Tayanch sinflarda badiiy asar tahlili - Adabiyot - Referatlar

Tayanch sinflarda badiiy asar tahlili

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36 KB

Ko'chirib olish

Tayanch sinflarda badiiy asar tahlili Reja: 1.Badiiy asar tahlilining adabiy tahlilda alohida o’rin tutishi. 2.Tahlilda individuallikka erishish.Tahlilda yaxlitlik. 3.Tahlil turlari. 4.Adabiy asar tahlilida kirish mashg’ulotlari va yakunlovchi mashg’ulotlarning o’rni.

Adabiy ta’lim ldida turgan vazifalar ham badiiy asarlarni chuqur tahlil etishni talab qiladi.Negaki, maktab o’quvchilarida kitobga muhabbat o’qilgan kitobning sir-asrorini bilgandan keyingina shakllanadi.Talaba badiiy asardan lazzat tuysa, buning zavqini keltirgan tasviriy unsurlarni payqay bilsa,chinakam badiiyat namunasini soxta asarlardan ajrata olish malakasini egallayotgan bo’lsagina kitobxonga aylanadi.Chunki biror asarni o’qish jarayonida, uni tahlillash mobaynida tuyilgan lazzat o’quvchini boshqa asarlarni o’qishga, ulardan ham zavqlanishga undaydi. Adabiyot o’qituvchisi badiiy asarlarni tahlil etish yo’l-yo’rig’ini fanniy asarlardan o’rganmas ekan va har qanday janrdagi asarni tahlillay olish malakasiga ega bo’lgan holda o’quvchilar bilan yuzma-yuz bo’lmas ekan, adabiy ta’limdan kuzatilgan maqsad amalga oshmaydi.adabiyot o’qituvchisi nochorligicha,adabiyot darsligi zerikarligicha,asarlardan chiqariladigan xulosa “ijtimoiy nasihat”ligicha qolaveradi.Tahlil g’arib bo’lganligi uchun adabiyot o’qitish jarayoni oldiga qo’yilgan bosh maqsad-barkamol shaxsni shakllantirish amalga oshmaydi. Adabiyot predmeti uchun o’quvchilarning,umuman, javob berish emas, balki ularning tuyg’ulari olamida o’zgarishlar ro’y berganligi,har bir o’rganilgan asar ta’sirida ularning qalbida,ma’naviyatida insoniy fazilatlar shakllanganligi har qanday javob va bahodan muhim ekanligi anglab olingandagina adabiyot o’qitishga sog’lom munosabat qaror topadi , amaliyotda badiiy tahlil qanday maqsadga yo’naltirilganligiga qarab ikki turga :filologik va didaktik tahlilga bo’linadi. Filologik tahlilda adabiy asarning badiiy mantig’i va estetik o’ziga xosligini anglashga yo’naltirilgan ilmiy talqin bo’lib, kuchli hissiy-intellektual faoliyatdir.Ilmiy tahlilda badiiy asardan chiqarilgan xulosalarning adabiyotshunoslik ilmiy erishgan darajalarga mvofiq kelishi talab etiladi.Tahlil jarayonida bildirayotgan har bir fikr ham mantiqiy tushunchalar,ham estetik qonuniyatlar bilan asoslangan bo’lishi lozimdir.Shuningdek, ilmiy tahlilda o’rganilayotgan asarning umummilliy adabiyotdagi o’rni va milliy tafakkur taraqqiyotiga ta’sir darajasi ko’rsatilishi ko’zda tutlishi kerak.Filologik tahlil ommaboplikdan yuqoriroq turishi va har qanday adabiy hodisa mutaxassis nazari bilan tahlil etilishini taqozo qiladi.Lekin filologik tahlildagi asosiy narsa badiiy asarning badiiylini,ta’sirchanligini ta’minlagan jihatlari qaysilar,badiiy joziba,so’z sehri,san’atning sirli tomoni nimada ekanligini ko’rsata bilishdir. O’quv tahlili ilmiy tahlil singari faqat ilmiy estetik faoliyat bo’lib qolmay, balki pedagogik-psixologik jarayon hamdir.Chunki pedagogik maqsdga yo’naltirilganlik har qanday didaktik tahlilning asosiy belgisidir.Agar filologik tahli yolg’iz olimning aqliy faoliyati natijasi bo’lsa, o’quv tahlili odamlar bilan bevosita muloqat mobaynida amalga oshiriladigan jarayondir.Didaktik tahlilda esa tahlil qaratilgan o’quvchilar tahlil jarayonida bevosita ishtirok

etadilar va barcha aqliy estetik harakatlar ana shu ishtirokchilarning imkoniyatlari va saviyalariga moslashtirilgan holda amalga oshiriladi.O’quv tahlilni amalga oshirishdan maqsad badiiy asarni to’g’ri qabul etish orqali o’quvchilarda shaxslik sifatlarini shakllantirish bo’lsa, filologik tahlildan maqsad asarning hayotiy va badiiy mantig’i hamda estetik o’ziga xosligini imkon qadar to’liq ochib berishdan iboratdir.Didaktik tahlilning vazifasi badiiy asarning jozibasini.sirini,o’ziga xosligini, ta’sir ko’rsata olish sbablarini aniqlash orqali talabalarda ta’sirchan qalb, hassos tuyg’ular, sog’lom estetik did,ravon va ifodali nutq shakllantirish bo’lsa, ilmiy tahlilning vazifasi tekshirilayotgan asarning jamiyat ijtimoiy tafakkuriga tutgan o’rnini aniqlashdan iboratdir.Didaktik tahlil ilmiy tahlldan farq qilib,mantiqiy sillogizmlarning o’zigagina tayana olmaydi.Negaki o’quv tahlilida hamisha ma’lum yoshdagi,muayyan sinfdagi, o’ziga yarasha hayotiy tajribaga va o’z yoshi hamda taraqqiyot darajasiga mos bilimga ega bo’lgan o’quvchilar bilan ish ko’rishga to’g’ri keladi. Shuni aytish kerakki, adbiy ta’lim amaliyotida didaktik tahlilda yaxlitlik tamoyilga amal qilish sof texnik sabablarga ko’ra ham qiyinlashtirib yuborilgan.Chunonchi, mamlakatimizdagi barcha maktablar olti soatlik o’qish kursida olti xil o’quv predmeti o’rganilishini ko’zda tutadigan tartibda ishlaydi.Binobarin, biror adabiy asarning tahliliga kirishgan va biz yumushni bir soat mobaynida tugatishga ulgura olmagan o’qituvchi oradan uch-to’rt kun o’tkazibgina mazkur asar haqida mulohazalarini davom ettira oladi,o’tkan kunlar mobaynida o’quvchilarning asardan olgan taassurotlarini bir muncha xira tortib, dastlabki darsdagi ruhiy holatga tushmasliklari mumkin.Bu esa adabiy aarning estetik ta’sirini yo’qqa chiqaradi.Ma’lumki, adabiyot darslari ruhiyat mashg’ulotlari,kayfiyat,kechinma va hissiyotlar junbushiga asoslanadigan faoliyatdir. Didaktik tahlilda amal qilinishi zarur bo’lgan tamoyillardan yana biri tizimlilikdir.Mazkur tizimlilik tamoyili yaxlitlik tamoyilining mantiqiy davomi bo’lib, badiiy asarni tashkil etgan qismlarning muayyan tizimliy ko’rinishga ega ekanligini ko’zda tutadi va tahlilda shu holatni hisobga olish kerakligini talab qiladi.Asl san’at asarida biri ikkinchisiga bog’liq bo’lmagan biror badiiy unsur uchramaydi.Ko’chim,portret,o’xshatish,manzara,mubolag’a bir qancha tasvir vositalari mantiqiy yo’sinda badiiy asardan joy oladi. Badiiy asar tahlili ham badiiy asar ustida ishlash bosqichlarining eng muhimlaridan biridir.Tahlilning maqsadi,vazifasi,tarkibi va o’ziga xos mazmuni mavjud.Biroq ularni har doim bir xilda bo’ladi,deb tasavvur qilish to’g’ri emas.Har bir ijodkor,har bir asar bilan bog’liq holda tahlil ham o’ziga xoslik kasb etadi.Badiiy asarni “o’qish,xususan,uqish o’ziga xos ijoddir.Kitobxon-badiiy matn unga xoh yoqsin-xoh yoqmagan bo’lsa-da,his-hayajonga beriladi, u haqda o’ylay boshlaydi.Kitobxon ijodining bu bosqichida badiiy matn yo badiiy asarsifatida

qabul qilinadi, yo badiiylikka aloqasi yo’q matoh sifatida inkor etiladi”.Barcha tahlillar uchun qo’yiladigan asosiy talab-ilmiylikdir.Real nazariy asoslarga ,badiiy-estetik mantiq talablariga javob bera oladigan tahlil o’quvchining haqiqiy yordamchisi bo’la oladi. Tahlil,albatta,o’quvchilarning yosh xususiyatlarini nazarda tutgan bo’lishi kerak. Tahlillar uchun qo’yiladigan asosiy talablarda yana biri uning tarbiyaviy maqsadlarni ko’zda tutishidir.Folklor yoki yozma adabiyot namunasi,ijodkorning tarjimai holki yoki muayyan bir asar,epik,lirik yoxud dramatik turga mansub ijod namunasi tahlil qilinar ekan,ular o’z-o’zicha emas,balki muayyan pedagogik maqsadni ko’zda tutgan holdagina tahlil qilinishi shart.Bu jihatlarga e’tibor berilmas ekan, ko’zlagan maqsad samarasiz bo’lib qolaveradi. Matnga ko’ra tahlil yetakchi o’rin tutishini ham ta’kidlash joiz.Bu tahlil qamroviga ko’ra keng va tipiga ko’ra eng ommaviysidir.Uni barcha tur va janrdagi asarlarga tatbiq qilish imkoniyati mavjud.Albatta alohida olingan har bir asarga nisbatan yondashuvlar nihoyatda xilma=xil bo’ladi.Masdalan,maqollarning matni ustidagi ishlar bilan fard, tuyuq,ruboiy,murabba’,muxammas,musaddas yoki hikoya,qissa,romanlar matni ustidagi ishlar bilan bir-biriga o’xshamaydi.Maqol matnida alohida olingan so’z,maqol tarkibidagi so’zlarning o’rni,o’zaro munosabati,uning tuzilishi e’tiborda tursa,nisbatan kattaroq hajmdagi asarlarni tahlil qilishda ularning matnidagi alohida qismlarni ajratib olish,shu qismlar orasidagi aloqadorlik va munosabatlarning darajasini belgilash muhim bo’ladi.Shunga ko’ra matn rejasini tuzish, bunda asosiy ,birinchi darajali masalalaqrni ajratib olib,ikkinchi darajalilarga berilib ketishdan ehtiyot bo’lish kerak.bunda qismlar orasidagi mantiqiy bog’lanishlarni his etish,belgilash va yozuvda ularni aks ettirish ham kerak.Rejaning xilma-xilligi o’quvchilarning mustaqil va ijodiy fikrlash layoqatlarining ko’rsatkichi bo’la oladi.Shunga ko’ra uning faqat darak gaplardangina iborat bo’ladigan shaklidan muntazam foydalanish o’rinli bo’lmaydi.Reja bandlarininig so’roq gaplaridan tuzlishi,reja tuzishda asar matnidagi ifodalardan foydalanish ham o’quvchilarni o’ylashga ,ijodiy fikrlashga undaydi.

Adabiyotlar 1.Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. T., 2008 2.Barkamol avlod orzusiT.,2000. 3.Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari.T.: “O’zbekiston”,2008 4 .Zunnunov A. Hotamov N. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1992 5 .Dolimov S. Ubaydullayev H. Adabiyot o’qitish metodikasi. T., 1967 6.Yo’ldoshev Q. Adabiyot o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T., 1996 7 .To’xliyev B.Adabiyot o’qitish metodikasi.T., 2006. 8.Yo’doshev Q. Yoniq so’z. T.: “Yangi asr avlodi”, 2006.

O'xshashlar

Badiiy asar tahlili

Asar badiiy tahlili yo’nalishlari va badiiy asarning ilmiy tahlili

Badiiy asar tili

Badiiy asar kompozitsiyasi

Badiiy asar uzvlari