — Ariza bermaymi? — Qo`yaqol! Men uchun... ovora bo`lib o`tirma...» Bir qarashda Zebining gaplari uning «ko`zi ochilani»dan, «bula»ning tili birligini anglaganidan dalolat berayotgandek. Lekin, bizningcha, qizning yig`lab aytgan gaplari uning noroziligidan ko`ra ko`proq o`z taqdiridan xafalanganini, «op-ochiq turgan narsani tushunmagan»larga nisbatan arazli achchiqni ifodalaydi. Zebining oxirgi gapida esa ruhiy tushkunlikdan kelgan o`z taqdiriga befarqlik ohanglari yaqqol ko`rinadi. Albatta, romanning ikkinchi qismida, O.Sharafiddinov aytmoqchi, Zebi taqdirining davomi qalamga olinishi ehtimoldan holi emas. Dilogiyaning nomlanishi, yozuvchining «Novvoy qiz» hikoyasida «inqilobgacha — inqilobdan so`ng» sxemasining sinab ko`rilgani ham bu fikrni ma`lum ma`noda quvvatlaydi. Lekin Zebi keyingi romanda xarakter mantiqiga muvofiq harakat qiladimi yoki... Yaxshisi, bu savolni ochiq qoldirgan ma`qulroq ko`rinadi, zero, ming yillik tariximizning ayni shu parchasidan mantiq izlash... qiyin. Zebining tevaragida harakat qiluvchi personajlar ruhiyatini ham Cho`lpon, asosan, dinamik prinsip vositasida ochib beradi. Ularning ayrimlari, xususan, Salti bilan O`lmasjon to`g`risida yuqorida qisman to`xtaldik. Bizningcha, bu prinsip asosiga qurilgan xarakterlar ruhiyatini to`laroq tushunish uchun ularni qadam- baqadam kuzatish lozimdirki, Zebi haqida so`z yuritganda biz shunga amal qildik. Lekin epizodik personajlar haqida gapirganda bu narsa zarur emas, chunki badiiy

asarda ularning xarakteri va ruhiyatini atroflicha ochish maqsad qilinmaydi, balki ayrim qirralarigina beriladi. Masalan, Cho`lpon Zebining kundoshlari talqinida ularning barisi uchun xos bo`lgan xudbinlikka alohida e`tiborni qaratadi. Avvalo shuni aytish kerakki, ularning xudbinligi o`zlari yashagan mikromuhit shart-sharoitlaridan kelib chiqadi. To`rttagacha xotin olishga ruhsat bergan shariat ularning hammasiga bir ko`z bilan qarashni, har jihatdan bir xil ta`minlashni ham talab qiladi. Biroq bu narsa, tabiiyki, kamdan-kam odamning qo`lidan keladi, natijada o`z-o`zidan kundoshlar orasida raqobat kelib chiqadi. Kundoshlar raqobatining ichki dvigateli — «menga!» hissi ularning tabiatiga singib ketadi va ko`p jihatdan xatti-harakatlarini belgilaydi. «Menga!» hissining poymol qilingani Poshshaxonni kuydirsa, Xadichaxon uning kuyganidan xursand bo`lgani holda yayrab yurgan Sultonxonni kuydirish, buni o`z ko`zi bilan ko`rish istagi oldida ojizlik qiladi. Aslida-ku, Xadichaxon eridan tamom umidini uzgan, taqdirga tan berib, faqat mol-dunyodan ko`prog`iga ega bo`lish umidida yashaydi, xolos. Lekin yuqoridagi kabi mayda intilishlar bot-bot vujudini kemiradi, zero, kundoshlar kelmaganida er ham, mol- davlat ham faqat uniki bo`lur edi. Cho`lpon kundoshlar orasidagi munosabatlarni nihoyatda jonli va ishonarli tasvirlaydi. Misol tariqasida to`y arafasida uyiga otlangan Sultonxonning Xadichaxon bilan muloqotini kuzatamiz: «— Men oyimlarnikiga ketyapman. Uch-to`rt kun aylanib, ko`nglimni yozib kelay... Xadichaxon «Ha, mayli» deb qo`ya qolsa nima bo`lardi? Juda chidamay ketsa — indamasinidi, bunga qarab miyig`ida bir kulsinidi — shu ham yetib ortardi. Yo`q! Poshsho afsunchining bu o`rgatma iloni bir marta nishini botirib olmasa bo`ladimi? — Voy,bu nima qilganingiz, Sultonxon? Shunday yaxshi to`ylar bo`lyapti... Tili zo`rg`a-zo`rg`a qaldirab: — To`ygacha... kelaman... - deya oldi Sultonxon». Xadichaxon kundoshining ayni shu holatini ko`rish uchun to`yga sarkorlik qiladiki, lahzalik xudbinona «lazzat» uchun bir qiz baxtiga zomin bo`layotganini

o`ylamaydi ham, sababki, shu topda unda rashk-alam o`ti kuchli. Lekin, e`tibor qilinsa, Xadichaxon shuning o`zi bilanoq qoniqish hosil qilgani seziladi. Poshshaxonning to`ydan keyin birdan o`zgarib qolgan Sultonxon haqida «Muning bu kulishidan qo`rqaman! Zebixon bilan apoq-chapoq bo`lishi bekor deysizmi?» deganiga javoban aytgan gapida bu narsa yaqqol ko`rinadi: «... Nima qilsin? Qo`lidan nima keladi? Kuyovingizda chiqib boshqa erga tegaman, deb edi, kuyovingiz ko`nmadi. Otasi qizini har qancha yaxshi ko`rsa ham, mingboshi bilan o`chakishuvdan qo`rqadi. Mingboshi bo`lsa qayrilib ham qaramaydi... Nima qilsin? Qayerga borsin? Nochor-noiloj o`zini xursand qilib yuradi-da». Ko`ramizki, Xadichaxon dilidagi xudbinlik o`rnini insof hissi egallay boshlagan. Endi u Sultonxonni o`zicha tushunishga harakat qiladi, o`zining qismatdoshi sifatida rahmi keladi unga. Albatta, kundoshlar orasida yagona bolalik ayol (bu narsa unga alohida mavqe beradi), boz ustiga, yoshi bir joyga borib qolgan odamning bu tarzda o`ylashi tabiiy. Aksincha, oilaviy turmush baxtidan mahrum, davlat uchungina mingboshi bilan yashab turgan Poshshaxon qoniqolmaydi, o`zining kesatig`u qochirimlari ta`sir qilmayotganini, sa`y-harakatlari zoye ketganini o`ylab kuyadi. Poshshaxonga ta`rif berarkan, Cho`lpon uni «mingboshi xotinlari orasida eng jonli va eng esligi» deb aytadi. Haqiqatan ham u — harakatchan,qat`iyatli, maqsadi yo`lida og`ishmay harakat qila oladigan ayol. Biroq uning butun iqtidori o`zi yashayotgan muhit qolipiga tushgan, natijada uning dilidagi shaxsiyatparastlik kurtaklari barg yozgan. Poshshaxon o`z maqsadlari, o`zining huzur-halovati yo`lida hech narsadan qaytmaydi, boshqalarni tepalab- yanchib bo`lsa-da, maqsadiga intiladi. Qilgan ishining natijasidan norozi Poshshaxonning o`ylarini, uni mash`um qotillikka boshlagan ruhiy jarayonni Cho`lpon mohirona tasvirlaydi. Tirishib-tarmashib qilgan ishi Sultonxonga zarracha ta`sir qilmagani yetmagandek, endi uning o`rnini Zebi egalladi. Albatta, Sultonxonning beparvoligi Zebiga «kundoshlik» qilishni Poshshaxonning o`ziga yuklagan, shuning uchun ham Poshshaxonning o`ylarida mubolag`a yo`q emas. Zebining chindanam baxtli ekaniga o`zini ishontirish (bu holda unga dushmanlik qilishi o`z nazdida oqlangan bo`ladi) uchun Poshshaxon asos izlaydi, bu yo`lda

hatto eri haqidagi fikrini ham o`zgartiradi: «Mingboshi o`zi qari bo`lsa ham, quvvati joyida: u o`zi bir xotinga qanoat qilsa, xotin kishi, albatta, qanoat qiladi... Xo`sh, mingboshining o`zi odamlar aytganday juda xunuk va badbashara odammi? Albatta, ko`p erkaklardan xunukroq... O`lgudek qo`pol... Ammo-lekin undan ham xunuk, undan ham qo`pol erkaklar bor-ku!» Poshshaxoning «Zebi — baxtli» deya o`zini ishontirishga urinishi, bu yo`lda o`z-o`zini aldashgacha borishi nimadan? Bizningcha, u Zebini maqsadi (merosga ega bo`lib, Miryoqib bilan birga bo`lish) yo`lidagi g`ov sifatida oradan ko`tarish lozimligi haqidagi fikrga ilgariroq kelgan. Poshshaxonning katta kundoshiga «Muning (Sultonxonning -D.Q.) bu kulishidan qo`rqaman! Zebixon bilan muncha apoq-chapoq bo`lishi bekor deysizmi?» deya gap uchirgani ham bejiz emas: o`shandayoq Zebining o`limi uchun ayb Sultonxonga yuklanishi haqida qayg`urgan, bir o`q bilan ikki quyonni urishni ko`zlagan. Lekin fikr hali qaror shakliga shakliga kirib ulgurmagan, nedir halaqit berayotirki, Poshshaxon o`zini shunga tayyorlash zaruratini sezadi. O`zining xarakter mantiqiga ko`ra Poshshaxon «O`tgan kunlar»dagi Xushro`ybibi, «Qutlug` qon»dagi Nuri obrazlariga yaqin. Biroq ulardan farq qilaroq, Cho`lponning qahramonida ikkiga ajralish kuzatiladi, Tolstoy aytmoqchi, uning.vujudida ikkita odam yashaydi. Qahramon ongida shu ikki «odam» o`rtasida keskin kurash boradi- yu, hech biri g`olib kelolmaydi. Nihoyat, maqsadga yetish uchun shunday qilish kerak, deb hisoblagan Poshshaxon ko`zini chirt yumib ishga kirishadi. Qarorini «tez va oson» bajarib — choynakdagi suvni zaharlab chiqqach, Poshshaxonning azobga tushishi yuqoridagi fikrimizni dalillaydi: «Qahqahalar bilan dunyoni boshiga ko`targan vaqtlarida ham o`z qo`lining beixtiyor ko`kragiga borib qolganini payqar, allaqanday sovuq bir tuman parchasining ko`kragida ivirsib, u yer-bu yerga qadalib yurganini sezardi. Shu qadalgan narsani chiqarib yubormoq uchun qattiq-qattiq yo`taldi». Shu asnoda Zebining «Nima bo`ldi, jonim, sizga?» deya ajib samimiyat, mehr bilan so`rash Poshshaxonni yiqitadi: «Shundan keyin haligi tuman parchasi ko`krak tegrasiga ot qo`yib chopqilay boshladi. Butun a`zoi badanida yalmog`iz kampirning muzdek sovuq qo`llari o`rmalaganday bo`ldi. Yosh juvonning rangi o`chdi...» Ko`ramizki, Poshshaxon o`zi sodir etgan jinoyat

yukini ko`tarolmaydi, sababki, u tabiatan yovuz emasdi. Poshshaxon o`zi yashagan siqiq muhit hayotidan qoniqmadi, «esli va jonli» odam sifatida uni yorib chiqishga intildi, biroq xudbinlik og`usidan to`yib ichgan aqliyu iqtidori yovuzlikni o`ziga ittifoqchi qildi. Cho`lpon «maqsad vositani oqlaydi» degan aqidaga qo`shilolmaydi, yovuzlik, inson hayoti badaliga erishilgan ozodligu baxtni tan olmaydi. Muhimi shundaki, yozuvchi Poshshaxon obrazi talqinida «nish urmoq erur kasbi chayonning» qabilidagi primitiv yo`ldan bormaydi, aksincha, uni jinoyatga yetaklagan tub sabablarni ochishga intiladi. Cho`lpon qahramonida avvalo insonni ko`rishga intilganki, natijada Poshshaxon taqdiri o`quvchini befarq qoldirmaydi, uni o`ylashga majbur qiladi. Romandagi epizodik personajlar ruhiyati, asosan, dialoglar hisobiga (albatta, bu o`rinda muallif sharhlari, psixofiziologik va psixofiziognomik parallelizmlarning to`ldiruvchi vositaligi ham nazarda tutiladi) ochiladi. Epizodik personajlar bilan bevosita bog`liq voqealar silsilasi bo`lmagani uchun ham ularning ruhiyatini ochishda dialoglar yetakchi ahamiyatga egadir. Bunda psixologik tahlilning dramatik usuli yaqqol ko`zga tashlanadi. Zero, jonli gavdalantirilgan hayotiy situatsiya(deylik, «sahna»)ni ko`rish, «eshitish» hisobigagina qahramonlar ruhiyatini tushunishimiz mumkin. Shu jahatdan bir epizodni — safarga otlangan Miryoqub bilan xotini orasidagi muloqotni kuzatamiz. Miryoqub uyiga kelganida, «Ichkarida xotini yig`lab o`tirardi. Tovoqdagi oshning ko`pi yeyilmay qolganligi ko`rinardi. Dasturxon ustida guruch donalari ko`p edi. Demak, oshni bolalar o`zlarigina yeganlar... onalari yemagan... — Nimaga yig`laysan?- dedi Miryoqub. — Shahardan bugun keldingiz. Endi ikki oyga ketaman deysiz... Yosh-yosh bolalaringiz bo`lmasa ham mayliydi... — Bolalarimga yetarli pul qoldirdim. Baqqolga tayinlab qo`ydim, nima desang berib turadi. Ikki oy uzoqmi? Lahzada o`tib ketadi. Ish bo`lmasa yurmas edim, ish bor, nochor-noiloj yuraman. «Ish qilma, pul topma»» de; ishni sen qil, pulni sen top, men uyda o`tiray, jon deyman... Xotini jim bo`ldi, faqat yig`idan tiyilmagan edi.»

Miryoqubning xotini o`z qadriga yig`laydi, zero, yosh juvon uchun erining ko`chadan beri kelmasligi — haqoratday gap. O`z taqdiridan noligan ayolning Miryoqub aytgan gaplardan so`ng jim bo`lgani holda yoig`idan tiyilmagani ham bejiz emas. Shu o`rinda Xadichaxonning kundoshi bilan suhbat orasi: «Non bilan qiyom har kimnikida yo`q. Bu ham bornikida bor. Shukr qilsak bo`ladi...» deganini eslash joiz. Albatta, Miryoqubning xotini ham och-nahor yurgan odamlar ko`pligini biladi, erining oilani bekamu ko`st ta`minlay olishini qadrlaydi, shuning uchun uning gaplaridan so`ng «jim bo`ldi». Ko`rinadiki, ayol eri pisanda qilib aytgan gaplar zamiridagi haqiqatni, usiz o`ziyu bolalari och-yupun qolishlarini tan oladi — tili qisiq. Biroq, tabiiyki, moddiy ta`minlanganlikning o`zi baxtli bo`lish uchun kifoya emas: ayolning «Ketadigan kuningiz bolalaringiz bilan birga yoting endi» degan zorida mehrga tashnako`ngilning ojizona talabi, norozilik tug`yonlari seziladi. Miryoqub jufti halolining dilidagi tug`yonlarni anglashdan ojiz, shu bois bolalari bilan qolishga ko`nmaydi, «eshikni zanjirlab olish»ni buyuradi: «Xotin indamasdan o`rnidan turdi va uzun yengi bilan ko`z yoshlarini arta-arta erining orqasidan darvozagacha keldi. — Qachon uyg`otay? Yo`lga nimalarni tugib qo`yay?- deb so`radi xotin xo`rlikdan ovozi tutilgani holda. — Hech narsa kerak emas. O`zim turaman. O`rta eshik juda ohistalik bilan yopildi. So`ngra yana o`shanday ohistalik bilan zanjir solindi. Undan keyin, ayvonchaga yetib qolgan Miryoqubning quloqlariga yana o`sha tomondan ho`ngrab yig`lagan bir ovoz eshitildi...» Ayol har qancha kuymasin, Sultonxonu Poshshaxondan farq qilaroq, taqdiriga tan bergan. Ayol erini o`zining haqiqiy xo`jasi deb biladi, shu bois ham umid bilan bir yostiqqa bosh qo`ygan odamidan xo`rlik ko`rsa-da, dilidagi og`riqni yengib, yana uning tashvishini qiladi; zarda bo`lib tuyulmasin, degan andishada eshikni ohista yopib, ohista zanjir soladi. Uning qismati Poshshaxonu Sultonxon qismatidan yengil emas, shunday bo`lsa-da, hiyonat ko`chasiga kirmagan. Zero, tabiatiga nomus hissi shunchalar singib ketganki, halovatini o`ylab xiyonat qilishni xayoliga sig`dirolmaydi. U bolalari va eri uchun har qanday og`irlikni yelkasiga

olishga qodir, bu yo`lda o`zidan-da kecha oladigan fidoyi, «qanoat va mehr ma`budasi» (Z.Ro`ziyeva) deyishga arzigulik chinakam o`zbek ayoli. Epizodik personajlar ruhiyati haqida gapirganda konkret epizodning o`zidangina kelib chiqish yaramaydi, aksincha, alohida sahna asar voqeligi kontekstida olinishi lozimdir. Aks holda, qahramonning ayni paytdagi ruhiy holatini, uning o`yidagini anglash dushvor. Misol tariqasida mingboshining mirzasi Hakimjonni olaylik. Hakimjon ayollarga taalluqli gaplarni ikir-chikirigacha bilishidan achchiqlangan Miryoqub «Men Hakimjonning mingboshi dodhoga beshinchi xotin bo`lib tegmaganiga hayronman» deya uzib oladi. Hakimjon o`zini oqlamoq uchun: «...ish bo`lsa ham shu yerdaman, ish bo`lmasa ham. Bo`sh vaqtim ko`p... zerikaman. O`tgan-ketgan xotin-xalaj, qiz bolalarni to`xtatib gapga solaman»,- deydi. Aytish mumkinki, bu narsa Hakimjon xarakteriga ozmi-ko`pmi ta`sir qilgan. Uning Sultonxon bilan ilk uchrashuvda o`zini tutishi ham shundan dalolat berib turadi. Keyinroq, Sultonxonni o`z hujrasida qoldirib chiqqan Hakimjonning mingboshiga: «Chakki qilib qo`yibsiz, xo`jayin! Btlmadim, bu ishning oqibati nima bo`larkin?.. Munday nozik vaqtda xizmatga qaramaydi, xo`jayin»,- deya nasihatomuz, o`zini balanddan olib gapirishida endi o`ziga, o`z kuchi va aqliga ishongan, yosh bolani koyiyotgan odam siyog`i bor. Gap shundaki, Sultonxonning xiyonati, hujrada shivirlab aytilgan gap-so`zlar (albatta, Sultonxon erini yomonlab, Hakimjonni maqtagan: bu, bir tarafdan, minnatdorlik izhori, ikkinchi tomondan, maylni kuchaytirish vositasi sifatida zaruratdir) uning o`ziga bahosini nechog`il oshirgan bo`lsa, mingboshiga bergan bahosini shunchalik tushirgan. Psixologlarning ta`kidlashicha, hali intim munosabatlarda bo`lmagan yigitga nisbatan tajribali erkakda mardonalik hissi kuchliroq keladi. Hakimjoning hujrasiga qaytib, qo`rqib-qaltirab o`tirgan Sultonxonga qarata «Qo`rqmang, siz o`z uyingizda o`tiribsiz...» deya qat`iyat va ishoch bilan gapirishi buning yorqin dalilidir, zero, birmuncha ilgari u bunga mutlaqo qodir emas edi. Yuqorida aytib o`tganimizdek, romandagi dinamik prinsip asosiga qurilgan xarakterlar ruhiyati ko`proq dramaturgik usul yordamida ochiladi. Yozuvchi o`z psixologik imkoniyatlaridan kelib chiqib yaratgan (yaratish esa, tabiiyki, hayotdagi

odamlarni kuzatishdan boshlangan) qahramonlarini kitobxon ko`z oldida tirikday gavdalantiradi. Cho`lponning tasvir va ifoda yo`sini o`quvchiga asar voqeligiga kirish, qahramonlarning xatti-harakatlarini «ko`rish», gap-so`zlarini «eshitish» imkonini yaratadiki, ularning ruhiyatini tushunish o`quvchining shu imkoniyatdan qay darajada foydalana olishiga bog`liq bo`lib qoladi. Mashhur adib E.Xeminguey «Chol va dengiz»ga yozgan epigrafida: «Men haqiqiy chol va haqiqiy bolani, haqiqiy dengiz va haqiqiy baliqni, haqiqiy akulalarni tasvirlashga harakat qildim. Agar buni yetarlicha yaxshi uddalagan bo`lsam, ular turlicha talqin qilinishi mumkin»,- deb yozgan edi. Cho`lpon ham, nazarimizda, shunga intilgan, u yaratgan obrazlar haqida ham shunday gapni bemalol aytsa bo`ladiki, ushbu bobda biz o`z talqinimizni berishga harakat qildik.

O'xshashlar

Asar badiiy tahlili yo’nalishlari va badiiy asarning ilmiy tahlili

Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi

Tayanch sinflarda badiiy asar tahlili

Asar va matnning badiiy tahlil turlari

Asarning badiiy tahlili bosqichlari